T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ HALK KÜTÜPHANELERİNDE BİLGİ OKURYAZARLIĞI UYGULAMALARI VE TÜRKİYE İÇİN BİR MODEL ÖNERİSİ UZMANLIK TEZİ Ahmet ALDEMİR ŞUBAT-2010 ANKARA

T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ HALK KÜTÜPHANELERİNDE BİLGİ OKURYAZARLIĞI UYGULAMALARI VE TÜRKİYE İÇİN BİR MODEL ÖNERİSİ UZMANLIK TEZİ Ahmet ALDEMİR Tez Danışmanı Orhan AÇIKGÖZ Kültür ve Turizm Uzmanı ŞUBAT-2010 ANKARA

KABUL VE ONAY Ahmet ALDEMİR tarafından hazırlanan HALK KÜTÜPHANELERİNDE BİLGİ OKURYAZARLIĞI UYGULAMALARI VE TÜRKİYE İÇİN BİR MODEL ÖNERİSİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Orhan AÇIKGÖZ (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Ahmet ALDEMİR Tez Konusu :Halk Kütüphanelerinde Bilgi Okuryazarlığı Uygulamaları ve Türkiye İçin Bir Model Önerisi Tez Danışmanı : Orhan AÇIKGÖZ Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. 26/02 /2010

SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. 26.02.2010 Ahmet ALDEMİR Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

ÖNSÖZ Değişimin sürekliliği kütüphaneleri kullanıcıların bilgi erişim becerilerini geliştirici hizmetler üretmeye zorlamıştır. Bu değişim bir başka deyişle, yaşamboyu öğrenmeyi gerekli kılmaktadır. Yaşamboyu öğrenmenin ön koşulu olan bilgi okuryazarlığı ise yine kütüphanelerin hizmet politikalarında kullanıcılara kazandırılması gereken bir beceri olarak karşımıza çıkmaktadır. Tüm bu gelişmelerin sonucunda bilgi okuryazarlığı kütüphanelerde kullanıcı eğitim programlarının vazgeçilmez bir parçası haline gelmeye başlamıştır. Kütüphaneler kullanıcılarına / müşterilerine gereksinim duydukları öğrenmeyi öğrenme, bilgi okuryazarlığı ve yaşamboyu öğrenme gibi becerileri kazandırmak amacıyla bir yeniden yapılanma sürecine gitmektedir. Kütüphaneciler, kullanıcılara bilgi kaynaklarının yerini gösteren değil, bilgi erişim sürecinde daha çok rehber ve yol gösterici rolünü üstlenmekte, böylece kullanıcılara, bilgi okuryazarlığı eğitimi vermekle sorumlu olmaktadır. Bireyin bilgi gereksinimini tanımlama, bilgiyi arama, bulma, analiz etme, düzenleme, iletme ve bu süreci değerlendirme, kısaca bilgi okuryazarlığı becerilerine sahip olmalarında kütüphaneler ve kütüphaneciler giderek artan bir önem kazanmaktadır. Bu nedenlerden dolayı, toplumun her kesimine hizmet vermekle yükümlü olan halk kütüphaneleri, kullanıcıların bilgi okuryazarlığı düzeylerini geliştirici hizmetler yapmalıdır. Bu çalışmada dünyadaki halk kütüphanelerinde bilgi okuryazarlığı programları incelenmiş ve konuda az sayıda çalışmanın olduğu görülmüştür. Ülkemizdeki halk kütüphanelerinin altyapı, donanım ve personel eksenli sorunları yanında yerel ve ulusal bir bilgi okuryazarlığı politikasının oluşturulamaması nedeniyle bu konuda hiç çalışmanın yapılmadığı görülmüştür. Böyle bir çalışmanın hazırlanmasında şahsıma yardımcı olan tez danışmanım Kültür ve Turizm Uzmanı Sayın Orhan AÇIKGÖZ e katkılarından dolayı çok teşekkür ediyorum. i

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.....i İÇİNDEKİLER....ii KISALTMALAR CETVELİ........v TABLOLAR CETVELİ........vi GİRİŞ.......1 BİRİNCİ BÖLÜM BİLGİ OKURYAZARLIĞI 1. BİLGİ OKURYAZARLIĞI TANIMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ.7 1.1. Okuryazarlık..7 1.2. Bilgi Okuryazarlığı: Tanım 8 1.3. Bilgi Okuryazarlığı: Tarihsel Gelişim.13 1.4. Bilgi okuryazarlığı İle İlişkili Kavramlar 17 1.4.1. Yaşamboyu Öğrenme 18 1.4.2. Bilgisayar Okuryazarlığı...20 1.4.3. Teknoloji Okuryazarlığı 22 1.4.4. Medya Okuryazarlığı 23 1.4.5. Web Okuryazarlığı...23 1.4.6. İnternet Okuryazarlığı...23 1.4.7. Eleştirel Düşünme Becerileri...23 1.4.8. Kaynağa Dayalı Öğrenme 24 1.5 Bilgi Okuryazarlığı Standartları...25 1.5.1. Öğrenciler İçin Bilgi Okuryazarlığı Standartları......25 1.5.2. Yüksek Öğretimde Bilgi Okuryazarlığı Standartları 29 1.6. Bilgi Okuryazarlığı Araştırmaları 30 ii

İKİNCİ BÖLÜM HALK KÜTÜPHANELERİ VE TOPLUMSAL ÖNEMİ 2. HALK KÜTÜPHANELERİ VE TOPLUMSAL KATKILARI...32 2.1.Halk kütüphaneleri: Tanım...32 2.2. Halk Kütüphanelerinin Amaçları 34 2.3.Halk Kütüphanelerinin İşlevleri...36 2.4. Halk kütüphalerini Oluşturan Unsurlar...39 2.4.1. Kullanıcı...39 2.4.2. Derme..40 2.4.3. Personel....42 2.4.4. Bina..43 2.4.5. Bütçe 44 2.5. Halk Kütüphaneleri: Tarihsel Gelişim 44 2.5.1. Dünyada Halk Kütüphaneleri...45 2.5.2. Ülkemizde Halk Kütüphaneleri 45 2.5.2.1. Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü...50 2.5.2.2.Halk Kütüphaneleri Yasal Düzenlemeleri..52 2.6. Halk Kütüphanelerinin Önemi 54 2.7. Halk Kütüphanesi Hizmetleri..55 2.7.1. Halk Kütüphanelerinde Bilgi Hizmetleri.. 57 2.8. Halk Kütüphaneleri ve Okuma Alışkanlığı.....59 2.9. Halk Kütüphaneleri ve Yaşamboyu Öğrenme. 61 2.10. Halk Kütüphaneleri ve Toplumsallaşma...65 2.11. Halk Kütüphaneleri ve Bilgi Toplumu..67 iii

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BİLGİ OKURYAZARLIĞI UYGULAMALARI, HALK KÜTÜPHANELERİNDE BİLGİ OKURYAZARLIĞI VE BİR MODEL ÖNERİSİ 3. BİLGİ OKURYAZARLIĞI UYGULAMALARI VE BİR MODEL ÖNERİSİ...69 3.1. Dünyada Bilgi Okuryazarlığı Uygulamalarına Yönelik Çalışmalar...69 3.2. Ülkemizde Bilgi Okuryazarlığı Çalışmaları 71 3.3. Kütüphaneler ve Bilgi Okuryazarlığı....75 3.4. Halk Kütüphaneleri ve Bilgi Okuryazarlığı...77 3.5. Bilgi Okuryazarlığı Programları.82 3.5.1. Bilgi Okuryazarlığı Programlarının İçerikleri...85 3.5.2. Bilgi Okuryazarlığı Programlarının Değerlendirilmesi 91 3.6. Bilgi Okuryazarlığı Modelleri..92 3.6.1. Büyük Altı Modeli....93 3.6.2. Yedi Yön Modeli......93 3.6.3. Dokuz Adım Modeli.94 3.7. Halk Kütüphaneleri İçin Bilgi Okuryazarlığı Model Önerisi.94 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ..... 105 KAYNAKÇA.. 109 ÖZET... 120 SUUMMARY......121 ÖZGEÇMİŞ 122 iv

