MARMARA DENİZİ NİN DEĞİŞEN OŞİNOGRAFİK ŞARTLARININ İZLENMESİ PROJESİ 2009 SENESİ TEKİRDAĞ BÖLGESİ ÇALIŞMA VERİLERİ

MARMARA DENİZİ NİN DEĞİŞEN OŞİNOGRAFİK ŞARTLARININ İZLENMESİ PROJESİ 2009 SENESİ TEKİRDAĞ BÖLGESİ ÇALIŞMA VERİLERİ Proje Yöneticisi - Editör Hidrobiyolog M. Levent Artüz Çalışma Koordinatörü Elek. Müh. O. Bülent Artüz Proje Ekibi Prof. Dr. Dinçer Gülen, Çev. Müh. Atilla Aydemir, Biyolog Barış Sönmez İSTANBUL 2010

Her türlü yayın hakkı yazarlara ve Tekirdağ Belediye Başkanlığına aittir. Bu kitabın tamamı veya bir kısmı Sevinç-Erdal İnönü Vakfı nın yazılı izin alınmaksızın mekanik veya elektronik yollarla çoğaltılamaz ve kopya edilemez. Sevinç ve Erdal İnönü Vakfı Yayını 2010 No: T1 Baskı Tarihi: 12/02/2010

Saygıyla anıyoruz...

ÖNSÖZ Son yıllarda toplum yaşantısını direkt olarak etkileyen ve en aktüel sorunlardan birini oluşturan kirlilik gün geçtikçe etkisini daha fazla hissettirmektedir. Kamuoyunda güncelliğini koruyan kirlenme olgusuna karşı koymak için bir yandan önlemler alınırken, öte yandan alınabilecek önlemler için baz oluşturacak bilgilerin toplanması önem kazanmıştır ve kirlilik ile savaşımda en önemli aşama olarak kabul edilmektedir. Bu çerçevede Tekirdağ Belediyesi nin çevre ve çevresel uyuma göstermiş olduğu duyarlık övgüye değerdir. Belediye başkanı Op. Dr. Adem Dalgıç ın Vakfımızın düzenli olarak gerçekleştirdiği "Marmara Denizi nin Değişen Oşinografik Şartlarının İzlenmesi" projesine katkılarını belirtirken, önem verdiği hedeflerin başına Tekirdağ kentinin Marmara Denizi ni kirletmesini önleyecek projelere öncelik vermek istemesi bunun önemli göstergelerinden birini oluşturmaktadır. Bizler de bu sebeple Sevinç-Erdal İnönü Vakfı bünyesinde sürdürülen ana çalışmanın içersinde pilot bölge olarak ele aldığımız Tekirdağ bölgesinin Biyolojik-Oşinografik etüdünü gerçekleştirmeyi kendimize bir görev olarak kabul ettik. Umarım bu çalışma Tekirdağ ın Marmara Denizi ile ilgili yapacağı çalışmalar için bir baz oluşturur ve bu çalışmanın ilerleyen senelerde gerçekleştirilecek izleme faaliyetleri sonucunda ciddi bir veri tabanı oluşmasına vesile olur. 31. 10. 2007 de yitirdiğimiz kurucumuz, eşim Erdal İnönü nün Vakfımız çalışmalarının ilk eseri olan "Bilimsel Açıdan Marmara Denizi" isimli kitabın önsözünde de belirttiği gibi; bu tip çalışmaların Marmara Denizi nin sağlığını kazanmasına ve korunmasına yapabileceği katkılar bizi mutlu kılacaktır. Ana projeyi yürüten Sayın Levent Artüz ve ekibine, Tekirdağ bölgesi izleme çalışmasını yürüten Prof. Dr. Dinçer Gülen, Biyolog Barış Sönmez, Çev. Müh. Atilla Aydemir e, projeye katkıda bulunan tüm kurum ve kuruluşlar ile, tüm emeği geçenlere en içten teşekkürlerimi sunuyorum. Sevinç İnönü Sevinç ve Erdal İnönü Vakfı Başkanı

Sunum: Marmara Denizi ve boğazlarında 1954 senesinden günümüze değin düzenli olarak pek çok araştırma gerçekleştirilmiş ve geniş bir konu yelpazesi oluşturan inceleme ve irdelemeler yapılmıştır. Günümüzde de sürdürülmeye çalışılan bu araştırmalar sayesinde, Marmara Denizi nin yıllar bazında süregelen değişimleri izlenebilmektedir. Bu yayının kapsamında Tekirdağ bölgesi özelinde 2009 senesi ile ilgili ölçüm sonuçları ve yine bölge özelinde yer alan istasyonlar ile ilgili MAREM (Marmara Environmental Monitoring Project) orijinal ölçüm sonuçları yer almaktadır. Söz konusu projenin 2009 yaz ayağı çalışmasında bizleri maddi olarak destekleyen Tekirdağ belediye Başkanlığına ve bizlerden her türlü desteği esirgemeyen Tekirdağ belediye başkanı Op. Dr. Adem Dalgıç a proje ekibi olarak teşekkürlerimi sunmak isterim. Marmara Denizi ne kıyısı bulunan Tekirdağ ilinin deniz ile ilgili ileride gerçekleştireceği projelere temel teşkil etmesini umduğumuz bu çalışmanın Marmara Denizi ne kıyısı bulunan diğer yerleşim alanlarına da örnek olmasını dilerim. 1954 senesinde bu yana kesintisiz sürdürülen bu projenin devam ettirilmesinde bizleri teşvik eden rahmetli Prof. Dr. Erdal İnönü ye ve projenin sürdürülmesinde desteklerini esirgemeyen Sevinç-Erdal İnönü Vakfı na teşekkürü bir borç bilirim. Laboratuar çalışmalarını Marmara Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü Zooloji Araştırma Laboratuarında yapmamıza izin veren ve bizi her anlamda destekleyen Dekan Prof. Dr. Adnan Aydın a, Biyoloji Bölüm Başkanı Prof. Dr. Meral Ünal a MAREM ekibi adına en derin teşekkürlerimi sunarım. Bu vesile ile, Marmara Denizi nde, "MAREM-2008 Yaz Dönemi Oşinografik Değişimlerin İzlenmesi ve Etkileri" konulu proje kapsamında; alet ekipman desteğini sağlayan ve HEDEF Bilgisayar Sistemleri Kablolama Sanayi Ltd. ve projenin 2009 yaz ayağında seferin kumanya ihtiyacını karşılayan Aslan Gıda Şarköy firması ve sahipleri Sn. Selahattin Aslan ve Sn. Sebahattin Aslan a teşekkürlerimi sunmak isterim. Yine belirtmek isterim ki; projenin 2008 ayağının gerçekleşmesinde üstün çaba gösteren OKTAY-4 gemi personeli Kaptan Muzaffer Aktay, Usta Gemici Muharrem Tilki, Gemici İsmail Aktay ın gönülden yardımları da yadsınamaz. M. Levent Artüz İstanbul, 2010

