Giriş
2
1. BÖLÜM FİDAN TİPLERİ Prf. Dr. Musa GENÇ Prf. Dr. Zeki YAHYAOĞLU 1.1 Giriş / 5 1.2 Fidan Materyali ve Tipleri / 6 1.3 Yetiştirme Tekniğine Göre Fidanların İsimlendirilmesi / 8 1.4 Kaliteli Fidan Kavramı ve Yetiştirme Esasları / 10 Kaynakça / 11 YAHYAOĞLU, Z. ve M. GENÇ (editörler) 2007: Fidan Standardizasynu, Standart Fidan Yetiştirmenin Biyljik ve Teknik Esasları. Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları, Yayın N. 75, Isparta, 3-11. 3
4
1.1 Giriş Ülkemizdeki mevcut rmanlık alanların 11,4 milyn hektarı ilk plânda ağaçlandırma çalışmalarıyla verimli hale getirilmeyi beklemektedir. Bu alan bütün İsviçre rmanlarının yaklaşık 12 katına eşittir (ÜRGENÇ 1986). Türkiye de, ağaçlandırılarak en kısa zamanda ülke eknmisine katkı sağlar hale getirilmesi gereken ptansiyel alan miktarı ise, yaklaşık 25,4 milyn hektardır (KANTARCI 1984). Yıllık fidan ihtiyacımız, her yıl 300 bin hektar sahayı ağaçlandırmak istersek bir milyar; 100 bin hektar sahayı ağaçlandırmak istersek 300-350 milyn adedi bulmaktadır. 2002 îtibâriyle, Türkiye de tplam 125 adet fidanlık mevcuttur. Bu fidanlıkların 46 sı müdürlük, 22 si mühendislik ve 57 adedi ise geçici fidanlıktır. Ülkemizin her türlü rman ağacı fidanı ihtiyacı, bu fidanlıklardan karşılanmaktadır. Fidanlıkların yıllar itibariyle durumu Çizelge 1.1 de verilmiştir (GÖKDEMİR 1988). Çizelge 1.1. Orman Fidanlıklarının Yıllar Îtibâriyle Sayısı, Alanı ve Üretim Kapasitesi (GÖKDEMİR 1988 den). Yılı Sayısı (adet) Alanı (ha) Üretim kapasitesi 1937-1975 121 2610,20 1706000 1980 115 2965,20 431880000 1990 156 4168,30 542000000 2001 125 3655.835 526804000 Plântasyn alanlarını tamamen ptimum hale getirmemiz, bilhassa kntrl edilemeyen çevresel faktörler nedeniyle mümkün lamamaktadır. Bu durumda, öncelikle, plântasyn çalışmalarının amacına ve plântasyn sahalarının yetişme rtamı kşularına göre, tür hatta alttür bazında, kullanılacak fidan tiplerine göre kalite nrmlarını belirlememiz; daha snra bu tip fidanların üretilebileceği fidanlık veya fidanlıkları ve bu fidanlıklarda uygulanacak fidan üretme-yetiştirme rejimlerini tespit etmemiz; dlayısıyla, ağaçlandırma, yapay gençleştirme ve peyzaj düzenleme gibi değişik plantasyn çalışmalarında mutlaka kaliteli fidan kullanmamız büyük önem 5
arz etmektedir. Kaliteli fidan kullanımı, özellikle sğuk-kurak ve sıcakkurak sahalar larak nitelendirilen İç, Güney-dğu ve Dğu Anadlu bölgelerimizdeki çalışmalarda daha önemlidir. Kaliteli fidan yetiştirme lgusu, özellikle kullanılan thum materyaline ve fidan üretme-yetiştirme tekniklerine bağlıdır. Bu kitabın 3. BÖLÜM ünde detaylı bir şekilde açıklandığı gibi, fidanın yetiştirildiği yerin ekljik özellikleri de fidan kalitesi üzerinde dğrudan etkilidir. Dlayısıyla, kalite sınıflarının belirlenmesinde fidanlık yerinin de dikkate alınması, genellikle bir mecburiyettir. Ağaçlandırma çalışmalarının başarısı, her şeyden önce kültür bakımı süresine bağlı larak rtaya çıkar. Nitekim yapılan bir ağaçlandırma çalışmasında, bakım süresi ne kadar kısaltılabilmişse denli başarılı lunmuş demektir. Kültür bakımı süresi ise, dikilen fidanların yaşama ranı yanında, kültürün sıklık çağına ulaşabilme süresine bağlı larak kısalır veya uzar. Bu nedenle, bir kültürün silvikültürel başarısının belirlenmesinde uygulamada lduğu gibi sadece yaşama ranı esas alınmamalı, yaşama ranı yanında plântasynun sıklık çağına ulaşma süresi de mutlaka irdelenmelidir. Sıklık çağına ulaşma lgusu ise, fidanın özellikle çap ve by artımına, kısaca gelişme durumuna göre değişecektir. İşte bu nktada kaliteli fidan kullanımının önemi daha iyi anlaşılmaktadır. 