T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ ANABİLİM DALI

T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ ANABİLİM DALI BEKMIRZA RAHMAN UULU NUN MİNİSTRDİN KIZININ MAHABATI ROMANINDA BİRLEŞİK FİİLLER YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Çınar ABİDİNOVA KARACAN Tez Danışmanı Yard. Doç. Dr. Ferhat TAMİR Ankara-2011

ÖNSÖZ Dil tarihiyle toplum tarihi birbirlerine sıkı sıkıya bağlıdır. Dilin gelişip serpildiği ortam toplumdur. Şu halde dil toplumla var olur. Toplum bölünür, parçalanırsa dil de bölünür, parçalanır. Tarih sahnesi içinde Orta-Asya Türk lehçeleri sürekli bir kırılma ve dalgalanma yaşamıştır. Dil dışarıdan zorlamalara uğramış, yapısı ve çatısı sarsılmış, birbirlerinden ayrılan kollar yüzyıllar boyu yakınlık yüzü görmemişlerdir. Kırgız Türkçesini dil bilimciler Kırgız-Kıpçak grubundan sayar, Köktürk Yazıtlarından hareket ederler onu dil tarihinin en eski belgelerinden sayarlar. Aynı kökten türeyen Türk lehçeleri zamanla şekil ve anlam bakımından değişerek birbirlerinden farklılıklar göstermişlerdir. Bu farklılıklar Kırgız lehçesi ile Türkiye Türkçesi arasında çok değişik konularda kendini gösterir. Bu konulardan biri de birleşik fiillerdir. Diğer Türk lehçelerinde olduğu gibi, Kırgız lehçesinde de birleşik fiiller kendilerine özgü kuruluşlarıyla anlatıma renk katarlar. Biz, Bekmırza Rahman Uulu nun Ministrdin Kızının Mahabatı adlı romanında geçen birleşik fiillerin yapılarını ve anlamlarını araştırmaya çalıştık. Bunu yaparken önce romanın Türkiye Türkçesine aktarılmış metninin elde bulunması gerekiyordu. Bizde, Türk lehçelerinden aktarmaların ne kadar ağır yürüdüğünü bildiğimizden, bu işi kendimiz yapmak zorunda kaldık. İnceleme ve örnekleme konusuna geldiğimizde, çevremizde bu konuda bir iki doktora ve yüksek lisans çalışmasından başka eser bulamadık. Bu nedenle elde ettiğimiz verileri tarihi Türk lehçelerinden ettiğimiz verilerle karşılaştırmak durumunda kaldık. Birleşik fiilleri tasnif ederken gerek romanda geçen biçimlerini, gerekse tarihi ve çağdaş dönemlerden edindiğimiz bilgileri hep göz önünde tutmak durumunda kaldık. Amacımız sadece tarihi dilbilgisi çalışmalarına birazcık olsun harc koyabilme imtiyazına sahip olabilmektir. Çalışmam sırasında benden her türlü yardımı esirgemeyen saygı değer Hocam Yard. Doç. Dr. Ferhat Tamir e teşekkürlerimi sunarım.

ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii GİRİŞ... 1 A. KIRGIZ TÜRKÇESİ İLE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE BİRLEŞİK FİİLLER... 1 B. MİNİSTRDİN KIZININ MAHABATI HAKKINDA... 12 B.1. Bekmırza Rahman Uulu nun Hayatı... 23 BİRİNCİ BÖLÜM... 25 İSİM+FİİL KURULUŞUNDAKİ BİRLEŞİK FİİLLER... 25 1.1 İSİM + ASIL YARDIMCI FİİL KURUŞUNDAKİ BİRLEŞİK FİİLLER... 25 1.1.1 İSİM+BOL- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 26 1.1.2 İSİM+KIL- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 31 1.1.3 ALINTI KELİME+ASIL YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 33 1.2 İSİM+FİİL KURULUŞUNDAKİ DEYİMLEŞMİŞ BİRLEŞİK FİİLLER.. 35 1.2.1 UZUV İSİMLERİ KULLANILARAK OLUŞTURULAN BİRLEŞİK FİİLLER... 35 1.2.1.1 But Ayak İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 35 1.2.1.2 Caak Çene İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 36 1.2.1.3 Çaç Saç İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 36 1.2.1.4 Kabırga Kaburga İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 36 1.2.1.5 Beşene Alın İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 36 1.2.1.6 Köz Göz İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 37 1.2.1.7 Ooz Ağız İsmi + Yardımcı fiil kuruluşunda olanlar... 43 1.2.1.8 Kol İsmi + Yardımcı fiil kuruluşunda olanlar... 45 1.2.1.9 Baş İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 50 1.2.1.10 Belçe Bel İsmi + Yardımcı fiil kuruluşunda olanlar... 54 1.2.1.11 Celke Ense İsmi + Yardımcı fiil kuruluşunda olanlar... 54 1.2.1.12 Cüz Yüz İsmi + Yardımcı fiil kuruluşunda olanlar... 55 1.2.1.13 Bet Yüz İsmi + Yardımcı fiil kuruluşunda olanlar... 55 1.2.1.14 Köçük Kıç İsmi + Yardımcı fiil kuruluşunda olanlar... 56 1.2.1.15 Kabak Gözkapağı İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 57 1.2.1.16 Kulak İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 58 1.2.1.17 Beşene Alın İsmi + Yardımcı fiil kuruluşunda olanlar... 58 1.2.1.18 Buçkak Bacak İsmi + Yardımcı fiil kuruluşunda olanlar... 58 1.2.1.19 Cürök Yürek İsmi + Yardımcı fiil kuruluşunda olanlar... 58 1.2.1.20 Murun Burun İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 60 1.2.1.21 İç İsmi İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 61 1.2.1.22 Til Dil İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 61 1.2.1.23 Moyun Boyun İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 62 1.2.1.24 Kindik Göbek İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 63 1.2.1.25 Kirpik İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 64 1.2.1.26 Öpkö Ciğer İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 64 1.2.1.27 Özök Gırtlak (Yemek borusu) İsmi + Yardımcı fiil kuruluşunda olanlar. 64 1.2.1.28 Eek Çene İsmi + Yardımcı fiil kuruluşunda olanlar... 65 1.2.1.29 Öñ Beniz İsmi Kullanılarak Oluşturulan Birleşik Fiiller... 65 1.2.2 İSİM+BOL- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 65 1.2.3 İSİM+KIL- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 73 1.2.4 İSİM+BER- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 80 1.2.5 İSİM+AL- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 84 1.2.6 İSİM+SAL- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 86

iii 1.2.7 İSİM+ÖT- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 89 1.2.8 İSİM+KÖR- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 90 1.2.9 İSİM+KAL- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 92 1.2.10 İSİM+TÜŞ- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 92 1.2.11 İSİM+ÇIK- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 94 1.2.12 İSİM+KOY- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 94 1.2.13 İSİM+ÇAL- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 96 1.2.14 İSİM+AYT- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 97 1.2.15 İSİM+KEL- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 97 1.2.16 İSİM+TUT- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 98 1.2.17 İSİM+DİĞER YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 98 1.3 SES VE GÖRÜNTÜ TAKLİDİ KELİMELERLE YAPILAN İSİM+FİİL KURULUŞUNDAKİ BİRLEŞİK FİİLLER... 142 1.3.1 İSİM+ET- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 143 1.3.2 İSİM+BOL- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 149 1.3.3 İSİM+KOY- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 149 1.3.4 İSİM+TÜŞ- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 149 1.3.5 İSİM+DE- YARDIMCI FİİL YAPISINDA OLANLAR... 150 İKİNCİ BÖLÜM... 150 FİİL+FİİL KURULUŞUNDAKİ BİRLEŞİK FİİLLER VE TASVİR FİİLLERİ... 150 2.1 FİİL+FİİL KURULUŞUNDAKİ BİRLEŞİK FİİLLER... 150 2.1.1.1 Birleşik Fiiller... 150 2.1.1.2 Fiil+(-I/U)p Kel-... 151 2.1.1.3 Fiil+(-I/U)p Ket-... 154 2.1.1.4 Fiil+(-I/U)p Al-... 157 2.1.1.5 Fiil+(-I/U)p Çık-... 158 2.1.1.6 Alıp Bar-... 159 2.1.1.7 Alıp Kel-... 160 2.1.1.8 Alıp Kir-... 162 2.1.1.9 Alıp Ket-... 162 2.1.2 ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK FİİLLER... 163 2.1.3 BOL- FİİLİYLE YAPILAN FARKLI YAPIDAKİ BİRLEŞİK FİİLLER... 164 2.1.3.1 Fiil+-sA/-sO bol-... 164 2.1.3.2 Fiil+-GAn Bol-... 166 2.1.3.3 Fiil+-mAk/-mOk; -makçi/-mokçu Bol-... 168 2.1.3.4 Fiil+-GIdAy/-GUdAy Bol-... 170 2.1.3.5 Fil+-mAy/-mOy Bol-... 170 2.2 TASVİR FİİLLERİ... 170 2.2.1 Hareketin Safhalarını Bildiren Tasvir Fiilleri... 172 2.2.1.1 Başlangıç Safhasını Bildiren Tasvir Fiilleri... 172 2.2.1.1.1 -A/-O, -y başta-... 173 2.2.1.1.2 -p kir-... 178 2.2.1.2 Gerçekleşme ve Sürme Safhasını Bildiren Tasvir Fiilleri... 181 2.2.1.2.1 Fiil+-p cat-... 181 2.2.1.2.2 Fiil+-p tur-... 200 2.2.1.2.3 Fiil+-p otur-... 209 2.2.1.2.4 Fiil+-p cür-... 212 2.2.1.2.5 Fiil+-p kele cat-... 222 2.2.1.2.6 Fiil+-p bara cat-... 225 2.2.1.3 Sona Erme veya Bitiş Safhasını Bildiren Tasvir Fiilleri... 232 2.2.1.3.1 Fiil+-p büt-... 232 2.2.1.3.2 Fiil+-p çık-... 233 2.2.1.3.3 Fiil+-p bol-... 234