İçindekiler: Ölçümler ve uygulanan yöntemler 13 Mevkii tayinleri 14 Su sıcaklığı (TºC) ölçümleri 14 Salinite ve Klornite ölçümleri 14 Konduktivite (LF) ölçümleri 15 Çözünmüş oksijen (DO) ölçümleri 15 Yoğunluk (SIGMA-T) ölçümleri 15 ph ölçümleri 15 Işık geçirgenliği (Bulanıklık) ölçümleri 15 Plankton ölçümleri 16 Klorofil ölçümleri 16 Bentik materyal ölçümleri 16 Meteorolojik veriler 16 Akıntı yön ve hız ölçümleri 16 Hidro-QL Oşinografik-Hidrobiyolojik Program ve Veritabanı 17 Oşinografik-Hidrobiyolojik veritabanı ve programı tanımı ve özellikleri 17 Raporlar ve Sunum 21 Hidrografi Internet Sitesinin Yapısı 22 2009 Dönemi Hidrografik-Biyolojik-Klimatolojik İstasyon Çalışma Verileri 23 Giriş 25 İstasyon dağılımı ve konumları 28 Proje bölgesi Batimetrisi 29 Oşinografi ölçüm ham verileri 30 Ölçümlere ve Tablolara İlişkin Açıklamalar 30 Ortalama değer tabloları 31 Bulanıklık (Secchi-Disc) değerleri 40 Data kartları 41 Akıntı ölçüm değerleri 53 Akıntı tabloları 56 Plankton veri tabloları 62 Fitoplankton 63 Zooplankton 64 Plankton dağılım verileri 65 Klorofil-a verileri 67 Veri grafikleri 68 Bentik materyal dağılım tabloları 72 Meteorolojik veriler 74 Tartışma 76 Sonuç 80 Kaynakça 81

ÖLÇÜMLER VE UYGULANAN YÖNTEMLER Bu yayının kapsamına giren çalışmalar kısaca 2 bölümde özetlenebilir; 1-2009 senesi içersinde Marmara Denizi genelinde sürdürülen izleme çalışmaları : Söz konusu çalışmalar 2007 senesi Ağustos ayında başlatılmış ve halihazırda da yürütülmektedir. Verilerin bütünlüğünün sağlanabilmesi açısından bazı güncel sonuçlar bu raporun kapsamı içine alınmıştır. 2- Marmara Denizi nin Değişen Oşinografik Şartlarının İzlenmesi Projesi 2009 senesi Tekirdağ Bölgesi izleme çalışması: Marmara Denizi nde, "2008 Yaz Dönemi Oşinografik Değişimlerin İzlenmesi ve Etkileri" konulu proje kapsamında; Sevinç ve Erdal İnönü Vakfı bünyesinde ve Tekirdağ Belediyesi sponsorluğunda 11 Ağustos 2009 tarihinde söz konusu izleme çalışmaları gerçekleştirilmiş, 29 Temmuz 2009 15 Ağustos 2009 tarihleri arasında ise tüm Marmara Denizi nin, (Boğaziçi Karadeniz çıkışından-çanakkale Boğazı Ege Denizi çıkışına kadar olan bölge) 55 hidrografik istasyonda Oşinografik, Biyolojik, Kimyasal ve Sedimantolojik izleme çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalarda yüzeyden dibe kadar olan su sütununda Temperatür, Salinite, Elektrik geçirgenliği, Yoğunluk, Suda çözünmüş oksijen, ph ölçümlerinin yanı sıra, biyolojik çeşitliliği saptamak amacı ile plankton ve fauna-flora örnekleri ile 1000m ve altı derinliklerden sediman örnekleri alınmıştır. İlk uygulaması 1954 senesinde Et ve Balık Kurumu bünyesinde gerçekleştirilmiş ve sürdürülmüş ve 1962 senesinde fiilen Hidrobiyoloji araştırma Enstitüsü tarafından başlatılmış ve zaman içersinde Marmara ve Boğazları Belediyeler Birliği (M.B.B.), İ. Ü. Çevre Bilimleri Enstitüsü ve İ.T.Ü. Gemi İnşaatı ve Denizbilimleri Fakültesi tarafından belirli dönemlerdeki ayakları gerçekleştirilmiş bulunan, "Marmara Denizi Ekosisteminde Değişen Oşinografik şartların Araştırılması Projesi"nin 2009 senesi yaz ayağı aralığında, Tekirdağ bölgesi izleme ayağı kapsamında aşağıda belirtilen rutin ölçümler gerçekleştirilmiştir. Araştırma sırasında gerçekleştirilen rutin ölçümler; - Sıcaklık ölçümleri (TºC) - Salinite ve Klornite ölçümleri (Sal ve Cl ) - Yoğunluk hesaplamaları (Sigma-T) - Elektrik iletkenliği (LF) (mhos cm 2 ) - Ses iletkenliği hesaplamaları (S.sp x 10) - Suda çözünmüş oksijen (DO) (mg/l ve ml/l) - ph dağılımı - Secchi-disc (Işık geçirgenliği, bulanıklık) - Deniz rengi - İstasyon su derinliği - Akıntı Yön ve Hız ölçümleri - Hava şartları ile ilgili ölçümlerin yanı sıra; Bentikde: - Tür tayin ve dağılımları, - Envanter oluşturulması, - Türlerin kantitatif ölçümleri, 13

Belirli noktalarda plankton çekimleri ve buna bağlı olarak; Planktonda: - Tür tayin ve dağılımları, - Volumetrik analiz, -Klorofil-a ölçümleri işlemleri yapılmıştır. Mevki tayinleri : Hidrografik araştırmaların sağlığı açısından önemli faktörlerden birisi olan mevki tayini, Magellan MAP 330 GPS ile gerçekleştirilmiştir. Çalışmalar sırasında aletin kendi hafızası ve çalışma bitiminde alanda bağlı olduğu bilgisayara aktarılan veriler, daha sonra http://gps.artuz.com adresi üzerinden çok kullanıcılı harita programına ve yine internet üzerinden çalışan çok kullanıcılı Hidro-QL Oşinografik veri tabanına (http://hidro.artuz.com), data kartları şeklinde otomatik olarak işlenmiştir. Su sıcaklığı (TºC) ölçümleri : Araştırma yapılan istasyonlarda, derinliğin elverdiği ölçülerde, yine derinliğe bağlı olarak 5sn periyotlar halinde, derinlik sensörü verilerine bağlı sıralama çerçevesince ham veri eldeleri gerçekleştirilmiş, elde edilen veriler hem ham veri olarak hem de standart derinliklerdeki veriler olarak işlenmiştir. Standart 0.5-10-25-50-75-100-150-200...m derinliklerde ve bunlara ek olarak termoklin tabakasının kesin konumunu saptamak amacı ile 15-25m derinliklerde 1 er metre aralıklarla sıcaklık ölçümleri yapılmıştır. Bu ölçümler saha çalışmaları süresince kullanılan, 200m derinliğe kadar erişen, veri biriktirme özelliğine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda aygıtı ile gerçekleştirilmiştir. Sıcaklıklar, söz konusu sonda aletinde bulunan termik sensör ile in-situ olarak saptanmıştır. 200m den derin sularda ölçümler Midas ECM ile ve/veya in-situ olarak "reversing termometreler" (SIS) ile gerçekleştirilmiştir. Salinite ve Klornite ölçümleri : Araştırma yapılan istasyonlarda, derinliğin elverdiği ölçülerde, yine derinliğe bağlı olarak 5sn periyotlar halinde derinlik sensörü verilerine bağlı sıralama çerçevesince ham veri eldeleri gerçekleştirilmiş, elde edilen veriler hem ham veri olarak hem de standart derinliklerdeki veriler olarak işlenmiştir. Standart 0.5-10-25-50-75-100-150-200...m derinliklerde ve bunlara ek olarak haloklin tabakasının kesin konumunu saptamak amacı ile 15-25m derinliklerde 1 er metre aralıklarla Salinite ve Konduktivite ölçümleri tablolara aktarılmıştır. Bu ölçümler saha çalışmaları süresince kullanılan, 200m derinliğe kadar erişen, veri biriktirme özelliğine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda aygıtı ile gerçekleştirilmiştir. Bu ölçere bağlı termo-sensör ile ölçüm yapılan suyun sıcaklığı da diğer aygıtlarınkine paralel olarak ölçülmektedir. Aslında bu aygıt ile ölçülen, deniz suyunun mhos/cm 2 cinsinden elektrik geçirgenliği olmaktadır. Suyun sıcaklığı ile Konduktivite arasındaki ilişkiden, mikroprosesör Saliniteyi hesaplayarak vermektedir. 200m den derin sularda ölçümler Midas ECM ile ve/veya Niskin Nansen şişeleri ile alınmış su numunelerinden gerçekleştirilmiştir. Konduktivite (LF) ölçümleri: Salinite ölçümlerine paralel olarak Konduktivite (elektrik geçirgenliği, LF, mhos/cm 2 ) ölçümleri yapılmıştır. Söz konusu ölçümler de 200m derinliğe kadar erişen, veri biriktirme özelliğine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda aygıtı ile gerçekleştirilmiştir. 14