KISALTMALAR CETVELİ AASL : American Association of School Librarians AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri ACRL : Assocation of College and Reseach Libraries AECT : Association for Educational Communication and Technology ALA : American Library Association ASCD : The Association of Supervision and Curriculum Development CALIMERA : Cultural Applications: Local Institutions Mediating Electronic Resource Access CAUL : Council of Australian University Librarians CQU : Central Quesland Universty CSU : Clevelend State Universty DPT : Devlet Planlama Teşkilatı ERIC : Educational Research for Information Center IFLA : International Federation of Library Associations and Institutions IIA : Information Industry Association ISTE : The International Society for Technology in Education KYGM : Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü LISA : Library and Information Science Abstracts NFIL : National Forum on Information Literacy OPAC : Open Public Access Catalogue PULMAN : Public Libraries Mobilizing Advanced Network RTÜK : Radyo ve Televizyon Üst Kurulu SUNY : State University of New York TUSİAD : Türkiye Sanayi ve İşadamları Derneği TÜBİTAK : Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu ULAKBİM : Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi UNESCO : United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization WWW : World Wide Web v

TABLOLAR CETVELİ İkinci Bölümün Tabloları Tablo 2.1. Ülkemizde Halk Kütüphaneleri Sayısı...47 Tablo 2.2. Ülkemizde Yıllara Göre Kütüphaneci ve Diğer Personel Durumu.....48 Tablo 2.3. Ülkemizde Kütüphanelerle İlgili Hazırlanan Yönetmelik, Yönerge ve Genelgeler......53 Üçüncü Bölümün Tabloları Tablo 3.1. CQU deki Bilgi Okuryazarlığı Programı Genel ve Özel Prensipler.85 Tablo 3.2. Bilgi Okuryazarlığı Programı...86 Tablo 3.3. Bilgi Okuryazarlığı İçin 3-5-7 Modeli 101 vi

GİRİŞ 20. yüzyılın ikinci yarısı, tarihin en hızlı gelişim ve değişimlerinin yaşandığı bir dönem olmuştur. Bu gelişmeler doğal olarak yeni bir çağın adının anılmasını da beraberinde getirmiştir. Bilgi / Enformasyon Çağı adı ile anılan bu dönemde, değişimin belirleyici faktörü olarak bilgi / enformasyon ön plana çıkarken, bu dönemi tüm gereklerince yaşamayı amaç edinmiş toplumlara da bilgi / enformasyon toplumu denilmesi öngörülmüştür. Şüphesiz bilgi çağında bilginin bu denli önemli olmasının en büyük nedenlerinden birisi bilgi iletişim teknolojilerinde meydana gelen hızlı gelişmelerdir. Bu nedenledir ki, bilgi çağının tanımı yapılırken, teknolojik gelişmelere paralel olarak yapılması, yoğun geçerliliğe sahip bir durum olmuştur. Bunun yanında bilgi sektörüne yapılan mali yatırım, bilgi sektöründe çalışan işgücü, ağ teknolojisinin sınırladığı zaman ve mekân kavramı ya da toplumda artan bilgi dolaşımına dayalı olarak da bu çağın tanımlarının yapılmaya çalışıldığı görülmektedir (Tonta, 1999a:364). Bilginin üzerinde bu denli durulmasının bir başka nedeni ise, bilginin son yıllarda nicel ve nitel anlamda geçmiş ile kıyaslanamayacak düzeyde artmasıdır. Bunun en çarpıcı örneklerinden biri, 1989 yılı itibariyle Amerika da yayınlanan New York Times gazetesinin bir haftalık baskısının 17. yüzyılda yaşamış olan orta düzey kültüre sahip bir İngiliz in hayatında görmüş olduğu tüm basılı bilgiden daha fazlasını içermesidir (Doyle, 1994:1). Değişim, her alanda hissedilirken ve gerçekleştirilirken, bilginin ön plana çıkması, değişimin öncelikle kendisi ile ilgili olduğunun farkına varan kütüphaneler / bilgi merkezleri için iyi bir fırsat olmuştur. Teknolojik gelişmelerin bilgiyi zaman ve mekân sınırlamalarından uzak elde edilebilir ve paylaşılabilir kılması, zaten bilgi ile uğraşan kütüphanelere doping etkisi yapmıştır. Teknolojik olanaklardan misyonu

doğrultusunda sonuna kadar yararlanan bilgi merkezleri, hizmet ve kullanıcı kitlesini niceliksel anlamda artırırken, aynı zamanda verilen bu hizmetlerin daha niteliksel gerçekleştirilmesini de sağlamıştır. Okuryazarlık kavramı, basılı kaynakların ortaya çıkmasından bugüne, çoğunlukla sıradan kişi olmanın ortadan kaldırılmasında bir ayırt edici özellik olarak hep var olagelmiştir. Nitelik olarak ne ifade ederse etsin okuryazar olma, bilgiye erişmenin, ondan faydalanmanın, yeni bilgi ortaya koymanın, kısacası bilgilenme ve bilgilendirmenin daima önkoşulu olmuştur. Okuryazarlık, yaşamboyu öğrenme, sürekli kendini yenileme konusunun da önkoşuludur. Bu durumda, okuryazarlık kavramının kütüphane / bilgi merkezi olgusundan ayrı tutulması gibi bir durum söz konusu olamaz. Öyle ki, 19. ve 20. yüzyıllarda gelişmiş toplumların en gözde kurumlarından olan halk kütüphaneleri, endüstri toplumunun gerektirdiği eğitimli ve kültürlü insanların yetişmesinde, okuryazarlığın artırılmasına doğrudan katkıda bulunmuşlardır. Geçmiş dönemlerde tek bir anlamı karşılayan okuryazarlık terimi buraya kadar verilmeye çalışılan teknolojik gelişim ve değişimlerin yaşandığı son dönemlerde yeni boyutlar kazanmıştır. Bilgi çağında dil ve metinlerin teknolojik olanaklar yardımı ile dijitalleşmesi, okuryazarlık konusunun açıklanmasına ilişkin yeni teori ve modelleri de beraberinde getirmiştir (Kapitzke, 2001:452). Öyle ki, geçmişte tek bir okuryazarlık, bilgi elde etmenin önkoşulunun yerine getirilmesi anlamı taşırken, bu çağda çok çeşitli okuryazarlık isim ve içerikleri telaffuz edilmeye başlamıştır. Literatürde kullanılan okuryazarlık terimleri şunlardır; ağ okuryazarlığı, bilgisayar okuryazarlığı, bilim okuryazarlığı, coğrafya okuryazarlığı, çoklu-ortam okuryazarlığı, dans okuryazarlığı, dijital okuryazarlık, dünya okuryazarlığı, eleştirel okuryazarlık, ekonomi okuryazarlığı, eskiçağ okuryazarlığı, görsel okuryazarlık, kültür okuryazarlığı, kütüphane okuryazarlığı, medya okuryazarlığı, sinema okuryazarlığı, siyaset okuryazarlığı, tarih okuryazarlığı, teknoloji okuryazarlığı, televizyon okuryazarlığı, tüketici okuryazarlığı, yurttaşlık okuryazarlığı (Snavely ve Cooper, 1997:12; Kapitzke, 2001:452). 2