iv 2.2.1.3.4 Fiil+-p koy-... 234 2.2.1.3.5 Fiil+-p öt-... 239 2.2.1.4 Hareketin Tarzlarını Bildiren Tasvir Fiilleri... 241 2.2.1.4.1 Yeterlik İfade Eden Tasvir Fiilleri... 241 2.2.1.4.1.1 Fiil+-A/-O, -y al-... 242 2.2.1.4.1.2 Fiil+-A/-O, -y bil-... 249 2.2.1.4.1.3 Fiil+-p kal-/fiil+-y kal-... 250 2.2.1.4.2 Tezlik İfade Eden Tasvir Fiilleri... 253 2.2.1.4.2.1 Fiil+-A/-O, -y tüş-... 253 2.2.1.4.2.2 Fiil+-A/-O, -y kal-... 257 2.2.1.4.3 Fiil+-A/-O, -y koy-... 261 2.2.1.4.4 Fiil+-A/-O, -y sal-... 262 2.2.1.4.5 Fiil+-p ciber-... 263 2.2.1.4.6 Fiil+-p iy-... 269 2.2.1.4.7 Fiil+-p taşta-... 269 2.2.1.4.8 Fiil+-A/-O, -y ber-... 270 2.2.1.4.9 Fiil+-A/-O, -y ket-... 271 2.2.1.4.10 Fiil+-p ket-... 272 2.2.1.5 Süreklilik İfade Eden Tasvir Fiilleri... 277 2.2.1.5.1 Fiil+-A, -y cat-... 277 2.2.1.6 Yaklaşma İfade Eden Tasvir Fiilleri... 278 2.2.1.6.1 Fiil+-p fiil+-a/-o cazda-... 279 2.2.1.6.2 Fiil+-p kal-... 279 2.2.1.7 İsteklenme İfade Eden Tasvir Fiilleri... 280 2.2.1.7.1 Fiil+-GI/-GU kel-... 281 2.2.1.8 Hareketin Bir Amaca Yöneldiğini Bildiren Tasvir Fiilleri... 284 2.2.1.8.1 FİİL+-GAnI cat-/tur-/kal-/otur-... 285 2.2.1.9 Hareketin Yapmacık Tarzda Olduğunu Bildiren Tasvir Fiilleri... 286 2.2.1.10 Hareketin Öznenin Kendisi İçin Yapıldığını Bildiren Tasvir Fiilleri... 287 2.2.1.10.1 Fiil+-p al-... 287 2.2.1.11 Hareketin Başkası İçin Yapıldığını Bildiren Tasvir Fiilleri... 293 2.2.1.11.1 Fiil+-p ber-... 293 2.2.1.11.2 Fiil+-p al-... 297 2.2.1.12 Hareketin Tamamen Gerçekleştiğini Bildiren Tasvir Fiilleri... 298 2.2.1.12.1 Fiil+-p tüş-... 298 2.2.1.12.2 Fiil+-p cet-... 299 2.2.1.12.3 Fiil+-p ket-... 299 2.2.1.13 Yön İfade Eden Tasvir Fiilleri... 300 2.2.1.13.1 Fiil+-p kel-... 300 2.2.1.13.2 Fiil+-A/-O, -y kel-... 301 2.2.1.13.3 Fiil+-p ket-... 302 2.2.1.13.4 Fiil+-p bar-... 305 2.2.1.13.5 Fiil+-y bara cat-... 309 2.2.1.13.6 Fiil+-p cönö-... 309 2.2.1.13.7 Fiil+-a cönö-... 310 2.2.1.14 Deneme İfade Eden Tasvir Fiilleri... 310 2.2.1.14.1 Fiil+-p kör-... 311 2.2.1.14.2 Fiil+-A/-O, -y kör-... 315 2.2.1.15 Hareketin Bir Kez Yapıldığını İfade Eden Tasvir Fiilleri... 316 2.2.1.15.1 Fiil+-p al-... 316 2.2.1.15.2 Fiil+-p koy-... 316 2.2.1.16 Alışkanlık İfade Eden Tasvir Fiilleri... 318 2.2.1.16.1 Fiil+-p tur-... 318 2.2.1.16.2 Bol-+o tur-... 319 2.2.1.16.3 Fiil+-A/-O, -y tur-... 319 2.2.1.16.4 Fiil+-A/-O, -y ber-... 321

v 2.2.1.17 Uyarı, Hatırlatma ve Tavsiye İfade Eden Tasvir Fiilleri... 323 2.2.1.17.1 Fiil+-p al-... 323 2.2.1.17.2 Fiil+-A/-O, -y ber-... 323 2.2.1.17.3 Fiil+-p cür-+-bö-/fiil+-p cür-... 324 2.2.1.17.4 Fiil+-p kal-... 325 2.2.1.17.5 Fiil+-p koy-... 325 2.2.1.17.6 Fiil+-p koy-+ BA/-BO-... 326 2.2.1.17.7 Fiil+-A/-O, -y koy-+ba/-bo-... 327 2.2.1.17.8 Fiil+-p sal-... 327 2.2.1.18 Hareketin Mutlaka Gerçekleşeceğini İfade Eden Tasvir Fiilleri... 328 2.2.1.18.1 Fiil+-BA/-BO cür-+-ba/-bo-... 328 2.2.1.18.2 Fiil+-BA/-BO koy-+-ba/-bo-... 328 2.2.1.19 İstek, Rica İfade Eden Tasvir Fiilleri... 329 2.2.1.19.1 Fiil+-p koy-... 329 2.2.1.19.2 Fiil+-p tur-... 330 2.2.1.20 Konuşma Sırasında Başka Bir Hareketi İfade Eden Tasvir Fiilleri... 331 2.2.1.20.1 Fiil+-p tur-... 331 2.2.1.20.2 Fiil+-p cat-... 332 2.2.1.20.3 Fiil+-A/-O, -y ber-... 337 2.2.1.21 Hareketin Kesin Kararlılıkla Gerçekleştiğini İfade Eden Tasvir Fiilleri... 339 2.2.1.22 Durum İfade Eden Tasvir Fiilleri... 340 2.2.1.22.1 Fiil+-p tur-... 340 2.2.1.22.2 Fiil+-p otur-... 346 2.2.1.23 Tasvir Fiilleri İle Oluşturulan Sıfat-Fiiller... 347 2.2.1.23.1 Fiil+-A/-O, -y tur-+-gan/cat-+-kan/cür-+-gön... 347 2.2.1.23.2 Fiil+-p tur-+-gan/cat-+-kan/cür-+-gön... 356 2.2.1.24 Üç ve Üçten Fazla Unsurlu Birleşik Fiiller... 367 SONUÇ... 378 KAYNAKÇA... 386 ÖZET... 391 ABSTRACT... 392