Bu ölçümler HİDRO-QL programında yer alan ve Klornite ve sıcaklık değerlerinin fonksiyonu olarak hesaplanan değerler ile karşılaştırılmaktadır. 200m den derin sularda ölçümler Midas ECM ile ve/veya Niskin Nansen şişeleri ile alınmış su numunelerinden gerçekleştirilmiştir. Çözünmüş oksijen (DO) ölçümleri: Araştırma yapılan istasyonlarda, derinliğin elverdiği ölçülerde, yine derinliğe bağlı olarak 5sn periyotlar halinde derinlik sensörü verilerine bağlı sıralama çerçevesince ham veri eldeleri gerçekleştirilmiş, elde edilen veriler hem ham veri olarak hem de standart derinliklerdeki veriler olarak işlenmiştir. Standart 0.5-10-25-50-75-100-150-200...m derinliklerde ve bunlara ek olarak DO dağılımının Termoklin/Haloklin tabakası ile ilişkisini saptayabilmek ve denizel canlıların gereksinim duydukları 5mg/l sınırını saptamak amacı ile, 0.5-200m arasında 25cm ara ile, 200m derinliğe kadar erişen, veri biriktirme özelliğine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda aygıtı ile gerçekleştirilmiştir. 200m den derin sularda ölçümler Midas ECM ile ve/veya Niskin Nansen şişeleri ile alınmış su numunelerinden gerçekleştirilmiştir. Elde edilen veriler HİDRO-QL programında yer alan ve değer çevrimi ile hesaplamaları ile birlikte ve ölçüm değerlerinin fonksiyonu olarak hesaplanan değerler ile karşılaştırılmaktadır. Yoğunluk (SIGMA-T) ölçümleri: Sigma-T, Klornite ve Temperatür değerlerinden yararlanılarak HIDRO-QL programı ile tablolara otomatik olarak işlenmektedir. Bilindiği gibi Sigma-T yoğunluğun kısaltılmış halidir ve; Sigma-T = (Yoğunluk-1) x 1000 Şeklinde tanımlanmaktadır. Yoğunluğun yatay olarak haritalandırılması, Örneğin Marmara Denizi için, Karadeniz (üst) Akdeniz (alt) su kütlelerinin sınırını belirlemektedir. Bu iki kütle arasında hızla değişen ara tabakanın (interface) konumu da saptanabilmektedir. Detaylara inildiğinde söz konusu ara tabakanın nerelerde upwelling yaptığı görülebilecektir ki, bu Marmara Denizi nde yoğun olarak uygulanan derin deniz deşarjlarının akıbeti bakımından büyük önem taşımaktadır. ph ölçümleri: Araştırma yapılan istasyonlarda, derinliğin elverdiği ölçülerde, yine derinliğe bağlı olarak 5sn. periyotlar halinde derinlik sensörü verilerine bağlı sıralama çerçevesince ham veri eldeleri gerçekleştirilmiş, elde edilen veriler hem ham veri olarak hem de standart derinliklerdeki veriler olarak işlenmiştir. Standart 0.5-10-25-50-75-100-150-200...m derinliklerde ve bunlara ek olarak termoklin tabakasında 25cm aralıklarla ph ölçümleri yapılmıştır. Bu ölçümler, 200m derinliğe kadar erişen, veri biriktirme özelliğine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda aygıtına bağlı ph sensörü ile, in-situ olarak gerçekleştirilmiştir. 200m den derin sularda ölçümler Niskin Nansen şişeleri ile alınmış su numunelerinden gerçekleştirilmiştir. Işık geçirgenliği (Bulanıklık) ölçümleri: Araştırma yapılan istasyonlarda, Secchi-disk (ışık geçirgenliği) ölçümleri yapılmıştır. Işık geçirgenliğinin klasik ölçümü olan bu yöntem, 25cm çapındaki beyaz renkte bir diskin su içersinde görülebildiği derinliğin, göz ile saptanması esasına dayanmaktadır. Plankton ölçümleri: Plankton ölçümleri istasyonların büyük bir çoğunluğunda ve rutin plankton ölçüm istasyonlarında dikey ve yatay çekimler olarak gerçekleştirilmiştir. Plankton kepçesi 15

olarak, Hensen tipi nr: 15 (µm: 155) ve nr:16 (µm: 160) göz açıklıklarına sahip, 60cm Ø ağız açıklığında 2 adet kepçe kullanılmıştır. Oşinografik istasyonlar ve bunlardan bağımsız plankton çekim istasyonlarında ayrıca Oşinografik verilerin alımı yapılmıştır. Numuneler %5 formol karıştırılmış deniz suyunda saklanarak, volumetrik analizleri yapılıp, tür tayin ve envanter çalışmaları için veri tabanı oluşturmak amaçlı kaydedilmişlerdir. Klorofil ölçümleri: Bu ölçümler, plankton ölçümlerine bağlı olarak, 200m derinliğe kadar erişen, veri biriktirme özelliğine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda aygıtına bağlı optik klorofil sensörü ile, 60m derinliğe kadar in-situ olarak gerçekleştirilmiştir. Bentik materyal ölçümleri: Bentik Demersal materyal, istasyonlarda Beam-trawl çekilmesi sureti ile sağlanmıştır. Kullanılan Beam-trawl 13.9m torba boylu, 7.3m torba ağız açıklığı, 55cm torba ağız yüksekliği ve 3.5cm kuru olarak ölçülen göz açıklığına sahiptir. Çıkan materyal kayıtları yapılarak kalitatif ve kantitatif özellikleri ile envanter oluşturulmuştur. Meteorolojik veriler: Marmara Denizi genelinde 22 adet sabit istasyondan on-line olarak her saat başı ve buna ek deniz araştırmaları süresince istasyonlar bazında meteorolojik veriler toplanmakta ve eş zamanlı olarak veri tabanına girilmektedir. Verileri veri tablolarına ve data-kartlara işlenmektedir. Akıntı Yön ve Hız ölçümleri: Tüm istasyonlarda kesitler halinde 0.5m ile dip arasında, "Çok Eksenli Doppler" akıntı ölçüm cihazı ile, aktüel akıntı yön ve hızı ölçülmüştür. 16