1.2. Fidan Materyali ve Tipleri Belirli bir amaçla, daha snra başka bir yere dikilmek üzere generatif veya vejetatif materyal kullanılarak üretilip, değişik bakım ve kruma teknikleri kullanılarak yetiştirilmiş, farklı yaşlara ve byutlara sahip genç bitkilerden, yaşı 10 ve daha küçük lanlara fidan; yaşı 10 dan fazla lanlara yaşlı fidan denir. Henüz yaşını dldurmamış (luştuğu gelişme dönemi tamamlanmamış) genç bireyler ise, fide veya fidecik larak isimlendirilir. Thumdan veya sürgünden luşmuş dğal gençliklerden elde edilen fidanlara ise, yabani fidan ismi verilir. Baltalık işletmesi de, bir dğal gençleştirme yöntemidir. Çünkü baltalık işletmelerinde gençlik, yara dkusunda (kallusta) luşan adventif tmurcuklarla, yaralanma sebebiyle aktif hale geçen uyuyan gözlerden (preventif tmurcuklardan), dğal rtamda ve kendiliğinden luşur. Bu bağlamda, baltalık işletmesi uygulanan alanlarda karşımıza çıkan sürgünlerden, 10 yaşına kadar lanlar ya da yaşı 10 yıldan fazla ise, göğüs yüksekliği çapı 8 cm den küçük lanlar da yabani fidan larak kabul edilir. (GENÇ 2004). 6
Süs bitkisi fidanları için hazırlanan standartlar da dâhil fidan standardizasynu çalışmaları, tür veya alttür bazında ve fidan tipi esas alınarak yapılmaktadır. Buna göre, fidanları üç ana sınıfta tplayabiliriz ve bu fidanlar, şaşırtılmış, aşılı veya gövdesiz luşlarına göre de tiplere ayrılır: Çıplak Köklü Fidanlar Şaşırtılmamış çıplak köklü fidan Şaşırtılmış çıplak köklü fidan Aşılı çıplak köklü fidan Gövdesiz çıplak köklü thum fidanı Kaplı fidanlar (fidanlık tpraklı, tüplü, trbalı, çuvallı veya saksılı * ) Şaşırtılmamış kaplı fidan Şaşırtılmış kaplı fidan Aşılı kaplı fidan Yaşlı fidanlar (tpraklı, trbalı, çuvallı veya büyük saksılı) Şaşırtılmamış yaşlı fidan (yabani fidanlar dâhil) Şaşırtılmış yaşlı fidan Aşılı yaşlı fidan Bunun dışında, sık dğal gençliklerden seçilerek, çıplak köklü veya tpraklı fidan, gövdeli veya gövdesiz larak kullanılan yabani fidanlar ihmal edildiğinde, açık alan kşullarında ya da kapalı mekânlarda üretilip yetiştirilen fidanlık fidanları, üretildikleri materyale göre isimlendirilmiş iki çeşidiyle karşımıza çıkar: Çelik fidanı: Makrvejetatif materyal (çelik) kullanılarak, in-viv kşullarında üretilip yetiştirilen fidanlar. Çıplak köklü Tpraklı (fidanlık tpraklı, tüplü, saksılı veya kaplı) Köklü çelik Thum fidanı: Generatif materyal (thum) kullanılarak, in-viv kşullarında üretilip yetiştirilen fidanlar. Çıplak köklü Tpraklı (fidanlık tpraklı, tüplü, saksılı veya kaplı) 7