Hangi tür okuryazarlıktan bahsedilirse edilsin, tüm bunların ortak yanı, adı geçen konuda ortaya çıkmış ya da çıkacak bilgiye erişim ve erişilen bu bilginin değerlendirilerek yeni bilginin ortaya çıkarılmasıdır. Yukarıda adı geçen okuryazarlık türleri, belli bir disipline ya da o disiplinin belli bir dalına odaklanmış görüşleri içermektedir (Gürdal, 2000:178). Oysaki disiplinler arası bir yaklaşımla, yani gereksinim duyulan bilginin nerede ve nasıl bulunacağı, nasıl değerlendirilip yorumlanacağı ve nihayet bu bilginin sorun çözme ve yeni bilgiye dönüştürülmesine ilişkin beceriler, her disiplin için ortak paydayı temsil etmektedir. İşte bu durumun fark edilmesi ile birlikte tüm dünyada nitelikli insan gücünü temsil etmek üzere "bilgi okuryazarlığı" kavramı ortaya çıkmıştır. Bilgi okuryazarlığı terimi ilk kez 1974'te Amerika'da, Kütüphaneler ve Enformasyon Bilimi Ulusal Komisyonu (National Commission on Libraries and Information Science) için hazırlanmış bir raporda, Paul Zurkowski tarafından kullanılmıştır. Bu rapor on senelik zaman dilimi içerisinde, ulusal bir program çerçevesinde bilgi okuryazarlığı olgusunun evrensel düzeyde hayata geçirilmesi düşüncesini önermektedir (Doyle, 1994:5). Breivik (1991)'e göre; "diğer okuryazarlık kavramlarına karşın bilgi okuryazarlığı, diğer okuryazarlık türlerinin her birinin bireyde oluşumu için önceliği ve gerekliliği olan, içeriği daha zengin bir terimdir (Gürdal, 2000:178). Lenox ve Walker (1993) ın açıklamasına göre "en geniş anlamı ile kişinin değişik bilgi kaynaklarına erişim ve anlama yeteneğini ifade eden" bilgi okuryazarlığı kavramı, 21. yüzyılın yetişmiş insan gücünün sahip olması gerekli en önemli beceriler zinciri olarak görülmektedir. Geleneksel olarak tüm kademe eğitim kuruluşlarının amacı bireylere öğrenmenin nasıl öğrenildiği bilgi ve yöntemini kazandırmaktır. Başlıca öğrenme yetileri ise soruların formüle edilmesi, olası bilgi kaynaklarına erişim, bilginin doğruluk ve uygunluk açısından değerlendirilmesi, bilginin organize edilmesi, edinilen bilginin orjinal sorulara yanıt olmak üzere özümsenmesi ve uygulamaya geçirilmesi aşamalarıdır. En son aşama, sürecin en önemli aşamasıdır. Bu durum yalnız bilginin bulunması açısından değil, onun kullanılması açısından da öğrenenin motivasyonunu sağlar (Doyle, 1994:1). 3

Tüm kütüphane türlerinin varoluş gerekçesinde olduğu gibi halk kütüphanelerinin de amacı, parçası olduğu toplumun amaçlarının gerçekleşmesine, verdiği bilgi hizmetleri ile katkıda bulunmaktır. Bu özelliğinden dolayıdır ki, geçmişte halk kütüphaneleri, toplumların vazgeçilmez unsurlarından olmuştur. Ancak günümüzde tüm kurumlarda görülen değişim, halk kütüphanelerinin de kökten değişimini kaçınılmaz kılmıştır. Literatür incelendiğinde, tüm gelişmiş ülke kütüphanelerinde bilgi okuryazarlığı programlarına hayli önem verildiği görülürken, bu durum ülkemizdeki halk kütüphaneleri açısından pek de memnuniyet verici değildir. Ülkemiz halk kütüphanelerinde, yeni bir çağda "eğitim ve kütüphanede devrim" olarak nitelendirilen bilgi okuryazarlığı gibi bir kavramın oluşum ve yaygınlaşması söz konusu olmamıştır. Halk kütüphanelerinde bilgi okuryazarlığının doğasının anlaşılması, öneminin vurgulanması, programların oluşturulması, vb. gibi konularda teorik çalışmalar da mevcut değildir. Yapılan çalışmalar bilgi toplumunda değişen ve karmaşıklaşan kütüphane ve kullanıcı yapıları, bu doğrultuda nasıl bir yapılanma ve hizmet verme yöntemine gidileceği ve konumuzla ilgili olarak da kullanıcıların eğitilmesi bağlamında gerçekleştirilmiştir. Ülkemizde halk kütüphaneleri ve kullanıcıları üzerine yapılan araştırmalar, halk kütüphanelerinin yapılandırılması ve hizmetlerin hangi nicelik ve nitelikte gerçekleştirilmesi gerektiğine ilişkin sonuç ve öneriler vermektedir. Ancak yeni çağda, teknolojik gelişmelerin sağladığı avantajlar sonucu, kütüphane kullanıcılarının fiziksel mekân olarak kütüphanelere olan gereksinimleri giderek azalmaktadır. Bu yeni yapılanma, yeni hizmet türlerini bereberinde getiriken, bilgiye gereksinim duyma, bilgiyi elde etme, yorumlama ve bilgiye dayalı karar verme becerilerinden yoksun kullanıcılar için daha çok önem taşımaktadır. Öğrenmeyi öğrenmiş topluma ulaşabilmek için, bilgiye ihtiyaç duyma, bilgiye erişim becerisine sahip olma, erişilen bilgiyi analiz edebilme ve oluşan yeni bilgiyi iletebilme becerisine sahip olmak gerekmektedir. Toplumda her kesime hizmet veren halk kütüphanelerine bu konuda büyük görev düşmektedir. Kadın- 4

erkek her yaşta, her seviyede ve her meslekten okuyucunun çeşitli konulardaki fikir ürünlerinden ücretsiz ve serbestçe yararlanmasını sağlayarak bölgelerinin kültürel, sosyal ve teknik kalkınmasına yardımcı olan halk kütüphaneleri, toplumda bilgi zengini ve bilgi fakiri arasındaki farkı ortadan kaldırmak ve homojen bir toplum için eşit fırsatlar sunmak adına, her bireye bilgi erişim becerisi sunmak için politikalar belirlemelidir. Bu çalışmada, birinci bölümde okuryazarlık ve bilgi okuryazarlığı kavramı, bilgi okuryazarlığının tarihsel gelişimi, kavramla ilişkili diğer kavramlar ve standartlar, ikinci bölümde halk kütüphaneleri; tanımı, amaçları, sundukları hizmetler, tarihsel gelişimi, ülkemizdeki halk kütüphaneleri ve halk kütüphanelerinin toplumdaki yeri ve önemi, üçüncü bölümde dünyada ve ülkemizde bilgi okuryazarlığı çalışmaları, kütüphaneler ve bilgi okuryazarlığı ilişkisi, bilgi okuryazarlığı programları, bilgi okuryazarlığı modelleri ve ülkemiz halk kütüphaneleri için bir bilgi okuryazarlığı modeli geliştirilmesi üzerinde durulacaktır. Bu tez çalışmasının amacı, kütüphanelerde uygulanan bilgi okuryazarlığı modellerini inceleyerek, kullanıcı merkezli hizmetlerin geliştirilmesi ve bilgi okuryazarlığı uygulamalarının ülkemiz halk kütüphanelerinde yerleştirilmesine yönelik bir model önerisi geliştirmektir. Bu nedenle halk kütüphanelerinde kullanıcıların bilgi gereksinimlerinin karşılanması, onların bilgiye ne düzeyde gereksinim duydukları, bu gereksinimlerinin hangi düzeyde karşılanabildiği, vb. gibi konularda araştırmaların yapılması önemlidir. Ancak bilgi toplumunda, her bireyin bir bakıma kendi kendisinin bilgi erişim uzmanı olmasını ve bu bağlamda temel bilgi becerilerinin kazandırılmasını hedefleyen bilgi okuryazarlığı programları (Gürdal, 2000:185) için, yukarıda verilen noktalarda araştırmaların yapılması da o derece önem taşımaktadır. Kullanıcı eğitimi, kütüphane eğitimi ve bibliyografik eğitim gibi eğitim programlarının üniversite, okul ve halk kütüphanelerinde verildiği bilinmektedir. 5

Dünyada bilgi okuryazarlığı eğitimi çoğu üniversite ve özellikle özel okul (kolej) kütüphanelerinde verilmektedir. Ancak bilgi okuryazarlığı halk kütüphaneleri için yeni bir alandır. Bu çalışma, konusu ve yapısı gereği daha çok literatür taraması gerektirmektedir. Buna göre, kütüphaneler yanında dünyadaki bazı halk kütüphane örnekleri ve halk kütüphaneleri ile ilgili Türkiye ve diğer ülkelerde yayınlanmış kitap, makale, gazete haberleri vb. kaynaklara ulaşmak için bir literatür taraması yapılmıştır. Bu çalışmanın hipotezleri aşağıdaki gibi oluşturulmuştur: Teknolojik gelişmeler, bilginin niceliği ve niteliğindeki artış, bireylerin sahip olması gereken becerileri farklılaştırmış olup, bu alanda kütüphanelerin bilgi okuryazarlığı programları uygulamalarını zorunlu kılmıştır. Dünyadaki halk kütüphanelerinde bilgi okuryazarlığı programlarına ilgi artmaktadır. Ülkemizdeki halk kütüphanelerinde bilgi okuryazarlığı programları uygulanmamaktadır. 6