Hidro-QL Oşinografik-Hidrobiyolojik Program ve Veritabanı: 80'li yıllarda tek kullanıcılı bilgisayarlar için geliştirilmiş olan Hidrografi Programı, internet ve günümüz teknolojilerinin yardımı ile grupsal çalışmalara imkan verecek şekilde tarafımızdan tekrar (Bülent Artüz ve ekibi) tasarlanmış ve yeni sürümü ile ilk olarak bu projede kullanılmıştır. Programda, temelde bir proje kapsamında yapılan ölçümlerin, bilgisayar ortamına kayıt edildikten sonra çeşitli analizlerle değerlendirilmeleri esas alınmıştır. Yapılan hidrografik ölçümler, istasyon bazında girdikten sonra, tek bir istasyon için derinliğe bağlı grafikleri alabilmektedir. Oşinografik çalışmalarda temel ölçülen değerler baz alınarak gerek kendi içersindeki değişimleri, gerekse yeni hesaplanabilir değerler program dahilinde otomatik olarak veri tabloları şeklinde değerlendirilebilmektedir. Örneğin mg/l olarak ölçülen bir DO değeri aynı zamanda ml/l olarak da izlenebilmektedir. Aynı şekilde; bilinen elektriksel geçirgenliğe bağlı tuzluluk ve temperatür bağlamında hesaplanan yoğunluk ve diğer veriler ile suyun ses iletimi, program kapsamında veri tablolarında otomatik olarak hesaplanmaktadır. Verilere bağlı olarak, istasyon mevkileri, ilgili haritada noktasal olarak gösterilebilmekte ve böylece tüm data grafik olarak, görüntü üzerinde anlamlı bir şekilde değerlendirilebilmektedir. Program içinde bulunan ve 1954 senesinde bu güne kadar ölçülmüş veri tabanı, yapılan ölçümlerin karşılaştırılmasına, belirli bir alanda dağılım ve ortalama değerlerin alınmasına veya yatay veya dikey yönlerde kesitler alınabilmesine olanak sağlamaktadır. Bunun yanında proje kapsamında yatay olarak tüm istasyonları kapsayan değerlendirmeler yapılabilmektedir. Söz konusu program in-situ ölçüm aletleri ile direkt bağlantılı olarak çalışabilmekte ve belirli istasyonlardan alınan verilerin işleme hataları ve uzun süreli zaman faktörü minimuma inmektedir. Programda kullanılan Data-Kart'larında ölçülen aşağıdaki değerler girildiğinde: DERinlik SALinite (Su Tuzluluğu) ph (Asitlik-Bazlık) YÖN (Akıntı Yönü) CL (Klorinite) mmhos (Elektrik geçirgenliği) DO(ml/l) (Suda erimiş Oksijen) TºC (Su Sıcaklığı) DO(mg/l) (Suda erimiş Oksijen) HIZ (Akıntı Hızı) Sistem tarafından: 17 SIGMA-T (Yoğunluk) S.Sp (Sound Speed) olarak verilmektedir. Proje kapsamında tüm istasyonlar girildikten sonra, istasyon bazında hesaplamalar da bittiğinden dolayı, bu parametrelerin derinliğe göre grafikleri hazırlanmaktadır. Ayrıca tüm istasyonlar arası ilgili parametrelerin yine derinliğe göre ortalama hesapları yapılabilmekte ve ölçüm yapılamamış olan derinlikler için matematiksel interpolasyon ve ekstrapolasyon yöntemleri kullanılarak kesit değerler alınabilmekte, projeye ilişkin tüm istasyonlar bir harita üzerinde görüntülenebilmekte ve proje kapsamına ilişkin genel bir bakış oluşturulabilmektedir. Oşinografik-Hidrobiyolojik veritabanı ve Oşinografi programı tanımı ve özellikleri : İlk sürümü kişisel kullanıma yönelik olarak 1982 senesinde çalışmaya başlayan ve İstanbul Boğazı Tüp Geçit Projesi, İTÜ Gemi İnşaat ve Denizbilimleri Fakültesi ile İ.Ü. Çevre Bilimleri bölümleri tarafından ortaklaşa ve bağımsız olarak gerçekleştirilen birçok projede kullanılmış, denenmiş ve kabul görmüş oşinografi ve veri tabanı programının 2. sürümü olarak nitelendirebileceğimiz bu program, temelde 2 bölümden oluşmaktadır.

Veri tabanı ve Hidrografi programı Veri tabanı bölümünde Oşinografik veriler olarak 1952 senesinden bu güne değin, Marmara Denizi nde yapılmış çalışmaların büyük bir bölümü yer almaktadır. Bu çalışmaların da büyük bir bölümünü, zamanının İstanbul Üniversitesine bağlı Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü nün verileri tam ve eksiksiz olarak oluşturmaktadır. Yanlış yönetimler sonucunda kaybolmuş olan bu çok uzun bir zaman dilimine ait verilerin, tam ve eksiksiz olarak tekrar kullanıma açılmış olması Marmara Denizi nin hidrografik gelişiminin incelenebilmesi açısından çok büyük bir önem taşımaktadır. Hidrografi programı ise; bu ham verilerin işlenebilmesi amaçlı olarak geliştirilmiş bir bilgisayar programıdır. Söz konusu programın 2. sürümünde ilkinden farklı olan fonksiyonlar olarak; tek kullanıcıdan, çok kullanıcıya geçilmiş olması, haritalama sisteminin aktif-vektörel hale getirilmiş olması, derinlik verileri çerçevesince 3 boyutlu batimetrik haritalamanın ve 3 boyutlu dikey dağılım haritalarının bulunması ve Oşinografik verilerin işlenmesinin yanı sıra, biyolojik bir veritabanının oluşturulmuş olması ve ilgili veri analizlerinin yapılabilmesi (tür listelemesi, yaş-boy, yaş-ağırlık eğrileri oluşturulması, tür dağılım analizleri, stok tespit çalışmaları) göze çarpmaktadır. Ancak yine bu eklerin yanı sıra en büyük gelişme, 80 li yıllarda tek kullanıcılı bilgisayarlar için geliştirilmiş olan Hidrografi programının, internet ve günümüz teknolojilerinin yardımı ile grupsal çalışmalara imkan verecek şekilde tekrar hayata geçmesidir. Bu sayede yerinde (in-situ) yapılan ölçümler, direkt olarak ölçüm araçlarından alınabildiği gibi, aynı anda farklı istasyon ve/veya bölgelerde çalışan ekiplerin elde ettikleri veriler eş zamanlı olarak izlenebilmektedir. Bu özellik bize istasyonlarda daha az zaman harcama imkanının yanı sıra, çok daha kısa bir sürede (gerek yatay düzlemde, gerekse dikeyde), çok daha fazla nokta ölçümü yapma olanağı sağlamaktadır. Bu sayede veriler daha kısa aralıklarla yer aldıklarından, istatistik hesaplamalar daha hassas olmakta ve su kütlesi ile ilgili genel değerlendirmelerdeki hata payları en düşük seviyelere inmektedir. Temelde, bir proje kapsamında yapılan ölçümlerin, bilgisayar ortamına kayıt edildikten sonra çeşitli analizlerle değerlendirilmesi esas alınmıştır. Kullanıcı yaptığı hidrografik ölçümleri, istasyon bazında girdikten sonra, tek bir istasyon için derinliğe bağlı grafikleri alabilmektedir. İstasyon mevkii ilgili vektörel haritada, noktasal olarak gösterilebilmekte ve böylece grafik olarak tüm data, görsel olarak da anlamlı bir şekilde değerlendirilebilmektedir. Bunun yanında; proje kapsamında yatay olarak tüm istasyonları kapsayan değerlendirmeler yapılabilmekte ve böylece ortam daha geniş olarak değerlendirilebilmektedir. Proje bazında gerek in-situ olarak, gerek proje yöneticisi, gerekse proje yöneticisinin atadığı elemanlar tarafından ölçüm sonuçları data kartlarına (Şekil 1.) işlenmektedir. İşenen kartlar proje ve zaman aralığı bazında, açıklaması yapılmış, materyal ve metot bilgileri tam olarak veri tabanında arşivlenmektedir. Şekil. 1.- Boş DataKart görünümü 18