GİRİŞ A. KIRGIZ TÜRKÇESİ İLE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE BİRLEŞİK FİİLLER Türk dilinin geçmişi çok eskilere dayanmakla birlikte dil bilgisi ile ilgili birçok sorun layıkıyla ele alınmış ve çözülmüş değildir. Bu sorunlardan biri birleşik fiillerdir. Çok geniş, anlam bakımından kapsamlı birleşik fiiller hakkında söylenenler, kesin yargılara dayanmamakta, gerek kitaplarda ve gerekse sözlüklerle son zamanlarda yayımlanan eserlerde çeşitli adlandırılmalar adı altında karşımıza çıkmaktadırlar. Bunlara yapılan sınıflandırmaları da eklersek konunun ciddiyet ve öneminin yerini koruduğu anlaşılır. Belki de bu birleşik fiillerin yapılarından kaynaklanan bir husustur, kuşkusuz, şekilden anlama giden yolda ilişkilerin çeşitliliği ve düşüncenin yeniliğinden kaynaklanmaktadır. Öyle görünüyor ki, bütün bunları dilin zenginliğinde, yaratıcılığında ve inceliğinde aramak gerekir. Bu tür kuruluşlarda kimi zaman anlam kaymaları söz konusu olduğu gibi içinden çıkılamayan karmaşık yapıda birleşik fiillerin olduğuna da tanık oluruz. Ancak nasıl bir yapıda olursa olsun bütün birleşik kelimelerde ve kelime gruplarında bir anlam birliği, bir anlam bütünlüğü vardır. Çalışmamızın konusu birleşik fiiller olduğuna göre, önce birleşik fiillerin nasıl tanımlandığını ve nasıl bir kavramı ifade ettiğini görmemiz konumuz açısından yerinde olacaktır. Batı dillerinde çeşitli adlarla adlandırılan birleşik fiiller (Fr. Verbe composé, verbe complex, Alm. Komplexes verbum, İng. Complex verb), Türkiye Türkçesinde ise, kimi dil bilginleri bu yapıları eserlerinde birleşik ya da bileşik fiiller olarak ele almışlardır. Biz çalışmamızda bu tarz fiilleri birleşik fiiller olarak ele aldık ve geçtiği yerlerde de bu terimi kullandık. Kırgızca dilbilgisi kitaplarında genelde tataal etiş olarak bilinen birleşik fiiller, isim fiil, fiil+fiil yapısında ele alınır. Ancak, Kudaybergenov birleşik fiiller konusunda farklı bir yaklaşım sergiler, birleşik fiilleri sözdizimsel bakımdan, 1. Atooçtuk Uñguluu Tataal Etişter (isim kökenli birleşik fiiller), 2. Etiştik Uñguluu

2 Tataal Etişter (fiil kökenli birleşik fiiller) olarak iki başlık altında toplar. Birinci bölümde sözü edilen birleşik fiilleri, yapı bakımından isim+fiil olarak ele alır, bu kuruluşta iki kelime bir hareketin anlamını bildirirken, nesne ile olan anlam ilgisini isimle, hareketle olan ilgisini de fiille kurar, örnek olarak da et-, de-, kıl-, bol-, vb. fiillerini verir. İkinci bölümde ise, fiilleri A/-O, -y, -p biçiminde zarffiillere bağlar. Zaman ekleri almış fiillerin birleşmesiyle hareketin gerçekleştiğini söyler. Prof. Dr. Sarıbay Kudaybergenov, fiil+fiil yapılı birleşik fiilleri de, 1. Leksikalaşkan Tataal Etişter (Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller), 2. Kıymılarakettin Ötüş Özgöçölün Bildirüüçü Tataal Etişter (Hareketin Oluş Özelliğini Bildiren Birleşik Fiiller) olarak iki şekilde ele alır. Birinci maddede, zarf-fiil eki gelmiş asıl fiil ile, çekimli ikinci bir fiil getirilerek yeni bir anlam oluştuğunu, ancak az da olsa bu yardımcı eylemlerin anlamlarını koruduğunu söyler. Bu tür birleşmelerde anlamın asıl fiilin üzerinde olduğunu belirtir ve yardımcı fiilin sözlük anlamından uzaklaşarak devamlılık, tekrar ve bitiş vb. yönlerden fiilin anlamını tamamladığını ilave eder (Kudaybergenov, 1980: 320-343). Kırgız dilbilimci İbraim Abduvaliev birleşik fiilleri, 1. Etiş Tügöylü Tataal etişter (Fiil+fiil kuruluşundaki birleşik fiiller), 2. Atooç Tügöylü Tataal etişter (İsim+fiil kuruluşundaki birleşik fiiller), 3. Tabış Tuurandı Cana Elestüü Sözdör Menen Uyuşulgan Tataal Etişter (Ses ve görüntü kelimeler ile kurulan birleşik fiiller) olarak üç öbekte ifade eder. 1. öbekte sözü edilen birleşik fiillerden birincisi zarf-fiil biçimindedir ve hareket bildiricidir, ikincisi onu dilbilgisel anlamını tamamlar, bunlar yardımcı (cardamçı etişter) fiillerdir (kele ber-, okup çık-, bara ber- vb.). 2. öbekte ise, önce isim, sonra fiil vardır (dos bol-,kol koy- vb.), 3. öbekte et-, de-, koy-, tüş- gibi fiillerle yapılan ses, ya da ses taklidi sözlerden oluşan birleşik fiiller yer alır (tars et-, cılt koy-,çök tüş-) (Abduvaliyev,1997: 162-165). Kırgız Türkçesinde üç ya da üçten çok fiilden oluşan birleşik fiillere de rastlanır. Bu tür kuruluşlarda birinci ve ikinci fiilin zarf fiil olduğu üçüncü fiilin ise, çekimli yardımcı fiil olduğu gözlenir. Müstakil fiilerin bir çoğunun birleşik fiil yapısını kurduklarında kendilerinin asıl anlamlarını kaybederek yardımcı fiile dönüştüklerini dile

3 getiren Yuldaşev; konuyu fiilin tür kategorisinin analitik biçimleri, modal anlam ifade eden fiillerin analitik biçimleri, bildirme kiplerinin analitik biçimleri ve diğer tasarlama kiplerinin analitik biçimleri başlıkları altında incelemiştir (Yuldaşev, 1965, 274). Zeynalov, birleşik fiillerin yalnızca fiillerden oluşmasını gerekli görür. Yine birleşik fiillerde asıl fiilin zarf-fiil eki almasının gerekliliğini ve yardımcı fiilin de asıl anlamından uzaklaşmış olmasını savunur. Bunun içindir ki, birleşik fiilleri dört kısma ayırarak inceler. 1. Hareketin başlamasını, sürekliliğini ve yönünü bildiren fiiller (git-, gel-, çık-), 2. Hareketin sürekliliği ile birlikte, aniliğini bildiren birleşik fiiller (ver-), 3. Hareketin bittiğini ve sınırını bildiren birleşik fiiller (dur-, kal-), 4. Hareketin şiddetini ve ortaklığını bildiren birleşik fiiller (sararıp sol-, yiyip iç-) (Zeynalov,1993: 253-260). Kırgız dili üzerinde araştırmalarıyla tanınmış Abduldayev birleşik fiiller hakkında, asıl fiillerle yardımcı fiiller üzerinde durarak bunların, özellikleri ve kipleri üzerinde durur, (uktap ketti, ayıgıp kaldı) örneklerinde uktap ve ayıgıp ı asıl fiiller, ketti ve kaldı fiillerini değişken işlevli yardımcı fiil olarak görür. Bunların birleşimini birleşik fiil olarak kabul eder, asıl fiillerin zarf-fiil, sıfat-fiil ve kip ekleri almadıkları sürece birleşik yapıların oluşamayacağını ekler. Bunların içinden ayık kaldı, ukta ketti ve sıyla kör örneklerini de dışarıda tutar. Ona göre, yukarıda sözü edilen ekler yardımcı fiillerle birlikte birleşik yapının dil bilgisel anlamını verir. İşte-y koy, işte-p koy, işte-y tur, işte-p tur, işte-p ciber gibi birleşik yapılarda birinin değişmesi durumunda anlamın da değişeceğini söyler, ayrıca hepsinin sözlük anlamının işte- olsa da dil bilgisi bakımından anlamlarının farklılığından söz ederek fiillerin gelişi güzel değil de anlam farklılıklarını gözeterek kullanmak gerekliliği üzerinde durur (Abduldayev, 1986: 174-178). Doğu dilleri üzerinde araştırmalarıyla tanınan Gabain, Türkçede Fiil Birleşmeleri adlı yazısında birleşik fiilleri dört başlık altında toplar. I. Grupta, Esas fiilin yardımcı fiil ile bağlanmasını Deny nin etraflı surette araştırdığını, söyleyerek bu grubu Deny ye dayandırır ve birkaç birkaç noktaya değinir. Bunlardan en önemlisi, i- yerine, ol- ya da, bulun- yardımcı fiillerinin