BİRİNCİ BÖLÜM BİLGİ OKURYAZARLIĞI 1.BİLGİ OKURYAZARLIĞI TANIMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ 1.1. Okuryazarlık 1990 yılının Birleşmiş Milletler tarafından uluslararası okuryazarlık yılı olarak ilan edilmesiyle ilgiler okuryazarlık kavramına yönelmiştir (Bawden, 2001). Okuryazarlık, yaşamboyu öğrenme bilincini oluşturma, bu bilinci geliştirme, daha etkin öğrenme için bireylerin yeni beceriler kazanmalarını sağlamaktır (Gürdal, 2000). Literatürde okuryazarlık tanımları çok çeşitlilik göstermektedir. Snavely ve Cooper (1997) a göre yaklaşık 34 farklı okuryazarlık kavramı kullanılmaktadır: Coğrafya okuryazarlığı, tarım okuryazarlığı, ekonomi okuryazarlığı, tarih okuryazarlığı, eskiçağ okuryazarlığı, siyaset okuryazarlığı, yurttaşlık okuryazarlığı, yasa (hukuk) okuryazarlığı, bilim okuryazarlığı, kültür okuryazarlığı, işyeri okuryazarlığı, medya okuryazarlığı, teknoloji okuryazarlığı, tüketici okuryazarlığı, dünya okuryazarlığı, kütüphane okuryazarlığı, eleştirel okuryazarlık, vb. Okuryazarlık sadece okuma becerisine sahip olmak olarak bilinmekteydi. Günümüzde okuryazarlık kavramı bilgi okuryazarlığı, bilgisayar okuryazarlığı, tüketici okuryazarlığı ve görsel (visual) okuryazarlığı anlamlarında kullanılmaktadır. Başka bir ifade ile okuryazar bir yetişkin farklı formattaki bilgileri anlayan ve onu kullanabilendir. Okuryazar birey nasıl öğreneceğini bilendir. Eleştirel düşünme becerileri bilgi okuryazarlık kavramı bileşenleri ile olmaktadır. Bilgi okuryazarlığı, tüm okuryazarlıkları kapsayan şemsiye bir kavramdır (Breviek, 2000).

Bawden (2001), sadece okuma ve yazma becerilerine sahip olmak olarak kabul edilen okuryazarlık kavramının, son on yılda bilgi miktarındaki artış ve teknolojik gelişmelerle beraber çeşitlilik gösterdiğini ve okuryazarlığın beceri tabanlı bir karakter kazandığını belirtmektedir. Bawden, beceri tabanlı okuryazarlık türleri arasında bilgi okuryazarlığı, bilgisayar okuryazarlığı, kütüphane okuryazarlığı, medya okuryazarlığı, ağ okuryazarlığı ve dijital okuryazarlığını saymaktadır. Bawden, 1980-1998 yılları arasında LISA (Library and Information Science Abstracts) ve Social Scisearch de yapılan literatür taramasında, bilgi ve bilgisayar okuryazarlığı kavramlarına diğerlerinden daha fazla rastlanıldığını, dijital okuryazarlığın 1997 den sonra çok az kullanıldığını, medya okuryazarlığının kullanımının zaman içerisinde artış gösterdiğini, ağ okuryazarlığının kullanımında ise teknolojik gelişmelere (internet) paralel olarak 1994 sonrası bir artışın olduğunu belirtmektedir. Okuryazarlık ve okuryazar kavramları arasındaki farkı bilmek, bilgi okuryazarlığı ve bilgi okuryazarı kavramları arasındaki ilişkiyi anlamamıza yardımcı olur. Okuryazarlık, okuryazar olma durumu iken, okuryazar, okuma ve yazma yeteneklerine sahip olmak demektir (Bawden, 2001). Eğitim uzmanları, sosyal, kültürel ve bilimsel içerikli okuryazarlık türlerinin önemi üzerinde durmaktadırlar. Bireyin öğrenmesinde etkili olan farklı okuryazarlık türleri, kendi disiplinleri içerisinde değerlendirilebilirken bilgi okuryazarlığının, bütün okuryazarlık türlerinin anlaşılmasını sağlayacak bir içeriğe sahip olduğu söylenebilir (Breivik, 2000; Hancock, 1993). 1.2. Bilgi Okuryazarlığı: Tanım Bilgi okuryazarlığı tanımları literatürde iki değişik yaklaşımla ele alınmıştır. Birinci yaklaşım bilgi okuryazarlığı kavramının ne olduğu, ikinci yaklaşım ise bilgi okuryazarı olan bireyin sahip olması gereken özelliklerin neler olduğu ile ilgilidir. Birinci yaklaşımla yapılan bilgi okuryazarlığı tanımları, bilgi gereksinimini fark etme, bilginin yerini belirleme, bilgiye ulaşma, arama stratejilerini oluşturma, bilgiyi analiz etme, yorumlama, değerlendirme, iletme, problem çözme becerilerine sahip 8

olma, kaynağa dayalı eğitim, yaşamboyu öğrenme, öğrenen toplum, sürekli eğitim, eğitim müfredatına yönelik reformlar, bilgi patlaması ve bilgi miktarındaki artış, demokratikleşme ve telif haklarına saygı gibi konuları içermektedir. Bu tanımlar teknolojik gelişmelere paralel olarak yeni boyutlar kazanmaktadır. Bilgi okuryazarlığı kavramını, ilk kullanan Paul Zurkowski (1974), bireylerin nasıl bilgi okuryazarı olacakları üzerinde durmuş, bilgi okuryazarlığının tanımını ise, bir problemin çözümünde bilgiye dayalı yaklaşım ve birincil kaynakları kullanmaktan çok teknik becerilere sahip olma şeklinde yapmıştır (Spitzer ve Eisenberg, 1998:246; Bawden, 2001). Taylor, 1979 yılında bir bilgi okuryazarlığı tanımının içermesi gereken unsurları şöyle sıralamıştır: Gerçek yaşamla ilgili problemleri çözebilmek için bilgiye ulaşma, değişik kaynaklardan bilgiye erişebilme, bilgilenmenin sürekliliğini sağlayabilme, bilginin ne zaman ve nasıl elde edileceğine ilişkin stratejileri bilme vb. (Spitzer, 1998 ; Bawden, 2001). Bilgi okuryazarlığı tanımları diğer okuryazarlık türleriyle karşılaştırmalı olarak da yapılmaktadır. Hortin 1983 yılında, bilgisayar okuryazarlığından farklı olarak bilgi okuryazarlığını, bilgi miktarındaki artışın farkında olarak, problem çözmede, karar vermede ve bilginin aktarılmasında gereksinim duyulan bilgi ve belgelere erişimde makine destekli bir sistemin nasıl kullanılacağını bilmek şeklinde tanımlamıştır (Spitzer, 1998:247). Bilginin niceliğinin artması karşında bilgiye gereksinim duyan bireylerin sahip olması gereken beceriler de artmıştır. Söz konusu beceriler bilgi okuryazarlığına temel teşkil etmiştir. Martin Tessmer, 1985 de bilgi okuryazarlığını, bireyin gereksinimleri doğrultusunda bilginin etkin bir biçimde elde edilmesi ve değerlendirilmesi becerisi şeklinde tanımlamıştır. Tessmer, araştırma stratejisi oluşturmak, bilgiyi değerlendirmek, detay üzerinde durmak, zaman unsurunu hesaba katmak ve problem çözmek gibi becerilerin bilgi okuryazarlığı ile bilgisayar okuryazarlığını birbirinden ayırdığını belirtmiştir (Spitzer, 1998:247). 9