Gerek proje bitiminde, gerekse proje süresince, gerek ham veriler, gerekse işlenmiş veriler; 2 ve 3 boyutlu grafikler, data tabloları, yatay ve dikey dağılım haritaları ve/veya 3 boyutlu modeller üzerinde incelenebilmekte ve/veya çıktıları alınabilmektedir. Bu döküm proje bazında veya tarih aralığında olabileceği gibi, köşe koordinatları verilen bir alan içersinde veya belirgin bir istasyonun sembolize ettiği su kütlesinde olabilmektedir. Tablo temel olarak 2 bölümden oluşmaktadır. Üst kısmı oluşturan bölüm, istasyona ait verilerin girildiği kısmı oluşturmaktadır. Burada; Tarih: Ölçümün yapıldığı tarih. (*) Seri No: Sistem tarafında verilen kart no Arz: Ölçümün yapıldığı istasyonun Enlemi Tul: Ölçümün yapıldığı istasyonun Boylamı Saat: Ölçümün yapıldığı saat İstasyon No: Bu projeye ait olan ölçüm yapılan istasyona verilen numara (*) Proje: Ortak değerlendirme yapılacak olan istasyonların üst kümesi. Derinlik: İstasyonun max derinliği Sec-Disc Der: Secchi-Disc derinliği, suyun gözle görülebilecek max derinliği Renk Kodu: Deniz rengini belirleyen parametre (Forel) Hava Sıcaklığı: Ölçümün yapıldığı andaki Hava sıcaklığı Hava Basıncı: Ölçümün yapıldığı andaki hava basıncı. İlgili değerlerin girilebildiği alanlar bulunmaktadır. Tablonun alt kısmında ise, istasyona ait verilerden bazıları derinliğe göre ölçülüp girilmekte, buna karşılık diğer veriler otomatik olarak hesaplanarak, data kartı oluşturulmaktadır. Bunlar; Der: Ölçüm yapılan derinlik. TC: İlgili derinlikteki su sıcaklığı (Ölçülür) Sal: İlgili derinlikteki salinite (Tuzluluk) (Ölçülür/Hesaplanır) Cl: İlgili derinlikteki klorinite(ölçülür/hesaplanır) Sigma-T: İlgili derinlikteki yoğunluk (Hesaplanır) Mmhos: İlgili derinlikteki elektrik geçirgenliği (Ölçülür/Hesaplanır) S.Sp: İlgili derinlikteki ses hızı (Hesaplanır) Do (mg/l): İlgili derinlikteki, litrede miligram olarak, suda erimiş oksijen (Ölçülür/Hesaplanır) Do (ml/l): İlgili derinlikteki, litrede mililitre olarak, suda erimiş oksijen (Ölçülür/Hesaplanır) ph: İlgili derinlikteki ph (Ölçülür) Hız: İlgili derinlikteki akıntı hızı (Ölçülür) Yön: İlgili derinlikteki akıntı yönü (Ölçülür) Datakart larındaki sistem; (Ölçülür/Hesaplanır) kolonlarla ilgili olarak temel fonksiyonların ölçülmesi prensibine dayanmaktadır. Buna göre birbirlerinin fonksiyonları olan değerlerden birinin ölçülmesi yeterli olmaktadır. Örnek vermek gerekecek olursa, Salinite Klorinite değerlerinden birinin ölçülmesi veya DO nun mg/l veya mg/g değerlerinden birinin ölçülmesi, diğerinin hesaplanmasına olanak tanımaktadır. Bu sistem zaten halihazırda in-situ ölçüm yapan araçların ana veri sağlama prensibini oluşturmaktadır. Kolaylığı ise, özellikle titrimetrik metotlar kullanılarak elde edilen verilerin çevriminin otomatik olarak 19