Keza, sn yıllarda mikrvejetatif üretme (dku kültürü) yöntemleriyle üretilen fidanlar da, her türlü plantasyn çalışmasında kullanılmaktadır. Bu fidanları, dku kültürü fidanı larak isimlendirmek ve kendine özgü bir kategride ele almak, herhalde yanlış lmayacaktır. 1.3 Yetiştirme Tekniğine Göre Fidanların İsimlendirilmesi Türkiye de, bugün itibariyle sadece çelik ve thum fidanı üretimi yapılmaktadır. Fidan yetiştirme çalışmaları ise, çıplak köklü fidan üretimi, şaşırtma, alttan kök kesimi ve tüplü fidan üretimi üzerinde yğunlaşmıştır. Fidanlık tpraklı fidan üretimi, hemen hemen terk edilmiş durumdadır. Fithrmnlarla işlem görmüş, mikriza aşılanmış ve dku kültürü teknikleri ile üretilmiş fidan bulmak, ne yazık ki, rman ağacı ve süs bitkisi fidanı yetiştiriciliği yapan sektörlerde, neredeyse mümkün değildir. Ancak, devam eden AB hazırlıklarımız kapsamında, yakın gelecekte, AB Standartlarında fidan üretmemiz; bu bağlamda, kullanmakta luğumuz alttan kök kesimine ilâveten, eğik kök kesimi, yandan kök kesimi ve tepe sürgünü budaması tekniklerini de uygulamaya kymamız gerekebilecektir. Yazılışına bakıp, yetiştirilmesi hakkında da bilgi sahibi lduğumuz fidan yaşlarının ifadesinde, İngiltere de lduğu gibi (MORGAN 1999), Türkiye de de bazı yenilikler yapılması, kanımızca zrunlu hale gelmiştir. Bu knudaki önerilerimiz, Çizelge 1.2 ve 1.3 de görülebilir. Melez kavak fidanlarının isimlendirilmesinde, şu özel yazım biçimi de kullanılmaktadır: Fidan byu Gövdenin yerden 1,0 m yükseklikteki çevresi 0 1 2 / 3 m / 12 cm Gövde yaşı Fidan yaşı (kök 3, gövde 2 yaşında) Köklü çelik yaşı Fidanın çelikten üretildiğinin gösterimi 8
Çizelge 1.2. Yetiştirme rejimine göre fidanların isimlendirilmesi. Simge Ç Kç D H M K gz + n veya /n a n y n e n b n Çelikten üretilmiş fidan Köklü çelik fidanı Dku kültürü ile üretilmiş fidan Fithrmnlarla işlem görmüş fidan Mikriza aşılanmış fidan Kaplı fidan Gövdesiz-çıplak köklü thum fidanı Şaşırtmadan snra n yıl Alttan kök kesiminden snra n yıl Yandan kök kesiminden snra n yıl Eğik kök kesiminden snra n yıl Tepe sürgünü budamasından snra n yıl Yetiştirme Rejimi Çizelge 1.3. Yetiştirme rejimlerine göre fidan yaşlarının yazılışı. Yaş Açıklama 1+0 veya 1/0 Thumdan üretilmiş, şaşırtılmamış, 1 yaşında fidan 2+0gz veya 2/0gz 1+0a veya 1/0a 1a1 1+1 veya 1/1 1+1a1 veya 1/1a1 K/1+0 K/1+1 Ç/1+0 Ç/1+1 Ç/1y1 Kç/1+0 Kç/1+2 D/1+0 D/1+1 D/1+1e Thumdan üretilmiş, 2 yaşında gövdesiz-çıplak köklü fidan Thumdan üretilmiş, 1 yaşında iken alttan kök kesimi yapılmış, şaşırtma yapılmamış, 1 yaşında fidan Thumdan üretilmiş, şaşırtılmamış, 1 yaşında iken alttan kök kesimi yapılmış, 2 yaşında fidan Thumdan üretilmiş, 1 yaşında şaşırtılmış, 2 yaşında fidan Thumdan üretilmiş, 1 yaşında şaşırtılmış, 2 yaşında alttan kök kesimi yapılmış 3 yaşında fidan Thumdan üretilmiş, kaba ekim, 1 yaşında fidan Thumdan üretilmiş, 1 yaşında iken kaba şaşırtılmış, 2 yaşında kaplı fidan Çelikten üretilmiş, şaşırtılmamış, 1 yaşında fidan Çelikten üretilmiş, 1 yaşında iken şaşırtılmış, 2 yaşında fidan Çelikten üretilmiş, şaşırtılmamış, 1 yaşında iken yandan kök kesimi yapılmış, 2 yaşında fidan Çelikten üretilmiş, şaşırtılmamış, 1 yaşında gövdesiz köklü çelik fidanı Çelikten üretilmiş, 1 yaşında iken köklü çelik haline getirilip şaşırtılmış, gövdesi 1, kökü 2 yaşında, gövdeli köklü çelik fidanı Dku kültürü ile üretilmiş, şaşırtılmamış, 1 yaşında fidan Dku kültürü ile üretilmiş, 1 yaşında iken şaşırtılmış, 2 yaşında fidan Dku kültürü ile üretilmiş, 1 yaşında iken şaşırtılmış ve şaşırtıldığı gelişme döneminde eğik kök kesimi yapılmış, 2 yaşında fidan 9