Tuckett (1989), bilgi okuryazarlığını üç aşamalı bilgi becerileri hiyerarşisiyle açıklamıştır. Tuckett in bilgi okuryazarlığı hiyerarşisi şu şekildedir: Basit bilgi becerileri; tek bir bilgi kaynağını kullanmak, Bileşik bilgi becerileri; bilgi kaynaklarını kullanarak bir sonuca varmak, Entegreli bilgi becerileri; bir çok ağları kullanarak bilgiyi değerlendirip, yeni bilgilere ulaşmak. 1989 yılında fütürist Long, insanların 1990 lı yıllarda kütüphaneyi yeniden keşfedeceğini belirtmiştir. Long bilgi okuryazarlığını insanlara cevapları bulmasında nasıl daha becerikli olacaklarının öğretilmesi olarak tanımlamıştır (McCrank, 1992:487). Mccrank (1992:485), bilgi okuryazarlığı tanımlarında standartların eksik olduğunu ve en son yeniliğin ise, bilgi okuryazarlığı kavramının tüm okuryazarlık türlerini kapsayan bir şemsiye terim olarak tanımlandığını belirtmektedir. Bilgi okuryazarlığı geniş anlamıyla, kişinin değişik bilgi kaynaklarına erişme ve anlama becerisi olarak ifade edilirken, bilgi okuryazarı olan kişi ise, bilmeyi arzu eden, soruları formüle edebilen, analitik düşünme becerilerine sahip olan, araştırma yöntemlerini belirleyebilen ve sonuçların değerlendirilmesinde eleştirel olabilen kişi olarak tanımlanmaktadır. Bilgi okuryazarı, bilgi problemini çözebilmek için artan bilgi kaynakları üzerinde araştırma yapma becerisine sahip olmak zorundadır (Lenox, 1993:314). Shapiro ve Huges (1996), sosyal açıdan ele aldıkları bilgi okuryazarlığını, bilgisayar kullanmayı bilme, bilginin doğasını anlama, teknik araçları kullanma, bilginin sosyal, kültürel ve felsefi etkisini bilerek bilgiye erişme sürecini kapsayan liberal bir sanat şeklinde tanımlamışlardır. 10

Bruce (2002), bilgi okuryazarlığını sürekli eğitimle ilişkilendirdiği çalışmasında bilgi okuryazarlığını, genel olarak bilginin elde edilmesi, yönetilmesi ve kullanılması becerisi olarak tanımlamıştır. Başka bir ifade ile Bruce a göre bilgi okuryazarlığı etkili karar verme, sorun çözme ve araştırmacıya bilgi becerileri kazandırma açısından önemlidir. Ayrıca kişinin, kişisel ve mesleki bağlamda sürekli eğitim almasını sağlamaktadır. Bilgi okuryazarlığı tanımlarında benzerlikler görülmektedir. Rader (1991), bilgi okuryazarlığını, problem çözme ve karar vermede bilginin etkili bir biçimde elde edilmesi ve değerlendirilmesi olarak tanımlarken, bilgi okuryazarlığı becerilerine sahip olanların yapabileceklerini şu şekilde sıralamıştır: Bilgi ve teknoloji alanında araştırma yapmak ve başarılı olmak, Demokratik bir toplumda üretken olmak, Hızla değişen çevreye uyum sağlamak, Yeni nesiller için daha iyi bir gelecek hazırlamak, Kişisel ve mesleki problemlerin çözümünde uygun bilgiyi bulmak, Yazma ve bilgisayar becerisine sahip olmak. Kısaca söylemek gerekirse Rader e göre bilgi okuryazarı bireyler, yaşamboyu öğrenme becerisine sahip bireylerdir. Bilgi okuryazarlığı tanımlarında ikinci yaklaşım bireyin sahip olması gereken özelliklerden hareketle yapılmıştır. Bruce (1994) a göre, bilgi okuryazarlığı tanımları, kavramın anlaşılmasında yararlı olurken çoğu bilim adamı, bilgi okuryazarı kişinin tanımlanmasını tercih etmektedir. Spitzer ve Eisenberg (1998:246) e göre, bu kapsama giren tanımlardan biri 1979 yılında IIA (The Information Industry Association-Amerikan Bilgi Endüstrisi Derneği) tarafından yapılmıştır. Bu tanıma göre bilgi okuryazarı olan kişi, soruları sistematik olarak çözmede bilgi kaynaklarını kullanabilen ve kaynakların kullanımı ile ilgili teknik becerilere sahip olan kişidir. 11

Amerikan Kütüphane Derneği nin Bilgi Okuryazarlığı Komitesi (1989), tarafından yayınlanan raporunda bilgi okuryazarlığı iki temel yaklaşımla tanımlanmıştır. Birincisinde bilgi okuryazarlığının Amerikan toplumu için önemi vurgulanırken, ikincisinde bilgi okuryazarı kişinin taşıması gereken özellikler belirtilmiştir. Söz konusu özelliklere göre bilgi okuryazarı kişi, bilgi gereksinimini fark etme, gereksinim duyduğu bilginin yerini belirleme, değerlendirme ve etkin olarak kullanma becerilerine sahiptir. Bilgi okuryazarı kişi, nasıl öğreneceğini bilen kişidir. Doyle (1994:3), tarafından yapılan, Delphi Çalışması diye de adlandırılan çalışmada, bilgi okuryazarlığı tanımı ses getirmiştir. Doyle a göre, bilgi okuryazarı olan bir kişi: Doğru ve yeterli bilginin mantıklı karar vermenin temeli olduğunu bilir, Bilgi gereksinimini fark eder, Bilgi gereksinimlerine dayalı olarak soruları formüle eder, Olası bilgi kaynaklarını belirler, Başarılı araştırma stratejileri geliştirir, Bilgisayar tabanlı ve diğer teknolojileri de kapsayan bilgi kaynaklarına erişir, Bilgiyi değerlendirir, Pratik uygulamaya dönüşümü için bilgiyi düzenler, Yeni bilgiyi mevcut bilgiyle bütünleştirir, Bilgiyi eleştirel düşünme ve problem çözmede kullanır. Bruce (1994), ALA ve Doyle tarafından yapılan tanımlardan hareket ederek bilgi okuryazarı kişinin yedi anahtar özelliğini şöyle sıralamıştır: Bilgi okuryazarı; 1. Öğrenmeyle meşgul olur, 2. Bilgiyi etkin olarak kullanır, 3. Değişik bilgi teknolojileri ve sistemlerini kullanır, 4. Bilgi kullanımını teşvik eden iç dinamiklere sahiptir, 12

5. Bilgi dünyası hakkında sağlam bilgiye sahiptir, 6. Bilgiye eleştirel yaklaşır, 7. Bilgi dünyasıyla karşılıklı etkileşimi kolaylaştıran kişisel bir bilgi sistemine sahiptir. 1.3. Bilgi Okuryazarlığı: Tarihsel Gelişim Bilgi okuryazarlığı ilk kez 1974 yılında IIA (US Information Industry Association-Amerika Bilgi Endüstrisi Derneği) Başkanı olan Paul Zurkowski tarafından NCLIS (National Commission on Libraries and Information Science- Kütüphaneler ve Bilgi Bilim Ulusal Komisyonu) toplantısında öneriler kısmında kullanılmıştır. Toplantıda 1984 yılı için ulusal ve uluslararası bilgi okuryazarlığı hedeflerini içeren öneriler sunulmuştur (Spitzer ve Eisenberg, 1998: 246; Doyel, 1994: 5; Bawden, 2001). 1976 yılında Burchnial, bir kütüphanecilik sempozyumunda bilgi becerilerini açıklayan bir bildiri sunmuştur. Burchnial a göre bilgi okuryazarı olabilmek belirli becerilere sahip olmayı gerektirmektedir. Bunlar, problem çözme ve karar vermede gereksinim duyulan bilginin elde edilmesi ve kullanılması ile ilgili becerilerdir (Spitzer ve Eisenberg, 1998). Amerika Birleşik Devletleri nde 1983 yılında National Commission on Excellence in Education (Eğitimde Kalite Ulusal Komisyonu) tarafından yayınlanan Nation at Risk adlı raporda ülkedeki okullarda özellikle K-12 düzeyinde bilgi okuryazarlığı eğitiminin yeterince verilmediği vurgulanmaktadır. Öğrenen toplum (learning society) için elektronik formdaki karmaşık bilgilerin idare edilmesinin önemi vurgulanmıştır. Fakat bu çalışmada K-12 düzeyinde bilgi okuryazarlığı eğitiminde kütüphane ve bilgi kaynaklarının fonksiyonlarına yönelik bir öneriye rastlanılamamaktadır (Spitzer ve Eisenberg, 1998:247; Plotnick, 2000:27; Doyle, 1994:6). 13