sağlanmasındadır. Tablo girilirken, yukarıda (*) ile işaretli yerlere ve en az bir derinlikteki ölçüm değeri girilmek zorunda bırakılmıştır. Hesaplanan değerler, ölçüm değerleri girildikten sonra, tablo kayıt işlemi sırasında hesaplanıp, ekrana hesaplanmış olarak gelirler. Proje sahibi, kendi girdiği tüm DataKart larında her türlü değişiklik, düzeltme, silme haklarına sahiptir. HidroGrafi programının web üzerinden çalıştırılabilmesi, sistemin bir üyelik sistemi şeklinde kullanılabilmesini sağlayabilmiş, böylece araştırma yapan kişiler DataKart larını, istedikleri kişilere paylaştırabilme imkanına sahip olmuşlardır. Burada en önemli nokta, Data Kart ların sadece sahibi olan kişiler tarafından edit edebilmekte olması ve/veya silinebilmesi, diğer kullanıcıların ise, paylaştırılma durumunda, sadece izleyebilmeleridir. Örneğin, xxx isimli bir projenin, bir kısım istasyonlarını kullanıcı 1 girer, diğer istasyonlarını kullanıcı 2 girerse ve bu kullanıcılar, önce birbirlerine izin verip, sonra bu projeye ait DataKart ları tek tek paylaşıma açarlarsa, xxx projesi her iki kullanıcının değerlendirebileceği bir proje olurken, kullanıcılar bir düzeltme gerektiğinde sadece kendi düzenledikleri DataKart larını düzeltebilmektedirler. Böylece ortak yürütülen bir çalışma değerlendirilirken, yanlışlıklara olanak tanımayan bir sistem kullanılabilmektedir. Yine aynı örnekte, proje xxx için rapor aşamasında; kullanıcı 1 ve kullanıcı 2 nin ortak raporları alınabildiği gibi, sadece bir kullanıcının girdiği DataKart ları da kullanılabilir. Sistem rapor alınırken, tüm kriterlere göre rapor alınmasını sağlayabilmektedir. Proje Yönetimi sistemin belkemiğini oluşturmaktadır. Projelerin oluşturulma ve izlenme aşamaları kısaca aşağıdaki gibi düzenlenmiştir ve sistem çeşitli kullanıcı seviyelerine sahiptir: 1-Admin 2-Kurucu 3-Yönetici 4-Kullanıcı 5-Eleman Admin, kullanıcılara yetki veren onları sisteme dahil edebilen aktif/pasif duruma getirebilen, kullanıcı yetkilerine göre kullanıcı menülerini düzenleyen bir sistem kullanıcısıdır. Projenin aşamalarında yer almaz. Kurucu, projeler içindeki tüm yetkilere sahip kişidir. Tüm projelere müdahale edebilir, değiştirip silebilir. Ancak, kullanıcılara müdahale edemez, onların kullanıcı bilgilerini değiştiremez. Değiştirebilirliği sadece projeler üzerindedir. Bir proje başlatabildiği gibi, bir Yönetici gibi projenin yapılandırılmasını sağlayabilir. Yönetici, proje başlatabilen, projeyi yapılandırabilen, kendi projesi için eleman girişi yapabilen bir yetkiye sahiptir. Yönetici, proje elemanlarının projeye atandıkları andan itibaren durumlarını inceleyebilir, isterse projeye ek elamanlar alabildiği gibi, projeden istediği elemanı çıkartma yetkisine de sahiptir. Yönetici bir elemanı projeye dahil ettikten sonra, eleman her hangi bir giriş yapana kadar etkisiz elemandır. Etkisiz bir eleman (hiç giriş/işlem yapmamış) bu durumda projeden çıkartılırsa o projede hiç çalışmamış olur. Yöneticinin atadığı eleman projeye en az bir giriş yaptığında, artık projeden çıkartılsa bile o projede çalışmış/çalışan bir eleman olarak gözükecektir. Yönetici elemanlarına iş dağıtımını yaptıktan sonra, elemanlar kendi kullanıcıları ile girdikleri ekranlardan proje ile ilgili girişlerini yaparlar. Bu anda her bir giriş, elemana açık durumda, fakat yöneticiye görünür ama kapalı durumdadır. Yönetici, elemanın girişle ilgili işlemini bitirdiği andan itibaren, ilgili kartı kendisine alma hakkı vardır. Yönetici, elemanın girdiği kartı kendisine alınca, o kart elemana kapalı, yöneticiye açık hale gelir. Yönetici giriş sırasında yapılan 20

bir yanlış ile karşılaşırsa kendi müdahale edebildiği gibi, isterse o kartı tekrar elamanına açıp, elemanın müdahale etmesini sağlayabilir. Yönetici, elemanına verdiği tüm girişlerin bitmesinden sonra artık o elemanı projeden alır. Bu noktada eleman başka bir projede çalışmak üzere serbest kalır. Ama, bu projenin bir çalışanı olarak adı hep var olacaktır. Kullanıcı yetkisindeki kişi, yönetici yetkisindeki kişinin tüm haklarına sahip olmasına rağmen, kullanım menülerinin farklı olabileceği durumlar için oluşturulmuştur. Burada amaç, veri tabanının paylaşımı ve veya izlenmesine olanak sağlanmasıdır. Raporlar ve Sunum Hidrografi programı amacı dahilinde kullanılıp, proje bazında girişler yapıldıktan sonra, ilgili projenin değerlendirilme aşamasına gelinmiştir. Raporlar, sunumun bir parçası olarak girilen data kartlarından oluşacak sonuçların değerlendirildiği görsel çıkışlardır. Raporların bir parçası olan DataKart ları, kullanıcı tarafından girilen istasyon bazındaki tablonun, bu istasyonun harita üzerindeki mevkii gösteriminin ve her bir parametrenin derinliğe göre değişim grafiğinin bulunduğu bir çıkıştır. Böylece her bir istasyonun bireysel değerlendirilmesi yapılabilmektedir. (Şekil. 2) Yatay haritalama ise, her bir istasyonun istenen bir derinlikte seçilen bölge içinde parametre dağılımın gösterildiği bir rapordur ve istasyonda istenen derinlikte bir ölçüm yapılmamış ise, istek halinde bir önceki derinlik ve bir sonraki derinlik arasında interpolasyonla hesaplanan değer, harita üzerinde gösterilebilir. Bu sebeple raporlama bölümünde "ham veri" ve "standart derinlikler" seçenekleri mevcuttur. Aynı yol izlenerek, dikey ve yatay yönde belirlenmiş bir su kütlesinin hacimsel değerlerine de ulaşmak olasıdır. Yatay haritalama sadece tablonun parametre kısmı için değil, aynı zamanda Secchi-disc derinliği, derinlik ve sadece istasyon dağılımı için de yapılabilir. Ortalama raporları, hem yatayda bir çok istasyonu içine alan, hem de dikeyde o istasyonlardaki ölçümlerin iki boyutlu ve hacimsel ortalamalarının alındığı hesaplamaları içerir. Başlama Tarihi: Emin: Nmin: Bitiş Tarihi: Emax: Nmax: PARAMETRE: PROJE: DER. MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. HACİM HACİM (m) DÜZ. ORT. S.DEV. Şekil. 2.- İstatistik verilerinin değerlendirildiği boş DataKart görüntüsü Seçilen bölgede, tüm su kütlesi içinde ve derinliğe göre, o su kütlesi içine rastlayan tüm istasyonların bir değerlendirilmesi alınır. Örneğin tablodaki ORT. o su kesitindeki ortalamayı verirken, HACİM ORT. su yüzeyinden, o derinliğe kadar yapılmış tüm ölçümlerin oluşturduğu bir hacmin ortalamasını vermektedir. Oluşan ortalama tabloları, hem direkt olarak ölçülen verinin değerlendirilmesi hem de ölçülememiş ara derinliklerdeki değerlerin, yine interpolasyon yöntemi ile, hesaplanması ile alınabilir. Söz konusu raporlar çok detaylı olarak, kullanıcının girdiği ve/veya kendisine paylaştırılmış tüm DataKart ları üzerinden alınabilir. Tek tek tüm DataKart ların dökümünden, ilgili grafikler ve harita üzerinden işaretlenen bir bölgede çeşitli parametrelerin ortalamalarının alınmasına kadar, çok çeşitli raporların alınabilmesi olasıdır. Tüm giriş ve raporlar, sisteme entegre olarak koşan bir vektörel harita sistemi üzerinde görsel olarak çalışılarak yapılır. Kullanıcı çalışmasını hazırlarken, aynı zamanda ortamın derinlik, hava durumu, akıntı hızı ve yönü gibi fiziksel 21