4 kullanılmasıdır. Yazar idim yerine yazar oldum şekli kullanılırsa, hususi bir kılınış, bir başlangıcın amaçlandığına işaret eder. Bir esasl fiil ile bir yardımcı fiilden oluşan birleşimlerde esas fiil çekimlidir ve asıl anlam esas fiildedir. Ayrıca yardımcı fiil de kip ve şahıs ekleri alarak çekilir. II. grupta, fiil birleşmelerinin bir başka çeşidi de, bir esas fiil ile ona ilave edilen tasviri fiilden meydana gelir. Bu grupla I. grup arasındaki en çarpıcı fark, esas fiilin -a, -ı, -u veya -p zarf-fiil ekiyle yapılmış olmasıdır.yani esas fiil bir çekimli değil, bir zarf fiildir. Birleşme sırasında yardımcı fiil de asıl anlamını yitirmiştir. Yardımcı fiilin görevi, esas fiilin gösterdiği oluş ve kılışın tarzını tasvir ederek ona bazı anlam incelikleri kazandırmak olmalıdır ifadesini kullanır. III. grupta ise, kimi kaynaklarda yarı yardımcı fiil olarak da adlandırılan modal fiillerini ele almakta, bu fiil birleşmelerinde tasvir fiillerinin tersine olarak, modal yardımcı fiiller anlamlarını tamamiyle korurlar demekte, birleşik fiilleri esas fiille yardımcı fiil görevinde başka bir fiilin birleşmesi olarak ele almaktadır. Yine esas fiil, zarf-fiil şeklindedir. Ancak ikinci fiil asıl analamın yitirmemiş, anlam bakımından esas fiile yardımcı olmaktadır, asıl anlam birinci fiildedir; yuyunu başla-, söyleyü başla- gibi. Böylece başla-, bil-, buyur-, git-, gör-, fiillerinin başka fiillerle birleşmelerini ele alır, onları üstlendikleri görevler bakımından inceler. Başka bir grup adı altında Gabain IV. grubu amaçlamış olsa gerek ki, tamir et-, tamir kıl-, tamir eyle- gibi yapıların yalnız bir oluşu ya da kılışı ifadeye yarayan kuruluşlar olduğunu, iki fiilden oluşmadıklaraı için de, bunları birleşik fiillerden saymaz. Her iki tarafın fiil olması gerekliliğini savunur. Bunlar, ancak sözde yardımcı fiiller olarak düşünülmelidir diyerek bul-, olun-, gel- gibi fiilleri sözde yardımcı fiil olarak gösterir (Gabain, 1953: 16-28). Bu konuda yine, Kırgız dilbilimci İbraim Abduvaliyev ise, birleşik fiilleri üç grupta inceler. 1. Etiş Tügöylüü (Çakçıl Tügöylüü) Tataal Etişter: Fiil+Fiil kuruluşundaki, birleşik fiillerde asıl fiil, her zaman zarf-fiil eki alır ve hareketi

5 bildirir. Yardımcı fiil ise, dilbilgisel anlamı tamamlar. Kişinin başın oorutpay kete bergile. 2. Atooç Tügöylüü Tataal Etişter: İsim+fiil kuruluşundaki birleşik fiiller. Bunlarda isme gelen hal eklerine göre, 1. Yalın halindeki isim+fiil kuruluşundaki birleşik fiiller. Kişi bol-, araça bol-, aşık bol-, kök sal-,en sal-, bir sal-, til al-, bayır al-, at koy-, sür bas-, ter bas-, col çal-, telefon çal-, ün de- (ündö- şekline dönüşmüştür), karşı çık-, ubada ber-, al cet-, küç cet-, kazan as-, bayge say- gibi örnekleri verir. 2. Yönelme hal ekini almış isim+fiil kuruluşundaki birleşik fiiller. İşke sal-, kalıpka sal-, cöngö sal-, dobuşka sal-, kaygıga sal-, başka sal-, epke kel-, uyatka kal-, çetke kak-, dobuşka koy-, izine tüş-, coopko tart- vb. 3. Yükleme hal eki almış isim+fiil kuruluşundaki birleşik fiiller. Açuunu caz-, carptı caz-, baştı caz-, cooptu ber-, sabatsızdıktı coy-, ekini coy-, karızdı coy- vb. 4. Bulunma hal ekini almış isim+fiil kuruluşundaki birleşik fiiller.beypilde cat-, öküttö kal-. 5. Çıkma hal eki almış isim+fiil kuruluşundaki birleşik fiiller. Ötösünön çık-, üstünön çık-, anttan tay-, tilden kal-, candan keç-, vd. 3. Tuurandı Söz Tügöylüü Tataal Etişter (Ses ve görüntü yansımalı kelimelerden oluşan birleşik fiiler). Tırp et-i küp et-, ürp et-, cark et-, zañg et-, cark curk et-, solk et-, mıñk et-, tars et-, çırm et-, bolk et-, ar et-, bış et-, bış de-, kış de-, çü de-, koş de-, kıñ de-, küñk de-, kılt et-, çü koy-, dır koy-, cılk koy-, çök tüş-, dük tüş- vb. (Abduvaliyev, 2008. s, 154-156). Birleşik fiiler konusunda Kırgız dilbilimci Prof. Dr. Gülzura Cumakunova nın da bilgilerine burada değinmemiz gerekir. Kırgız Türkçesinde müstakil fiillerin bir çoğunun birleşik fiil kuruluşu içerisine girdiklerinde anlamlarını tam olarak yitirerek, yardımcı fiillere dönüştüklerini söyleyen Cumakunova, birleşik fiilleri dört grup altında ele alır. Birinci grup birleşik fiillerde, fiillerin kendi anlamlarını koruduklarını ve asıl fiilin zarf-fiil ekini alarak kuruluşa katıldığını söyler. Ayrıca, asıl fiil hareketin oluş ve kılış biçimini gösterir, der (Uçup ket-, uçarak git-; alıp kal-/al ve kal). İkinci grupta ise, fiillerin sözlük anlamlarını koruyarak birleşmesinin bir diğer türü olarak iki ayrı hareketin bir anda, ya da arka arkaya yapıldığında meydana geldiğini söyler. Ayrıca, bu tür birleşimde hareketin ikisinin de önemli olduğundan ve

6 anlamlarını tam olarak koruduğundan, söz eder (İniñdi taap bar; Kardeşini bul öyle git. Balasına kelip ketti; Çocuğuna gelip gitti; Aydar şaarga barıp keldi; Aydar şehre gidip geldi. Üçüncü grupta ise, iki fiil de kendi anlamlarından uzaklaşır ve farklı deyimsel anlamlar oluşturur diyerek her iki fiilin de birbirlerinden üstünlüğünün olmadığını söyler. Deyimsel anlam olduğu için de bu tür birleşimlere söz varlığı olarak bakar (Cazıp tayuu; hata yapmak, kusur etmek; cıyıp terüü, hale yola koymak; keñeşip kesüü, birlikte karar vermek örneklerini verir). Dördüncü grupta ise, zarf-fiil eklerini alan fiille birleşen fiil kendi sözlük anlamını tamamıyle, ya da kısmen yitirir ve yeni bir dilbilgisi anlamı kazanır. Yani asıl fiil olan birinci fiilin farklı durumlarını tasvir eden çekim unsuru haline gelir, diyerek birinci ve dördüncü gruptaki fiil yapılarını tasvir fiilleri olarak kabul eder. Ancak, Türkçe dilbilgisi kitaplarında ikinci grupta söz edilen birleşimleri tasvir fiilleri olarak verir (Cumakunova, 2009: 84-92). Deny ise, birleşik fiillerden bahisle, sıfat-fiil ve zarf-fiilden oluşan yapılar üzerinde durur, yazmış ol-, yazacak ol- yazar ol-, ağlamaklı ol-, yazı ver-, görüp dur-, baka kal-, seve bil- düşe yaz- gibi birleşik yapılardan söz eder. et-, eyle-, kıl-, buyur-, ol- yardımcı fiilleriyle bir isimin birleşimini birleşik fiiller olarak görür (Deny, 1941: 476-479). Yukarıdaki anlatımlarda görüldüğü gibi dil bilimi ile uğraşanlar, birleşik fiilleri, isim ya da isim soylu kelimelerle, yardımcı fiilin birleşiminden oluşan ya da, asıl fiil ile yardımcı fiilin birleşimi olarak iki öbekte ele alırlar. Bu araştırıcılar içerisinde birleşik fiilin her iki tarafının fiil olması gerekliliğini savunanlar da yok değildir. Eklemeli dillerde kelimelerin köklerine eklenen çeşitli ekler vardır. Gerek Türkçede ve gerekse Türk lehçelerinde kelimelerin sonuna gelen ekler, kökle kaynaşır, kelimelerde anlam ya da görev değişikliği yaparak yeni yeni kelimeler türetir. Bundan başka kelimelerin türetilmesi birleştirme yoluyla yapılır. Bu birleştirme yoluyla kurulan birleşik fiiller, bir isimle bir yardımcı fiilin ya da iki ayrı fiil şeklinin veyahut isim soylu bir ya da birden fazla kelime ile bir esas fiilin birleşmesinden oluşan ve tek bir kavrama karşılık olan fiil türleridir.