Mancall, Aaron ve Walker 1986 yılında, öğrencilerin eğitiminde okul kütüphanesinin rolü konulu çalışmalarında, öğrencilerin düşünme becerilerinin geliştirilmesinde okul kütüphanesinin rolüne, öğrencilerin bilgiyi değerlendirmede kullandıkları teorik bilgilere ve tüm okul müfredatını da etkileyecek değişikliklere yer vermişlerdir (Spitzer ve Eisenberg, 1998:247; Doyle, 1994:6). Eğitim sektöründe de tartışılmaya başlanan bilgi okuryazarlığı kavramı 1987 de Kuhlthau tarafından yayınlanan Bir Bilgi Toplumu İçin Bilgi Becerileri: Bir İnceleme (Information Skills for an Information Society: A Review of the Research) isimli kitabına konu olmuştur. ERIC (Educational Research for Information Center) kapsamında eğitim literatürüne giren bilgi okuryazarlığı kavramı, eğitim programları ve müfredatları içerisinde yer alması açısından bir kilometre taşı sayılmaktadır (Doyle, 1994:8). 1988 yılında AASL (American Association of School Librarians-Amerikan Okul Kütüphanecileri Derneği) ve AECT (Association for Educational Communication and Technology-Eğitimsel İletişim ve Teknoloji Derneği), Bilginin Gücü (Information Power) adı altında okul kütüphaneleri programı için ulusal bir rehber yayınladılar. Bilginin Gücü, kütüphane ve kütüphaneci kavramlarında yenilik anlayışını da beraberinde getirmiştir. Bu rehberin misyonu öğrenci ve personelin bilginin etkin kullanıcıları olmalarını sağlamak olarak açıklanmıştır. Bu amaçlar arasında şunlar bulunmaktadır (Doyle, 1994:7; Plotnick, 2000:27; Hancock, 1994; Seamans, 2001:18): Hangi formatta olursa olsun entelektüel ve fiziksel olarak bütün materyallere erişim sağlamak, Bilginin kullanılmasına yönelik teşviklerin yapılması, bunun için gerekli becerilerin kazandırılması, Öğrencilerin öğrenme gereksinimlerinin eğitimciler tarafından belirlenmesine yönelik çalışmaların yapılması. 14

Eisenberg & Berkowitz (1988), tarafından, altı aşamalı bir model Bilgi Problemlerin Çözümünde Büyük Altı / Bilişsel Altı Becerileri Modeli (Big6TM Skills Model of Information Problem Solving) adıyla yayınlanmıştır (Seamans, 2001:17). Bilgi okuryazarlığı kavramının gelişiminde önemli çalışmalardan birisi, ALA Bilgi Okuryazarlığı Komitesi Sonuç Raporu dur. Bu Rapor da bilgi okuryazarlığının önemi üzerinde durulmuştur. 1989 da yayınlanan Rapor dört ana bölümden oluşmaktadır: 1. Bireyler, iş dünyası ve vatandaşlık için bilgi okuryazarlığının önemi, 2. Bilgi okuryazarlığını geliştirmek için yapılması gerekenler, 3. Bilgi okuryazarlığının okullar için önemi, 4. Öneriler (ALA, 1989:1). Raporda, Amerikan halkının demokratik bir hak olarak bilgiye erişme becerilerine sahip olmasının önemi belirtilmektedir. Söz konusu Rapor da bilgi okuryazarlığının iş dünyası açısından zaman ve para kayıplarının önlenmesi ve rekabet ortamının oluşturulması sürecindeki önemi üzerinde durulmaktadır. Ayrıca ulusal düzeydeki tüm okullara yönelik uzun vadeli planlı bir bilgi okuryazarlığı eğitiminin verilmesinin gereği belirtilmektedir (ALA, 1989:1). ALA Sonuç Raporu ndaki öneriler sonucu NFIL ın (National Forum on Information Literacy- Ulusal Bilgi Okuryazarlığı Forumu) temeli atılmıştır. ALA, NFIL ın kurulmasına yardımcı olmuştur. Ulusal bir bilgi okuryazarlığı programının hazırlanmasını destekleyen NFIL, her kuruluşun bilgi okuryazarlığı kavramını kurumsal öncelikler arasına alınmasını önermiştir (Breivik ve Ford, 1993; Plotnik, 2000). NFIL, bilgi okuryazarlığı yaygınlaştırılması için eğitim, kamu ve iş dünyasına yönelik çalışmalar yapmaktadır. Bilgi okuryazarlığı alanında araştırma ve uygulamalı 15

projelerle bilginin kullanımı ve bilgi gereksinimine yönelik önemli çalışmalar yaygınlaşarak devam etmemektedir. Bilgi okuryazarlığının önemini anlayan Eğitim Bakanlığı ve üniversiteler, bilgi okuryazarlığı standartlarının oluşturulması ve bilgi okuryazarlığının müfredatlara entegrasyonu ile ilgili çalışmalar yapmaktadır (Breviek, 2000), Bundy (1998), bilgi okuryazarlığının özellikle Avustralya yüksek öğretim programları için önemini ele aldığı çalışmasında, bilgi okuryazarlığı becerilerinin 21. yüzyıl için temel alınması gereken beceri olduğunu vurgulamıştır. Bundy, bu becerilerin sosyal ve demokratik sonuçları açısından eğitimciler tarafından ele alması gerektiğini belirtmiştir. Avustralya da bu alanda çeşitli konferanslar yapılmıştır. 1992 yılında Adelaide de Information Literacy: The Avustralia Agenda adıyla, 1995 te yine Adelaide de Learning for Life: Information Literacy and The Autonomous Learner adıyla, 1997 yılında Information Literacy: The Professional Issue adıyla toplantılar düzenlenmiştir. Amerika, Yeni Zelanda, Singapur dan bilgi profesyonellerinin katıldığı bu konferanslarda, Avustralya için gerekli olan bilgi okuryazarlık programları, bilgi okuryazarlığı profesyonellerin durumları ve eğitim programları ele alınmıştır (Bundy, 1998). 1998 yılında AASL (American Association of School Librarians -Amerikan Okul Kütüphanecileri Derneği) ve AECT (Association for Educational Communication and Technology-Eğitimsel İletişim ve Teknoloji Derneği) tarafından, K-12 öğrencileri için Bilgi Okuryazarlığı Standartları (Information Literacy Standards for Student Learning) yayınlanmıştır (AASL/AECT, 1998). 2000 yılında ACRL (Assocation of College and Reseach Libraries-Kolej ve Araştırma Kütüphaneleri Derneği) tarafından Yüksek Öğrenimde Bilgi 16

Okuryazarlığı Standartları (Information Literacy Competency Standards for Higher Education) geliştirilmiştir ACRL (2000). Bilgi okuryazarlığı kavramı 20. yüzyılın son çeyreğinde kullanılmasına rağmen, kütüphaneciler için yeni bir kavram değildir. Kütüphaneciler, bibliyografik eğitim ve kütüphane eğitimi vermektedirler. Kütüphane eğitimi ve bibliyografik eğitim kavramları, kullanıcıya kütüphane kataloglarını ve danışma kaynaklarını kullanma ve bilgi aramayı öğretmek amacıyla düzenlenen eğitim programları içinde birbirlerinin yerine kullanılmış terimlerdir. Bilgi okuryazarlığı kavramı, bu kavramlardan daha geniştir. Bu kavramın, bilginin formatındaki çeşitlilik ve kütüphane duvarları ötesindeki bilgiye erişmek isteğinin sonucu olarak geliştiği söylenebilir. Bu gelişme, geleneksel kütüphane eğitimi anlayışını da değiştirmiştir. Elektronik ortamdaki bilgiye erişim yeni becerilerin ve kütüphane dışından erişim yöntemlerinin de öğretilmesi gereğini beraberinde getirmektedir (Grafstein, 2002). Bilgi okuryazarlığı kavramı 1970 li yıllardan 1980 lilerin ortalarına kadar kütüphane, iletişim uzmanları ve eğitimciler tarafından kullanılmaktaydı. Bilgi okuryazarlığı popüler bir kavram olarak ilgi görmektedir. Bunun nedenleri arasında eleştirel düşünme becerileri ve bilgi miktarındaki artış karşısında bireyin bilgiye nerden ve nasıl erişeceğini bilmesine yönelik tartışmalar yatmaktadır (Seamans, 2001:17). 1.4. Bilgi Okuryazarlığı İle İlişkili Kavramlar Bilgi okuryazarlığı ile ilgili olarak, yaşamboyu öğrenme, bilgisayar okuryazarlığı, teknoloji okuryazarlığı, medya okuryazarlığı, web okuryazarlığı, internet okuryazarlığı, eleştirel düşünme becerileri ve kaynağa dayalı öğrenme kavramları bu bölümde ele alınmaktadır. 17