parametrelerini de DataKart larına işleyebilmektedir. Bu kayıtların sonuçlarını da, hem harita sistemi üzerinde, hem de grafiksel olarak alabilmektedir. Örnek olarak; bir araştırmacı, yıllara göre çalıştığı bölgenin kıyısal değişimi veya derinlik değişimi üzerinde çalışıyor ise, bunu kendi datası olarak kayıt edebilmekte ve haritayı kendi verileri çerçevesince zamana göre değişir bir şekilde inceleyebilmekte ve böylece sistem, kıyı ve derinlik hareketlerini kullanıcın bir fonksiyonu haline getirebilmektedir. Zaman içindeki değişim, bir animasyon şeklinde de gösterilebilmektedir. Bunun yanında istasyon bazında, tarih, saat ve hava şartları bazında yapılan derinliğe göre akıntı hızı ve yönü ölçümleri de, üç boyutlu grafik olarak veya yatay kesitte harita üzerinde yön ve şiddet olarak gösterilebilmektedir. Hidrografi Programı temelde birkaç bağımsız olarak da çalışabilen sistemin bir kolajı şeklide düşünülebilir. Bunlardan en önemlileri, haritalama ve daha önce bahsedilen Proje Yönetimi sistemidir. Haritalama sistemi, program ile entegre olduğu kadar kendi içinde de bağımsız olarak çalışabilen ayrı bir üyelik sistemine de sahip bir yapıdadır. Bugün Türkiye nin internet üzerinde kullanılabilen ve paylaşımlı tek Vektör Harita Sistemi olarak çalışmaktadır. Söz konusu sistem, Hidrografi programı içinden kullanılabileceği gibi, bağımsız olarak bireysel veya grupsal olarak da kullanılabilmektedir. Sistem tüm Türkiye nin kıyılarının, sunucu tarafında koordinat bazında sayısal olarak tutulması ve görülmek istenen bölgenin her seferinde bu vektör haritadan tekrar tekrar çizilerek bir resim oluşturulması mantığına dayanmaktadır. Böylece, dev poster boyutlarına kadar istenilen boyutta harita elde etmek mümkündür. Bir kıyı çizgisi değiştiğinde, sadece o kıyı üzerinde GPS ile dolaşıp, yeni bir kıyı çizgisi oluşturularak sisteme gönderilip haritanın değiştirilmesi mümkündür. Bu sistem internet adresinden üye olunarak kullanılabilir. Kişiler, bu haritalama sistemi üzerinde projelerinin istasyon koordinatlarını işaretleyip, istedikleri diğer kullanıcılara veya "herkes" ile paylaştırabilirler. Tüm bu sistemler birbirinden bağımsız olarak veya bir arada çalışabildiği gibi. İlerde yeni projelerin alt yapısını oluşturabilecek yapıya sahiptirler. Örneğin yer bilimlerinin olası vektörel batimetrik verileri, hidrografik verileri destekleyeceği gibi, hidrografi programı veri tabanı kapsamında yer alan vektörel batimetrik ve/veya kıyı oluşum ve şekilleri ile ilgili veriler de farklı disiplinlere veri havuzu olarak yardımcı olabilecektir. Hidrografi Internet Sitesinin Yapısı: Hidrografi ve Haritalama sisteminin tamamı, sunucu tabanlı bir sistem olarak şekillendirilmiştir. Sunucu tarafında SQL (Structured Query Language) Veri Tabanına, ASP (Advance Server Pages) programlama dili ile erişilmektedir. Sunucu tarafında oluşturulan sayfalar IIS (Internet Information Server) aracılığı ile kullanıcı bilgisayarına gönderilmekte, kullanıcı tarafındaki kontroller için Java Script programlama dili kullanılmaktadır. Harita programında, haritanın vektör haritadan resme dönüşmesi için, harita çizimini yapan bir DLL (Dynamic Link Library) oluşturulmuştur, ASP program bu DLL ile konuşarak haritayı çizmektedir. Sonuç resim, internet üzerinden hızlı iletilebilmesi için GIF formatında oluşturulmaktadır. Hidrografi programının grafik çizimleri de aynı yöntemle Sunucu tarafında oluşturulup kullanıcının internet tarayıcısına gönderilmektedir. 22

2009 Dönemi Hidrografik-Biyolojik- Klimatolojik İstasyon Çalışmaları verileri 23

GİRİŞ: "Marmara Denizi nin değişen Oşinografik Şartlarının İzlenmesi" isimli proje ilk olarak İlham Artüz ve Olav Aasen yöneticiliğinde Et ve Balık kurumu bünyesinde 1954 senesinde başlatılmıştır. 1957 senesinde İ.Ü. Fen Fakültesine bağlı Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsünün kuruluşu ile birlikte, söz konusu proje periyodik bir hale getirilmiş ve 1982 senesine değin düzenli bir şekilde sürdürülmüştür. 80 li senelerde H.A.E. lağv edilmesi ile birlikte projenin sorumluğunu yine İlham Artüz başkanlığında İ.Ü. Çevre Bilimleri Fakültesi üstlenmiş ve 80 li yılların sonlarına değin düzenli bir şekilde sürdürmüştür. 80 li yılların sonlarından itibaren söz konusu proje yine İlham Artüz ün yöneticiliğinde İ.T.Ü. gemi İnşaat ve Denizbilimleri fakültesinde devam ettirilmiş ve 1993 senesinde İlham Artüz ün vefatı ile proje sorumluluğunu söz konusu periyodik ölçümlerin devam ettirilebilmesi amacı ile, M. Levent Artüz ilk sene İ.T.Ü. Gemi İnşaatı ve Denizbilimleri Fakültesinde İ.Ü. ile ortaklaşa yürütülen ölçümlerin yöneticiliğini geçekleştirmiştir. Takip eden yıllarda söz konusu proje M. Levent Artüz ve O. Bülent Artüz ün çabaları ile kesintisiz olarak devam ettirilmiş ve 2006 senesinden beri de Sevinç-Erdal İnönü Vakfı bünyesinde gerçekleştirilmektedir. "Marmara Denizi nin değişen Oşinografik Şartlarının İzlenmesi" veya diğer adı ile MAREM (Marmara Environmental Monitoring Project) ana projesi, bir deniz için yapılmış en uzun soluklu izleme projelerinin başında gelmektedir. 1954 senesinde bu güne, Marmara Denizi ve Boğazlarda, yatayda 50 adet temel istasyonda yaklaşık 25 adet parametrenin, derinliğin elverdiği kesitlerde (0.5m-1200m) ölçümlenmesi şeklinde gerçekleştirilmiştir. İlham Artüz tarafından ilk defa 1980 senesinde, Marmara Denizi baz alınarak, yapılan deniz araştırmalarının bir çatı altında toplanarak bir veri tabanı oluşturulması fikri ortaya atılmıştır. Bu fikrin filizlenmesini takiben, özellikle 1954 senesinden başlamak üzere Et ve Balık Kurumu ve Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü ölçüm sonuçları temel alınarak, 80 li senelerin başında verilerin depolanması ve hesaplamaların yapılması digital ortama taşınmıştır. 1990 senesinden günümüze, söz konusu ölçümlerin yapılabilmesi için ciddi ve çok kapsamlı bir alet parkı oluşturulmuştur. Projenin multi-displiner yapısı, kendisini her konuda göstermektedir. Eğitimini Elektronik mühendisliği üzerine yapmış, uygulamalarını sistem programcılığı ve projelerin bilgisayar ortamında değerlendirilmesi üzerine yıllarca çalışmış olan O.Bülent Artüz, en son teknolojilerin araştırma ortamlarında kullanılmasını, denenmesini sağlayacak ortamları yaratmıştır. Projelerin günümüz teknolojileri ile daha çok kişiye ulaşması-paylaşılması için, internet ortamında çalışan, proje yönetim programı yazıp, yapılan araştırmaların bu proje yönetim programı dahilinde değerlendirilebilmesini sağlayıp, sistemi kullanmak isteyen tüm araştırmacılara, üye olup çalışma imkanı sağlamıştır. Böylece araştırmacılar, verilerini sisteme girip değerlendirebilecekleri ve diğer araştırmacılar ile paylaşabilecekleri gibi, sistemin web sitesinde yaptıkları araştırmayı yayınlayabilmektedirler. Sistem araştırmacılara, ölçtükleri fiziksel verilerin depolanması için ayrıntılı bir veri tabanı ortamı sunarken, aynı zamanda bu verilerin matematiksel olarak hesaplanması, grafiksel olarak gösterimleri ve harita sistemi üzerinde konumlarının belirtilmesi açısından yardımcı olmaktadır. 25