7 Kırgız Türkçesinde, asıl fiile bazı anlam incelikleri katmak için yardımcı fiiller kullanılır. Tek bir oluş ve kılışı gösteren, bu birleşik fiillerde, yardımcı fiilin görevi, asıl fiildeki oluş ve kılışın biçimini, tarzını tasvir etmektir. Cazıp cür-, hareketin sürekliliğini, cazıp ber-, hareketin başkası için yapıldığını, cazıp bol-, hareketin tamamen gerçekleştiğini, cazıp kör-, hareketin denemek için yapıldığını gösterir. Bu yardımcı fiil terimi, bütün Türk lehçelerinde geniş anlamda kullanıla gelmiştir. Bu terim bir yanı isim, bir yanı yardımcı fiil olan birleşik fiiller yapar, kıl-, et-, eyle-, bol- fiilleriyle, bazı kaynaklarda i- (Kırgızcada ele, eken ) yardımcı fiil olarak karşımıza çıkar. Al-, ber-, kal-, koy-, cür, tur-, taşta-, ciber- gibi fiiler, asıl fiillerle birleşerek asıl fiilin anlamına çeşitli anlamlar katarlar ve kendilerine özgü özellikleriyle, hem kıl-, eyle-, et-, bol- yardımcı fiillerinden, hem de i- yardımcı fiilinden farklılık gösterirler. Okup al- birleşiğinde al- yardımcı fiili hareketin kendisi için yapıldığını, okup kör- birleşiğindeki kör- yardımcı fiili okuma hareketinin deneme için yapıldığını gösterir. İşte bunun gibi fiiller de, kimi kaynaklarda yardımcı fiil olarak ele alınmaktadır. Bu da gösteriyor ki, yardımcı fiil terimi, dil çalışmalarında geniş anlamlarda kullanılmıştır. Nitekim bu konuda, Özbek dil bilimcisi Azim Haciyev; isimlerle birleşerek, birleşik fiil yapan ve bağlama görevinde bulunan, kıl-, et-, eyle-, bol- fiilleriyle, i- fiilini, asıl fiille birleşerek, birleşik fiile anlam kazandıran, al-, ber-, kes-, cat-, kör-, çık-, bol-, sal-, gibi fiilleri bir çatı altında toplamanın doğru olmayacağını, yine; kıl-, et-, eyle-, bol- fiillerinin isimlerle birleşerek, birleşik kelime oluşturması ya da bağlaç olarak kullanılması ile, al-, ber-, kör-, tüş- gibi fiillerin, fiiller ile birleşerek çeşitli anlam incelikleri kazandırmalarının, farklı farklı yapılar olduğunu ifade eder (Haciyev, 1966: 6-7). Görüldüğü gibi, ek-fiil ile yapılmış birleşik kip çekimlerini de birleşik fiil olarak kabul edenlerle, sıfat-fiillerle bol- fiilinin birleşik yapılarını ve Karmaşık Fiiller başlığı altında toplayanları da düşünürsek, dil bilimcilerin bu konuda görüş birliğinde olmadıkları açıkça görülür. Türkiye Türkçesinde birleşik fiillerle ilgili olarak Ergin, birleşik fiilleri kelime grubu olarak görmekte yardımcı fiilin birleştiği kelimeye göre

8 değerlendirmektedir. İsimle birleşik fiil yapan yardımcı fiiller ve fiille birleşik fiil yapan yardımcı fiiller diye ikiye ayırmaktadır. et-, ol-, eyle-, bulun-, yap-, yardımcı fiillerinin isimlerle ve sıfat-fiillerle meydana getirdiği birleşik fiilleri birinci grupta, bil-, ver-, gel-,dur-, kal-, yaz-, koy- yardımcı fiillerinin ünlü zarf-fiil (nadiren ıp, -ip, zarf fiili) ekini almış fiil şekilleriyle meydana getirdiği fiilleri de, ikinci grupta inceler. Ergin e göre, ünlü zarf-fiilleriyle teşkil edilen birleşik fiilleri müstakil fiillerden ayırmanın şaşmaz ölçüsü gerundiumun arkasından gelen fiilin manasına bakmaktır. Eğer o fiil kendi manasıyla kullanılmışsa, zarf almış müstakil fiilden ibarettir. Yok eğer o fiil manası ile değil de çekim unsuru olarak vazife görüyorsa yardımcı fiildir ve orada birleşik fiil vardır. Birleşik fiilde grubun manasının gerundiumun manasına dayandığının, yardımcı fiilin mana ile ilgili bir vazife görmediğinin esas olduğu hiçbir zaman unutulmamalıdır (Ergin, 1962: 364-366). Öztürk, birleşik fiilleri yapı bakımından iki grupta toplar.1. Bir tarafı isim, bir tarafı fiil olan birleşik fiiller, 2.iki tarafı da fiil olan birleşik fiiller (Öztürk, 1997: 97-101). Korkmaz, birleşik fiiller için, Bir ad ile bir yardımcı fiilin, iki ayrı fiil şeklinin yahut da ad soylu bir veya birden çok kelime ile bir esas fiilin birleşmesinden oluşan ve tek bir kavrama karşılık olan fiil türleri der ve dörde ayırarak, birinci grupta, bir isim veya bir sıfat ile, et-,ol- yardımcı fiillerinin ya da yardımcı fiil olarak kullanılan bul-, bulun-, buyur-, eyle-, kıl-, yap- gibi fiillerin birleştirilmesiyle kurulan birleşik fiiller olarak inceler. Karmaşık fiiller adını verdiği ikinci grupta sıfat fiillerle ol- yardımcı fiilinin birleşmesinden oluşan birleşik fiilleri, öncelik, alışkanlık ve niyet fiilleri olarak ele alır. İki fiilin birleşmesinden oluşan birleşik fiiller üçüncü grubu oluşturur ki, bunlarda birinci fiil zarf-fiil kuruluşundadır, ikinci fiil ise, yardımcı fiildir. Dördüncü grupta iki fiilden oluşan birleşik fiillerdir, bunlarda asıl fiil -(y)ip zarf-fiil şeklindedir. (Korkmaz, 2003: l50-153). Ayrıca (Korkmaz, 1959: 107-124 ). Karahan birleşik fiilleri, 1. Bir Hareketi Karşılayan Birleşik Fiiller, 2. Bir Hareketi Tasvir Eden Birleşik Fiiller olarak ele alır. 1.de bir isim ile bir fiilin birleşiminden 2. de ana yardımcı fiil ile, sözlük anlamı dışında kullanılan