1.4.1. Yaşamboyu Öğrenme Bilgi okuryazarı, gereksinim duyulan bilgiyi nasıl bulacağını, bilginin nasıl düzenlendiğini, karar alma ve yaptıkları işler için nasıl kullanacaklarını bilen, başka bir ifade ile öğrenmeyi öğrenmiş ve nasıl öğreneceklerini bildikleri için yaşamboyu öğrenme becerisine sahip bireylerdir (ALA, 2000). Bilgi okuryazarlığı kavramının temel amacı, öğrenmeyi öğrenme veya yaşamboyu öğrenme bilgi ve becerisini kişiye kazandırmaktır. Bilgi okuryazarlığı tanımları da bu kavramları içermektedir. Aslında bireyin kendi kendine öğrenmesi kavramının ilk olarak 1930 lı yıllarda kullanıldığı görülmektedir. Bağımsız öğrenme, kendi kendine öğrenme merkezli düşünce ve kavramlar liberal eğitim hareketi içinde hep yer almışlardır (Grafstein, 2002). Avustralya da üniversite lisans öğrencilerinin eğitimleri sırasında yaşamboyu öğrenme becerilerini geliştirmesi için yayınlanan Mezuniyet Sonrası Gerekli Olan Yaşamboyu Eğitim (Developing Lifelong Learners Through Undergraduate Edication) adlı raporda ; Belli başlı bilgi kaynakları hakkında bilgi, Araştırılabilir soruları yapılandırma becerisi, Bilginin yerini belirleme, değerlendirme, yönetme ve kullanma becerisi, Bilgiye erişim becerisi, Bilgiyi analiz etme becerisi, Bilginin eleştirel olarak değerlendirilmesi becerisinin üniversite yönetimince, öğrencilere kazandırılmasının gereği vurgulanmaktadır (Bruce, 1994). Rader (1991: 25), bilgi okuryazarı kişinin sahip olması gereken becerileri kısaca özetlerken, yaşamboyu öğrenmeyi bilen kişiler olduğunu vurgulamaktadır. 18

Rader, bilgi okuryazarlığını, yaşamboyu öğrenmenin, mesleğe yararlı olmanın ve sosyal problemleri çözmenin önkoşulu saymaktadır. Kurbanoğlu (2008), yaşamboyu öğrenme ve bilgi okuryazarlığı arasındaki ilişkiyi ele aldığı çalışmasında, yaşamboyu öğrenmeyi amaç bilgi okuryazarlığını ise araç olarak değerlendirmiştir. Plotnick (2000), bilgi okuryazarlığı standartları ve dokümanlarında yaşamboyu öğrenme, problem çözme ve eleştirel düşünmede bilginin kullanımına yönelik konuların ele alındığını belirtmektedir. Plotnick, yetişkin okuryazarlığı ve yaşamboyu öğrenme becerilerinin Amerikan Ulusal Eğitim Hedefleri nin (National Education Goals), hedefleri arasında yer almasını, konuya verilen önemin göstergesi olarak görmektedir. Gürdal (2000:177), yaşamboyu öğrenmeyi birey ve toplumlar için yeni yetiler, nitelikler elde etme ve güç kazanma süreci olarak değerlendirirken, bilgi okuryazarlığının da bunun araçlarından birisi olduğunu vurgulamaktadır. Yaşamboyu öğrenme halk kütüphaneleri açısından da ele alınmaktadır. Avrupa Birliği Araştırma ve Teknolojik Gelişim (ATG) 5. Çerçeve Programı kapsamında gerçekleştirilen PULMAN (Public Libraries Mobilising Advanced Networks- İleri Ağları Hareketlendiren Halk Kütüphaneleri) Projesi kapsamında yaşamboyu öğrenme ele alınmış ve tanımlanmıştır. Bu tanıma göre; Yaşamboyu öğrenme; kredi notu, sertifika ya da diploma ile belgelensin ya da belgelenmesin; çocukluk dönemindeki öğrenmeden başlayarak, resmi öğrenimin bütün düzeylerini, yetişkinlik dönemi boyunca süren bağımsız öğrenmeyi ve uzaktan eğitimi de kapsayan tüm öğrenme çevrimi olarak tanımlanmıştır (PULMAN, 2002: 9-10). Halk kütüphaneleri görevleri arasında artık kullanıcılara yaşamboyu öğrenme imkânları sunmak ve bu becerinin temelinde yatan bilgi okuryazarlığı becerisini 19

kazandırmak bulunmaktadır. Avrupa ülkelerinde 1990 sonrası hazırlanan birçok yasa, yönetmelik, rapor ya da belgede yaşamboyu öğrenmenin önemi vurgulanmıştır. 2000 yılında Avrupa Komisyonu, Avrupa ülkeleri için yaşamboyu öğrenme politikaları ve gelişimi için Yaşamboyu Öğrenme Memorandumu nu yayınlamıştır (Hake: 2005; Duman, 2005:32). Yaşamboyu Öğrenme Memorandumu nda yaşamboyu öğrenme altı madde ile ifade edilmiştir: 1. Herkese temel beceriler kazandırmak, 2. İnsan kaynaklarına yatırım yapmak, 3. Öğrenme süreçlerini desteklemek, 4. Öğrenmede yeniliklere açık olmak, 5. Bilginin gücünü bilmek, 6. Öğrenmeyi yaşam alanlarına taşımak (A Memorandum, 2000). Avustralya ve Yeni Zelanda dan 156 delegenin katıldığı Aralık 1999 tarihindeki 4. Bilgi Okuryazarlığı Konferansı nda yaşamboyu öğrenme ve bilgi okuryazarlığı arasındaki ilişkiler ele alınmış, öğrenmeyi öğrenme (learning to learn) eğitimsel yaklaşımların bütünleşik bir parçası olması konusunda fikirler ileri sürülmüştür (ALIA, 2000: 49). 1.4.2. Bilgisayar Okuryazarlığı Bilgi okuryazarlığına giden yol, bilgisayar okuryazarlığından geçmektedir. Bilgi teknolojilerini kullanma becerisine sahip olmadan bilgi okuryazarlığı becerisine sahip olmak olanaksızdır. Çünkü günümüzde bilginin formatı bu yolla şekillenmekte ve dağıtımı bu kanaldan yapılmaktadır (Zhang, 2001:147). Rader (1991:26), bilgi okuryazarlığı becerilerine sahip kişinin yapabileceklerini sıralarken, ilk sırada bilgi teknolojileri alanında başarılı olması gerektiği, aynı zamanda yazma becerisi ve bilgisayar okuryazarlığı becerilerine sahip 20