1.4 Kaliteli Fidan Kavramı ve Yetiştirme Esasları Kaliteli fidan, her şeyden önce, amaçlarımıza uygun fidan demektir. Başka bir söyleyişle kaliteli fidan, aslında, hedef fidandır. Dlayısıyla, kullanılacağı mekân ve zaman bağlamında genetik uyumu mükemmel; mrfljik niteliklerle birlikte (kök sistemi, çap, gövde yapısı, dallanma durumu, by, yaprak ve tepe sürgünü gibi hususiyetler) fizyljik özellikler (deplamaya, kuraklığa, düşük sıcaklıklara, işlemeye, taşıma ve dikim sürecinde luşan stres kşullarına dayanıklılığı rtaya kyan su ptansiyeli, kök yenileme kapasitesi, beslenme durumu gibi özellikler) bakımından da amaçlarımıza uygun bir fidan, belirlenen zaman ve mekân için daima kaliteli bir fidandır. ABD deki Weyerhaeuser Cmpany tarafından, üretimi yapılmakta lan Pinus taeda için, hedef fidan (target seedling) özellikleri, şu şekilde belirlenmiştir (ROSE vd., 1990): By = 20-25 cm Kök bğazı çapı > 4 mm Çğunlukla seknder iğne yapraklar Pulları reçineli ve iyi gelişmiş terminal tmurcuğa sahip, tek ve egemen bir gövde Asgari ilk altı sırada, mikrizalı kılcal kökler içeren yan kökler Kök hacmi 3,5 ml Kök yenileme kabiliyeti yüksek Yetiştirme kşulları ve üretme-yetiştirme rejimi kapsamında kullanılan teknikler, hedef fidanı belirleyen mrfljik özellikleri dğrudan etkilemektedir ki, bunlar şu şekilde sıralanabilir: Yapay gençleştirme, ağaçlandırma veya bitkilendirme sahalarının ekljik kşullarına uygun klndan/klnlardan, ırkdan/ırklardan veya rijinden/rijinlerden irsel kalitesi yüksek, lgun ve iri thum temini, Fidanlığın fizygrafik ve edafik özellikleri, Ekim yastıklarında sıklığın düzenlenmesi (seyreltme), Yerinde (alttan, yandan ve eğik) kök kesimi, Şaşırtma, Tepe sürgünü budaması Gübreleme, Sulama, Yabancı tlarla kimyasal mücadele, Büyüme düzenleyicilerin (fithrmnların) kullanımı, Mikriza aşılama, 10
Söküm dönemi ve Kaplı fidan üretimi Kitabın takip eden bölümlerinde, öncelikle üretme materyalinin fidan kalitesine etkisi üzerinde durulmuş; ardından, yetiştirme yerinin ve tekniklerinin etkileri anlatılmıştır. Sn bölüm ise, fidan kalite sınıflamasında kullanılan özelliklerin ve fidan kalite sınıflaması tekniklerinin açıklanmasına tahsis edilmiştir. Kaynakça GENÇ, M., 2004: Silvikültürün Temel Esasları. Süleyman Demirel Üniversitesi Yayını, N. 44, Isparta, 341 s. GENÇ, M., 2005: Süs Bitkisi Yetiştiriciliği, 1. Cilt, Temel Yetiştirme Teknikleri. Süleyman Demirel Üniversitesi Yayını, N. 55, Isparta, 369 s. GÖKDEMİR, Ş., 1988: Orman Fidanlıklarında (Ordu, Hendek ve Devrek) Belirlenen Yabancı Otlar ve Kimyasal Savaşımları Üzerine Araştırmalar. Yayımlanmamış Dktra Tezi, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzn. KANTARCI, M.D., 1984: Türkiye nin ekljik özellikleri ve arazi yapısı. Çölleşen Türkiye ve Ağaçlandırma, Orman Mühendisleri Odası Yayını, N. 10, Ankara, 28-32. MORGAN, J., 1999: Frest Tree Seedlings. Frestry Cmmissin Bulletin, 121, ISBN 0 85538 404 2. ROSE, R., CARLSON, W.C., MORGAN, P., 1990: The target seedling cnsept. Target Seedling Sympsium: Prceedings, Cmbined Meeting f the Western Frest Nursery Assciatins, August 13-17, 1990, Reseburg, Oregn, (Rse, R., Campbell, S.J., Landis, T.D., eds.), USDA Frest Service General Technical Reprt RM-200, 1-8. ÜRGENÇ, S., 1986: Ağaçlandırma Tekniği. İÜ Orman Fakültesi Yayını, Yayın N. 3314/375 İstanbul. 11
12