9 başka bir fiil ile birleşik fiili kurar. Ana yardımcı fiiller olarak, et-,ol-, yap- eyle-, kıl-, bulun- eylemlerini verir (Karahan, 2004: 73-79). Birleşik eylemleri İki ya da daha çok kelimeten bileşmiş eylemler olarak tanımlayan Gencan, birleşik fiil yerine bileşik eylem ifadesini kullanarak bilimsel kavram bakımından kimi dilbilimcilerden ayrılır. Birleşik fiilleri: 1. Kurallı bileşik eylemler, a. Özel bileşik eylemler ( olabil-, söyleyiver-, vb.) b. Yardımcı eylemlerle yapılmış bileşikler ( yardım et-, hasta ol-, vb.) 2. Anlamca kaynaşmış bileşik eylemler ( alıkoy-). 3. Deyim biçiminde öbekleşmiş eylemler ( gönül ver-, baştan çık-, vb.)(gencan, 2001: 340-360). C. Brockelmann, et-, kıl-, bol-, gibi yardımcı fiillerin isimlerle teşkil ettiği, çin et-, kengeş kıl-, kabul kıl- vb. birleşik fiilleri Fiil Yapımı bahsinde, Verbalumschreibungen başlığı altında değerlendirmiştir. İki tarafı da, gerundiumlu yapılarla, tur-, bol-, kal-, bar-, kel-, kir-, yaz-, yürü-, yat-, tüş-, un-, bil-, kör-, al-, bir-, ıd-, kod-, sal- yardımcı fiillerinin oluşturduğu kelime grupları ise, Söz Dizimi (Yardımcı fiillerle Gerundiumlar) konusu içinde ele alınmıştır (Brockelmann, 1916: 223-224). Ediskun iki ya da daha çok kelimenin birleşip kaynaşmasından oluşan ve yeni anlamlar kazanan fiilleri birleşik fiil olarak kabul eder ve dörde ayırır. a. iki ya da daha çok fiilden oluşmuş bileşik fiiller ( geliver-, hissedebil- ). b. Bir ortaç ile ol- yardımcı fiilinden oluşmuş bileşik fiiller ( yüzer ol-, yazmış ol-). c.isim kök ya da gövdesinden bir kelime ile et-, eyle-, kıl-, buyur-, ol- yardımcı fiilerinden biriyle oluşan bileşik fiiller ( dost edin-, akın et-, vb). d. Anlamca kaynaşmış bileşik fiiller ( hasta düş-, göz at- ) (Ediskun, 1996: 228-246). Bilgin ise, birleşik fiilleri, iki eylemin ya da bir ad soylu kelimele bir yardımcı eylemin birleşmesiyle oluşan eylemler i birleşik fiil olarak tanımlar sonra da, 1. Kurallı (özel) Bileşik Eylemler,

10 2. Yardımcı Eylemle Kurulan Bileşik Eylemler, 3. Anlamca Kaynaşmış Bileşik Eylemler, Olarak üçe ayırır. Birinci grupta zarf-fiil eki almış asıl fiille bir yardımcı fiilin birleşmesini birleşik fiil olarak görür. İkinci grupta adlar ya da fiilimsilerle kurulan birleşik fiillerden söz eder, dert etmek, görmez olmak, yok olmak örneklerini verir. Üçüncü grupta ise, bir fiilin ad soylu kelimelerle anlamca kaynaşarak ortaya çıkan birleşik fiillerden bahseder, ayrıca fiillerden birinin ya da her ikisinin anlamlarını yitirmeleri üzerinde durur, öğüt ver-, baştan çıkar-, dokuz doğur- gibi ( Bilgin, 2002: 410-416) Tahsin Banguoğlu, birleşik fiil tabanları nı üçe ayırmaktadır. 1.Zarf öbeği kalıbında olanlar : İleri sür-, geri kal-, hoş gör-, vb. 2. Çekim öbeği kalıbında olanlar : Yağmur yağ-, şafak sök-, gözü karar- vb. 3.Bağlama öbeği kalıbında olanlar : Sayıp dök-, yiyip iç-, tellemek pulla- vb. Banguoğlu, bil-, ver-, dur-, kal-, gör-, yaz-, yardımcı fiilleriyle, -e, -i zarf fiillerinin meydana getirdiği fiilleri de, birleşik fiil tabanları saymakta bunları tasviri fiiller adı altında ayrıca incelemektedir. Ayrıca Banguoğlu, görmüş ol-, gider ol-, gelmez ol-, sıfat-fiiller ile ol- fiilinin oluşturduğu fiilleri birleşik fiilerden ayırır, bunları karmaşık fiiller olarak gösterir. (Banguoğlu, 1974: 310-318). Bilgegil, birleşik fiilleri: 1. Yardımcı fiiller ve onlarla teşkil olunan birleşik fiiller, 2. İki fiilin birleşmesiyle teşkil olunan fiiller, 3. Kaynaşma yoluyla teşkil edilen birleşik fiiller, olarak ele alır. Birinci grupta yardımcı fiiller olarak, et-, eyle-, buyur-, ol- fiilerini inceler, İşte yardımcı fiiller, Türkçe isimler, sıfatlar, sıfat-fiiller, mastarlar, Arapça ve Farsça mastar ve hasıl-ı mastarlardan sonra gelerek birleşik fiil teşkilini sağlar der. Bilgegil, bu konuda yine, iki fiilin birleşmesiyle teşkil olunan birleşik fiiller i, ikincisi birincisinin anlamını değiştirmek üzere, iki fiilin bir araya gelmesi şeklinde ifadeyle, fiilleri, yeterlilik fiili, tezlik fiili, sürerlik fiili, yaklaşma fiili olarak bölümlere ayırır. Kaynaşma yoluyla teşkil edilen birleşik fiiller bölümünde ise, Bilgegil, Bazen fiil, bazen - her ikisi birlikte kendi

11 anlamları dışında kullanılmak üzere - isim soyundan bir kelime ile bir fiilin teşkil ettiği birleşik kelimelere bu ad verilir demekte, hasta düştü, duçar kalmadı, eziyet çekti örneklerini vermektedir. Ayrıca, Bilgegil, kaynaşma yoluyla teşkil olunan birleşik fiillerden bazılarının deyim olarak kullanıldığını yazmaktadır. Yüz sürdü, dil uzatır, el açmış gibi (Bilgegil, 1963: 280). Keskin, birleşik fiilleri yapılarına göre, üç gruba ayırır. 1. Kurallı Birleşik Fiiller, 2.Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller, 3. Anlam Kaymasına Uğramış ve Deyimleşmiş Birleşik Fiiller. Birinci grupta bir fiil ile bir yardımcı fiilin arasına başka bir kelime girmeyecek şekilde yeni bir anlam kazanması üzerinde durur. Birleşmede yardımcı fiil gerçek anlamını kaybeder der ve yapılış biçimiyle birlikte örnekler verir. Ayrıca, kurallı birleşik fiilleri; yeterlik fiili, tezlik fiili, sürerlik fiili, yaklaşma fiili olarak dörde ayırır ve örneklendirir. İkinci grupta birleşik fiilleri bir isim ile bir yardımcı fiilin bir araya gelmesi olarak düşünür ve örneklendirir. Üçüncü grupta ise, bir veya birden çok isim soylu sözcüğün belirli kalıplar içerisinde asıl fiil ile birleşerek anlam kayması ve kalıplaşmasına uğraması biçiminde görür. Ayrıca bunları fiilden önce gelen isim öğelerine göre de sınıflandırır (Keskin, 2003: 126-135). Birleşik fiiller hakkında bu tanımlardan sonra Kırgız Türkçesinde birleşik fiillerin yapılışına ve bu yapıdan sonra aldıkları anlamlara geçebiliriz. Birleşik fiilleri bir kelime grubu olarak ele alır, anlamca bir bütünlük oluşturduklarını düşünecek olursak: 1. İsim+Fiil Kuruluşundaki Birleşik Fiiller, 2. Fiil+Fiil Kuruluşundaki Birleşik Fiiller, olarak ayırmamız gerekir.

12 B. MİNİSTRDİN KIZININ MAHABATI HAKKINDA Ministrdin Kızının Mahabatı romanı gençliğe adanmış bir eserdir. Günümüzde gençliğin içine düştüğü uyuşturucu ağını, bu ağın ne gibi oyunlar çevirdiğini gözler önüne seriyor. Onuncu sınıfı bitiren Corobek diplomasını cebine koyduktan sonra görmeyi çok istediği Bişkek e doğru yola çıkar. Otogarda onu teyzesinin şımarık kızı Madina karşılar. Teyzesinin kocası Emil onu istediği bir fakülteye yerleştirecektir. Önde Madina arkada Corobek annesinin koyduğu yiyecekler çantasında, kızgın güneş altında arabaya kadar yürürler. Eşyaları arabanın bagajına koyduktan sonra eve doğru yol almaya başlarlar. Ağaçları, çok katlı yüksek binaları, zarif, düzenli dükkan, büfe ve pazarlarıyla Bişkek, onun hayal ettiği gibi bir şehirdi. Uçarcasına giden araba beş katlı bir evin önünde durur. Madina, Corobek e evin yerini tarif ettikten sonra, oradan ayrılır. Enişte Emil eve çok geç ve içkili gelir. Corobek in yanaklarından öper, sonra da Corobek in babası Satikey le annesinin, kendisini nasıl okuttuklarını anlatır. Şimdi sıra ondadır ve o, Corobek i okutacaktır. Onu Hukuk Fakültesine yazdıracaktır. Corobek bir hafta içinde şehre alışır. Her gün videodan dedektiflik ve dövüş filmleri izler, eve yakın orta dereceli bir okulun sahasında spor yapar. Ancak aynı evde yaşadığı halde teyzesinin kızı Madina ona soğuk davranmaktadır. Bir gün, Madina eve geç gelmiş ve annesinden azar işitmiştir. O da bunun acısını, Corobek in küvette yarıya kadar bıraktığı kirli suyu göstererek çıkarmıştır. Daha sonraki günlerde Corobek, Madina ile Milli Kütüphane yerine, Madina nın erkek arkadaşı Erik in evine giderler. Erik Corobek i eve almak istemez, ancak Madina nın ricası üzerine eve girer. Üç odalı evde yedi-sekiz oğlan kız her şeyiyle mükemmel bir masa etrafında oturmuş ellerinde sigara, Portveyn şarabından içiyorlar. Zar zor selamımı aldılar. İçki içmeden oturduğumu gören Zina adlı kız neden içmediğimi sordu. Madina müdahale