olması gerektiğini vurgulamaktadır. Bilgi okuryazarlığı, gelişmekte olan toplumlarda iletişimin bilgi teknolojisi kullanılarak yapılmasıyla gelişecektir. Bilgisayar okuryazarı olan kişi, kişisel bilgisayarları kolayca kullanabilen, bilgisayarda temel bazı işlemleri; kelime işlemcilerle yazı yazma, raporlar hazırlama, basit analizler yapabilme, basit çizim programları kullanma, basit tablolar oluşturabilme, yazıcı kullanabilme gibi etkinlikleri yapan kişidir. Bunların yanında internete dayalı, uzaktan erişilebilen sanal alışveriş terminallerini kullanabilme ve banka para çekme makinelerini kullanabilme de bilgisayar okuryazarlığı kapsamına girmektedir (Bilişim, 2001). Bilgisayar okuryazarlığı, bilgisayar ve bilgisayar yazılımını kullanabilme becerisidir. Bu beceriler, bilgisayarın açılması ile kapanması ararsında bilgisayarda yapılabilen her şeyi kapsamaktadır. Bu süreç bilgisayarın niçin, nasıl ve ne zaman kullanılmasıyla ilgili cevapları kapsamaktadır. Bu bağlamda bilgisayar okuryazarlığı, bilgiye erişim, bilgiyi kullanım ve bilginin işlenmesi sürecinde bilgisayarın teknolojik bir araç olarak kullanılması şeklinde de tanımlanabilmektedir. Bu süreçte bilgiyi bilmek önemli değil bilgiyi kullanmak daha önemli olmaktadır (Akkoyunlu, 1996). ISTE (1998) bilgisayar becerilerini dört gruba ayırmıştır: 1. Temel beceriler: Bilgisayarla ilgili temel konuları bilmek, çeşitli yazılım programları kullanmak, bilgiye erişmek ve iletmek, 2. Kişisel kullanım: Kişisel araştırma ve iletişim amaçlı kullanabilmek, problem çözmede kullanmak, 3. Yasal ve etik kullanım: Bilgisayarı yasal ve etik kurallara uygun kullanmak, 4. Eğitim amaçlı kullanım: Teknolojiyi müfredata entegre ederek, öğrenci ve öğretmenlerin ders başarısında kullanmak. 21

1.4.3. Teknoloji Okuryazarlığı Bilgi teknolojileri, bilgi kaynaklarının elde edilebilmesini sağlar. Bilgi teknolojileri, basılı kaynaklardan, çoklu ortam ve elektronik kaynaklara, haberleşme aygıtlarından, online erişim sağlayan uzak iletişim aygıtlarına kadar pek çok şeyi kapsamaktadır. Yeni teknolojiler bilginin elde edilebilirlik süreciyle paralel geliştiğinden insanlar bilgi teknolojilerini kullanarak daha kolay bilgiye erişimi sağlamaktadırlar (Bruce, 1994). Günümüzde kişiler, bilgi teknolojileriyle değişik ortamlardaki bilgiye erişebilmekte, erişilen bilgiyi kullanarak, değerlendirebilmekte ve bilgiyi tekrar kullanıma sunabilmektedir. Bilgi teknolojileri eğitimde yaygın olarak kullanılmaktadır. Okullarda kullanılan teknolojiler arasında bilgisayarlar, televizyonlar, videolar ve projeksiyon ekipmanları vb. sayılabilir. Bilgi teknolojileri, ilk ve orta öğretim okullarında eğitim objesi ve eğitim aracı olarak kullanılmaktadır. Okullarda bilgi okuryazarlığı becerilerinin içeriği ile teknolojik beceriler dersi birleştirilmeye başlanacaktır. Teknoloji, üniversitelerde verilen derslerin içeriğini devamlı değiştirmektedir. İnternet kullanımının müfredata konması ve bilgi okuryazarlığı işlemleri ile birlikte verilmesi düşünülmektedir. Teknolojiyi kullanan öğrencilerin, bilginin yönetiminde, iletiminde ve fikir olarak ifade edilmesinde daha etkin olduğu görülmektedir (Plotnick, 2000). Erdem ve Akkoyunlu (2002:95) ya göre bilgi okuryazarlığı, bilgiye erişmekle başlayan dinamik bir süreçtir. Erdem ve Akkoyunlu, günümüz teknolojik yapısı içinde bilgiye erişimin, çok hızlı ve kolay olmakla birlikte aynı zamanda karmaşık bir süreç olduğunu vurgulamaktadırlar. Bilgiye erişmedeki karışıklığın giderilmesi bilgi ve iletişim okuryazarlığı becerisini gerektirmektedir. Bilgi ve iletişim teknolojileri; internet, e-posta, çoklu ortam gibi bilgisayara dayalı bireyin kişisel ve mesleki ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik kullanılan araçları ifade etmektedir. 22

1.4.4. Medya Okuryazarlığı Medya okuryazarlığı, bilgiye erişme ve iletişim amaçlı çok farklı formatlarda oluşturulan sözlü veya görsel sembollerden mekân sınırlaması olmadan kullanılabilen; televizyon, radyo, bilgisayar, gazete, dergi gibi kişisel araçları, kullanabilme, okuma, anlama ve yorumlamayı kapsayan süreçtir (Bawden 2001). 1.4.5. Web Okuryazarlığı Yalvaç (2001), Web de bilgi okuryazarlığı nı bireylerin bilgi gereksinimini fark etmesi, yerini belirlemesi, web üzerinden erişim bilgisine sahip olması, arama stratejilerini bilmesi, bu kaynakları eleştirel olarak değerlendirmesi, bilgiyi özetlemesi, bilgiyi kullanması, yasal ve etik kurallara bağlı kalarak web ortamındaki bilgiye erişmesi olarak tanımlamaktadır. 1.4.6. Internet Okuryazarlığı Bazen İnternet okuryazarlığı ile eş anlamlı olarak kullanılan ağ okuryazarlığı, bilgi kaynaklarına ulaşabilmek, yeni bilgi kaynakları yaratmak ve bu kaynaklar arasında iletişim kurabilmek amacıyla elektronik ağların kullanılmasıdır. Ağ okuryazarlığı, bazen İnternet okuryazarlığı ile eşanlamlı olarak kullanılmaktadır (Bawden, 2001). 1.4.7. Eleştirel Düşünme Becerileri Bilgi okuryazarlığının temelinde eleştirel düşünme becerileri yatmaktadır. Eleştirel düşünme becerileri, farklı fikirlerin değerlendirilmesi, gereksiz bilginin ayıklanması, bilginin güvenirliğinin sorgulanması, uygun bir altyapı içinde verilerin birleştirilmesi becerisi olarak tanımlanmıştır (Zhang, 2001:143). Eleştirel düşünmede 23

bazı önemli unsurlar şunlardır; bir ifadenin gerçeklere dayalı olup olmadığının belirlenmesi, yeterli ve yetersiz bilginin ayırt edilmesi, önyargının, tahminler ya da iddiaların fark edilmesidir (Bruce, 1994). Eleştirel düşünme becerileri, bilginin elektronik ortamda elde edilebilirliği ile daha fazla önem kazanmıştır. Eleştirel düşünme becerileri, akademik çalışmalarda özellikle önemli bir beceridir. Eleştirel düşünme, disiplinler arası bir beceri olarak beraberinde şu ölçütleri getirmektedir; Zaman: Bilgi güncel mi? Halen geçerli mi? Otorite: Yazar tanınmış mı? Alanında uzman mı? Tarafsızlık: Bilgi yanlı mı? Doğruluk: Bilgi doğru mu? İspatlanabilir mi? Tutarlılık: Bilgi tutarlı mı? Mantıksal geçerliliği var mı? (Gratstein, 2002). 1.4.8. Kaynağa Dayalı Öğrenme Öğrenme sürecinin değişik bilgi kaynaklarına dayalı olarak yapılması kaynağa dayalı öğrenme (resource-based learning) olarak tanımlanmaktadır. Kaynağa dayalı öğrenim; farklı ortamlardaki bilginin öğrenciler tarafından etkin şekilde kullanılmasıdır. Bu süreçte öğrencilerin bilgi okuryazarlığı becerilerine sahip olması gerekmektedir. Öğrenciler çeşitli kaynaklardan elde ettikleri bilgileri etkileşimli olarak aktif şekilde öğrenmektedirler. Öğrenci kaynağa dayalı öğrenme ile bağımsız öğrenme becerisi (independent learning skills) kazanmaktadır. Kaynağa dayalı öğrenme, okulların yeniden yapılandırılması çalışmalarında bilgi okuryazarlığı kavramıyla ilgili olarak ele alınmaktadır (Barton, 2004; Spitzer ve Eisenberg, 1998:132; Kurbanoğlu 2001:5). 24