13 ederek Corayı rahat bırakın da, Tampo bize bir şarkı söylesin der. Tampo gitarını alır Rusça bir şarkı mırıldanmaya başlar. Sagın agabey okulun beden eğitimi öğretmenidir. Corobek e gitar çalmayı, karateyi, avcılığı öğretmek için dört beş yıl ter dökmüştür. Tampo nun mırıldanarak Rusça şarkı söylemesine dayanamaz, azarlarcasına doğru dürüst söylemesini ister. Zina Corobek e köyde şarkı söyleyip söylemediğini sorar, eğer söylüyorsan bize de söyler misin? der. Corobek, Tampo nun gitarını alır ve Bolot Toktobaev in Vedalaşma adlı şarkısını söyler. Şarkıyı çok beğenen Zina, yerinden kalkarak sıcak dudaklarıyla Corobek i öper, öper Gitme vakti geldiğinde Madina gelmek istemez. Corobek eğilip iki elinden tutup kaldırmak isterken, Erik onu itiverir, omuzundan tutup dışarı çıkarmak isterse de yerinden kımıldatamaz. Madina sabah kahvaltısında babasına İngilizce bir şeyler söyler. Madina Moskova da babası ise, Bişkek te okumasını istemektedir. Sonra,Corobek e dönerek hangi okulda okumak istediğini sorar. Corobek Filoloji Fakültesine okumak istemektedir. Corobek i eniştesi Domuz çiftliğine götürür. Corobek i şarapçı Andre ile tanıştırır. Artık Corobek domuz satışıyla ilgilenecektir. Zina nın babası İç İşleri Bakanının yardımcıdır. Zina ya dayalı döşeli üç odalı bir ev almıştır. On bir yıl beraber okuyan arkadaşlar, okul bittiğinde her biri kendi evlerinde ziyafet vermek için sözleşmişlerdir. O gece Madina pek neşesizdir. Erik e fazla yüz göstermez. Zina ise, Corobek ten hiç ayrılmaz. Corobek in Zina ya içi ısınmıştır. Bunu sezen Madina, Zina ya Corobek i rahat bırakmasını söyler. Zina, Corobek in elinden tutarak aynalı odasına götürür, Corobek i öpmek isterken, Madina odaya girer. Zina nın sevdiği bir çocuk var, duyarsa başını kırar der, Madina. Daha sonra da Corobek i alıp eve gitmek ister. Ancak, Erik ile Tampo onlara engel olmak ister. Erik, Corobek i göğsünden bir kaç kez tutarak iter. Buna dayanamayan Corobek, Erik in kolundan kavrar ve onu duvara çarpar. Bu arada Tampo da boş durmamış, Corobek in gözüne bir yumruk indirmiştir. Corobek onun da çenesine bir yumruk indirir. Arkadaşları araya girer ve onları ayırırlar.

14 Corobek le Madina o akşam köylerini düşünür, çocukluk günlerini anımsarlar. Corobek, eniştesinin görkemli ve şatafatlı olduğu kadar asalet kokan bürosuna gider, okul işini halleder. Zina, Corobek e telefon açar, Filamingo da buluşurlar. Corobek in okulu kazanmasını, gece saat ikiye kadar eğlenerek kutlarlar. Zina yı getiren mersedes yine kapının önündedir, Zina nın evine giderler, aynalı odada birlikte olurlar. Corobek Zina dan çıkarken kapıda Ermek le karşılaşır. Aralarında kavga başlar ve Corobek, Ermek i bayıltana kadar döver. Ermek küfürler savurarak oradan ayrılır. Corobek, Zina nın arabayla gönderme teklifini kabul etmez. Demiryolunu geçerken, Ermek in onu takip ettiğini anlar. Ermek arkadaşlarını toplamış getirmiştir. Corobek eline geçirdiği bir tahta parçasıyla, önce dazlak olanla kapışır, dizine vurur. İkinci kez saldıramaz, diğeri sol ayağı ile tekmelemeye başlamıştır. Ermek bıçakla saldırır. Onu çenesinden iten Corobek yere düşürür ve elindeki bıçak fırlar. Bu sırada diğerleriyle boğuşan Corobek, bir ara dazlağın elinde bıçağı görür. Hızla geri çekilir, bileğinden bükerek bıçağı elinden alır ve rastgele bıçağı sallamaya başlar. Bıçak iri yapılı olana rastlamış ve karnından yaralamıştır. Polis gelir, Corobek i riib odasına koyarlar. Corobek burada, sosyal yaşamın gerçeklerini görür. Bu kavgada bilmeden bir çeteyle karşılaşmıştır. Sonuçta Zina nın da yardımıyla nezaretten çıkar. Corobek nezaret sonrası Zina nın evine gelir. Banyo yapar nezaretin kokusundan arınır. O gece Zina ile birlikte aynalı odada yatar. Zina köy kızıdır. Ceti-Ögüz denilen dağlık bir köydendir. Çocukluğunu ve anılarını kendinden geçerek anlatır. Corobek in gerçek bir Kırgız olması onu büyülemiştir. Ermek, Zina yı geçmişte yaşadıklarıyla ilgili bir kasetle tehdit etmekte babana söylerim diye korkutmaktadır. Zina, Corobek i Sputnik ten giydirir, Ayperi kuafförüne götürür. Teyzesi yeni tarzını çok beğenmiş ve onunla gurur duymuştur. Ancak, gittiği yerleri de bilmek ister. Arkadaşının şehirde evi olup olmadığını sorar. Çünkü Corobek üç gün eve gelmemiş nezarette yatmış, teyzesine arkadaşında kaldığını

15 söylemiştir. O sırada Madina, söze karışır, annesine Corobek in yalan söylediğini, orospu Zina da kaldığını sözlerine ekler. Teyzesi sözlerinden dolayı Madina ya kızar. Corobek ise Zina yı savunur. Corobek yatağında, Doğunun Dövüş Sanatı adlı kitabı okurken, odaya Madina girer. Nezarette niçin yattığını, kimlerle kavga ettiğini sorar. Corobek de kendisini yanlış yere yakaladıklarını anlatır. Madina babama söylersem onlara günlerini gösterir der. Bunun üzerine Corobek, Madina dan işlerine karışmamasını ister. Madina sözlerine devamla, Zina nın yoldan çıktığını ve onunla evlenmek istediğini anlatır. Bu konuşmadan sonra, Corobek, Madina nın son günlerde çok değişmiş olduğunu fark eder. Corobek, Kırgız Milli Devlet Üniversitesinin Gazetecilik Fakültesinde okumaktadır. Fakültenin açılış günü, Albay Kazıbekov Muradil, Corobek in bir çeteyle nasıl boğuştuğunu ve onları nasıl altettiğini anlatır, ona onur belgesi ile 100 som para ödülü verir. O gün Zina da oradadır. Corobek, teyzesinde kalmakta arada sırada yurda arkadaşlarının yanına gitmekte, hafta sonları da domuz satışıyla uğraşmaktadır. Artık tam bir şehirli olmuştur. Dersten sonra Nurbek adlı arkadaşıyla, Balban adı verilen spor salonunda kikboksing çalışması yapmaktadır. Sagın ağabey, köyde Corobek e Okinavalıların dövüş tekniklerini ve usullerini öğretmiştir. Karateden nuntyaka kadar her şeyi iyi bilmektedir. Şimdiki antrenörü Anatoliy Kim Corobek e ayrıcalıklı davranır. Spor kulüpleri arasında kikboksingde dört kez zafer kazanır, şehrin şampiyonu olur. Corobek bütün zamanını spora harcar, okul ikinci planda kalmıştır. Bir gün Balban Madina gelir.corobek e kahverengi bir gitar almıştır. Teyzesi Corobek i dinlemek istemektedir. Ayrıca bir delikanlı da İki saatten beri Corobek i aramaktadır. Bir gün yolda giderken biri dirseğinden çekerek Corobek i durdurur. Şoha nın onunla yarın akşam Mi-na restoranda görüşmek istediğini söyler. Corobek konuyu Zina ya açar. Zina, Şoha lafını duyar duymaz irkilir, ona ürkek gözlerle bakar, morali bozulur. Ağlar. Şoha şehirde itibarlı biridir. Ermek de onun adamıdır. Zina konuyu albaya anlatır. Albay, Obazkanov adında bir

16 teğmeni Corobek e koruma olarak verir. O akşam Mi-na restorantta olacakları kameraya alacaklardır. Yolda karşılaştığı delikanlı tek başına bir masada oturmaktadır. Adı Ganı imiş. Corobek kendine çince bir yemek söyler. Biraz sonra yanlarına Hasan gelir. Sofra yeniden kurulur. Sonra da spor ve sporculardan konuşurlar. Corobek Koreli Ci Şan ile Alma-Ata da karşılaşacaktır. O sırada oraya Zina gelir. Zina dövüş sözcüğünü duyar duymaz şaşırır. Ertesi gün Obazkanov, Corobek e telefon açar. Tekliflerini kabul etmesini, Zina ile ilgisini kesmesini ve öğrenci yurdunda yaşamasını ister. Böylece Corobek öğrenci yurduna yerleşir. Balban dan çıkıp arkadaşlarıyla yurda dönerken yanlarına bir mersedes yaklaşır. Arkadaşlarını yurda bıraktıktan sonra, mersedes şehrin dışına çıkar. Kayalık bir yere geldiklerinde arabadan inerler. O sırada geldikleri yoldan bir taksi gelir, mersedeslerine otomatik tabancayla ateş ederek geçip gider. Onların kayaların arkasına saklanırlar. Ancak beyaz araba dönüş yapıp hızla mersedese yaklaşmaya başlar. O sırada Hasan eliyle bir şeyler fırlatır. Bir patlama olur, alevlenen beyaz araba dereye yuvarlanır. Otomatik tabanca mersedesin camlarını param parça etmiş, şoför ölmüştür. Dereye devrilen arabadan biri sürünerek çıkar. Ondan kendilerini Akbar ın gönderdiğini öğrenen Hasan, tabancasını çekerek adamı öldürür. Yolun kenarına çıktıklarında bir delikanlı ne oldu diye sorar. Araba kazası derler. Ancak delikanlı sözünü bitiremeden kayalıklara doğru kaçar. Yolun kenarında Zil-31 marka kamyon farları açık beklemektedir. Delikanlı, Hasan ın elindeki silahı görmüştür. Hasan kayalıklara doğru bir el ateş eder. Çenesini kapayacağına dair söz aldıktan sonra delikanlıyı serbest bırakır. Sonra da, Corobek döner, ücretin 3.000 dolar, iki ay vaktin var. Anatoliy Kim seni çalıştıracak der. Anatoliy Kim ile Corobek, aykido, tekvando üzerine sohbet ederler. Spordan ve sporculardan uzun uzun konuşurlar, daha çok da Ci Şan ın kasetlerini izlerler. Daha sonra Corobek koruması Abıl ile görüşür. Görüşme daha çok para ve çeteler üzerinedir.

17 Corobek, sınıf arkadaşı Amangül ün doğum gününe katılır. Bu sade bir doğum günü partisidir. Doğum gününe üst sınıf arkadaşlarından üç kabadayı çocuk gelir. Kimse onlara yer vermez, onlarda ipe sapa gelmez gevezelikler ederler. Amangül ün kardeşini aşağılarlar. Bunlar yurdun baskın çocukalarıdır ve herkes onlardan korkmaktadır. Corobek le Nurbek, onları sakinleştirmek için koridora çıkar. Koridorda Nurbek i aşağılayıcı bir iki söz ederler, bunun üzerine aralarında kavga başlar. Bu sırada ikisi kaçar, üçüncüsü Corobek ten bir güzel dayak yer. Amangül ün araya girmesiyle kavga sona erer. Herkes çıkmış ilgiyle onları izlemektedir. Corobek antrenörünün evinde Ci Şan ın maçını izler ve kendine güveni gelir. Corobek, Zina yı telefonla arar. Zina ona darılmıştır. İki ay daha görüşemeyeceklerini söylediğinde, Zina gelmesi konusunda çok israrcı olur. Corobek takip edildiğini bir süre daha beraber olamayacaklarını söyler. Yurda döndüğünde de odasını karmakarışık bulur. Birilerinin bir şeyler aradıkları ortadadır. Pencereden dışarısını izleyen Corobek, bir süre ağaçları ve düşen yaprakları seyreder. Zina ya telefon etmek için sokağa çıkmak gerekir, ancak sokakta volga marka bir araba beklemektedir. Corobek, arkadaşı ve Zina yemeğe giderler. Zina ile Corobek arasında duygusal konuşmalar geçer. Zina, Corobek i, çok özlemektedir. Ağlar. Ancak bir süre daha beraber olamayacaklardır. Corobek pazarda domuz satışına devam etmektedir. Bir cumartesi bütün domuzları sattıktan sonra, yanına bir adam yaklaşır. Kendisine 5-6 tane domuz yavrusu lazımdır. Corobek in koluna girerek pazar yerinden uzaklaştırır. Corobek adamı beyaz renkli volga arabasından hatırlar. Hemen oracıkta durarak, Turar ağabey bir daha Cumartesiye domuz yavruları satmayacağız, bunu unutmuşum der ve oradan uzaklaşır. Akşam, Abıl gelir. Aynı konuları konuşurlar. Abıl yalnız gezmemesini söyler.eniştesine giderken de yanına Nurbek i almasını ister. Madina evde yalnızdır. Annesi ile babası düğüne gitmişerdir. Madina onlara kahve yapar, televizyonu açar. Madina nın evinde lafa dalarlar ve çok geç çıkarlar.

18 Dolmuştan inip yurda girerken iki delikanlı yollarını keser. Onları Jiguli marka bir arabaya atarak, gözlerini ve ellerini bağlarlar. Jiguli araba bir sağa bir sola kıvrılarak yol aldıktan sonra, durur. Üç defa kornadan sonra gıcırdıyarak bir kapı açılır. Nurbek le Corobek i bir odaya sokarlar.aradan biraz zaman geçince, bastonlu biri Corobek e yaklaşır. Corobek Şoha ile beraber arabayı bombalamıştır. Şoha kendini Hasan diye tanıtmıştır. Şoha nın gerçek adı da Mansur dur bir çok kirli işlere bulaşmıştır. Para için yapmayacağı bir şey yoktur. Corobek hakkında yeterli bilgilere ulaşılmıştır ve Corobek e beraber çalışma önerirler. Onları tekrar plaka numarası olmayan Jiguli marka arabaya bindirirler. Gece yurdun kapısında iner, kapıyı çalmaya başlarlar. İki gündür yağan kar her tarafı beyaza bürür. Abıl sigarasını balkondan dışarı atar. İki arkadaşı ile Şoha yı vurmuşlardır. Corobek iki defa ölümden döndüğünü ve bu işlerden vazgeçmek istediğini söyler. Abıl, Corobek e işlerin ağır olduğunu biraz dinlenmesinin iyi olacağını söyler. Aradan on beş gün geçer. Bu ara Corobek e, dudağının üstünde beni olana Kanım adlı bir kız, annesinden bir mektup getirir. Annesi hastadır ve başında bir ur vardır. Onun endişesi bütün bedenini sarar. İdmandan sonra Corobek teyzesinde kavurma yer, çeşitli konular konuşur. Madina yine kıskançlıklar içindedir. Sonra duş alırken Corobek in yanına Anatoliy Kim gelir ve onu odasına çağırır. Odasında, Şoha yı Mi-na restorana getiren delikanlı vardır. Sonra Ganı ile karşılaşır. Şimdi Hasan ın yerini Taras Çapan almıştır. Corobek Moskova ya gidecek bir yüke eşlik edecektir. Bu yük on kutu cevizdir. Karşılığında 200 dolar alacak, onunla annesini tedavi ettirecektir. Corobek sevdiği kadın için yedi kat yerin dibinden ceviz getirten milyonere gıbta ile bakar. Gece boyu uyuyan Corobek kalktığında Nurbek i bulamaz. Derse gittiğini düşünür. O da okula gider, danışmanı Aygül Seydalieva dan annesini doktora götürmek için, bir hafta izin ister. İzni alan Corobek doğru utangaç ve terbiyeli köylü kızı, Kanım ın yanına koşar. Ona, annesi için 200 dolar verir.