Son gelişmelerden sonra, sadece fiziksel ölçüm verileri değil, araştırma sırasında elde edilen tüm canlı, cansız varlıkların sınıflandırılması, görsellerinin depolanması, bireysel ve kütlesel ölçümlerinin kayıt edilmesi için yeni bir veritabanı ortamı daha hazırlanmıştır. Bu veri tabanına girilen tüm veriler yine hem grafiksel olarak hem de harita üzerinde konum olarak değerlendirilip sunulabilmektedir. Araştırmacı, proje bilgilerini detaylı olarak girdikten sonra, projenin içinde değerlendirilmiş tek bir canlıdan tüm canlılara kadar, tüm proje içindeki dağılımını tümüyle görüntüsel bir ortamda izleyebilmektedir. Sistem, projeyi yöneten proje liderine, bir çok kolaylıklar sunar. Proje lideri altında çalışacak elemanlara çeşitli görevler verip, projede onlarında çalışmalarını sağlayabilir. Proje bittiğinde, kimin ne işle çalıştığı neler yaptığı, oluşan raporlardan izlenebilir. Günümüz projelerinde, bu sistemi sahada da kullanabilmekteyiz. Daha ölçümler yapılıp sisteme girildiği andan itibaren, başka bir yerde olan proje izleyicileri veya proje yöneticisi, projenin datalarına erişebilmektedir. Böylece farklı yerlerde aynı anda sefer çıkmış olan alt proje gruplarının, tek bir proje çatısı altında, tek bir yönetici tarafından değerlendirilmeleri sağlanabilmektedir. Internet ortamı sayesinde farklı yerlerde aynı anda devam eden alt gruplar, tek bir proje altında toplanabilmektedir. Proje sona erdikten sonra, projenin web ortamında yayınlanması, proje liderinin isteği doğrultusunda nelerin yayınlanıp yayınlanmayacağına karar vermesi ile oluşmaktadır. Böylece sisteme ait web sitesinde Projeler kısmı altında yapılan araştırma yayınlanmaktadır. Günümüzde yapılan projeler, daha sahada iken sisteme girilebilirken, elimizde bulunan daha önceki çalışmalara ait veriler de sisteme kayıt edilmiş ve böylece projenin ana amacı olan, ortamın yıllar içindeki değişimi de değerlendirilebilecek hale gelmiştir. Marmara ve Boğazlarında 1681 yılından günümüze kadar pek çok araştırma gerçekleştirilmiş ve geniş bir konu yelpazesi oluşturan inceleme ve irdelemeler yapılmıştır. Bu araştırmaların ortaya koyduğu veriler bu son derece ilginç ve büyük bir dinamizme sahip su kütlesinin temel yapısını öğrenmemize taban oluşturmuştur. 1970 li yıllara kadar, bu klasik yapıdan hemen hemen hiç farklılık göstermeyen Marmara suları, bu yıldan sonra çevresinde hızla gelişen ve çeşitlenen endüstriler, deniz taşımacılığının yoğunlaşması, bunlara bağlı olarak artan nüfus-göç olgusu, Marmara Denizi nin Oşinografik parametrelerinde köklü değişimlere yol açmış ve bu süreç sürekli olarak da devam etmektedir. 1970 lı yıllara kadar Türkiye su ürünleri üretiminde 22% dolayında katkısı olan Marmara Denizi nde bu katkı 2000 li yılların başından sonra yüzde 5% mertebesine kadar inmiştir. Suda çözünmüş ve/veya süspansiyon (askıdaki) halindeki maddelerin yoğunluğundaki artış, denizin primer prodüktivitesini gerçekleştiren güneşin enerjisinin ulaşabildiği derinliği büyük çapta çaldığından, su kütlesinin fotosenteze dayalı oksijen üretimi azaldığı gibi, büyük bölümü organik, oksitlenme nedeni ile oksijen yitiren materyalden oluşan bu birikim atmosferle etkileşim ve/veya akıntılarla taşınarak Marmara Denizi ekosistemine ulaşan oksijenin de hızla azalmasına neden olmaktadır. Marmara Denizi nde ışık geçirgenliğini engelleyen bu etmen, zaman içersinde, tabanda bir yığışıma da sebep olmaktadır. Bunun yanı sıra, Karadeniz e dökülen ırmak ve nehirlerin getirdikleri tuzluluğu 16-18 Sal arasında değişen tatlısular ve Akdeniz den gelen ve Marmara çanağının büyük bölümünü dolduran 36-38 Sal arasındaki tuzlu suların oluşturdukları tabakalaşma nedeni ile, madde alış-verişinde düşey doğrultuda da kısıtlanmış bir yapıya sahiptir. 26

Başka bir deyişle, Marmara Denizi birbiri üzerinde yer almış, hidrografik özellikleri açısından son derece farklı iki su kütlesinden, iki ayrı denizden oluşan bir yapıya sahiptir. Karadeniz den gelen su miktarına ve özellikle de mevsimsel atmosferik değişimlere göre kalınlığı 50-75m arasında değişen Karadeniz kökenli üst su kütlesinde su sıcaklıkları ortalama değerler olarak 6 C ile 27 C arasında değişime uğrarken, alt su kütlesinde sıcaklık değişimleri hemen hemen hiç bir farklılık göstermemekte, bütün bir yıl boyunca 14.2ºC~15ºC arasında, 0.8ºC gibi bir salınım yapmaktadır. Soğuk suların sıcak su kütlelerinin üzerinde kalabilmesi, kütlelerin tuz içeriğinin (salintelerin) yaratığı yoğunluk farklarına dayanmaktadır. Örneğin; soğuk su kütlesi altında 14 C gibi, sıcak bir su kütlesinin bulunmasına yol açtığından bu durum inversiyon olarak nitelendirilmektedir. Marmara Denizi, bağlı olduğu Karadeniz, Ege Denizi ve Akdeniz gibi yarı izole denizlerle olan madde alış-verişinde, dar ve sığ eşiklerle donatılmış Boğazlar nedeni ile son derece kısıtlı bir konuma sahiptir. Bunun sonucunda da farklı katmanlarda farklı biyolojik olayların geliştiği, farklı katmanlarda farklı formların yer aldığı zengin bir biyolojik yapıya sahiptir. Bu farklılığı oluşturan etmenlerden birisi de, Marmara Denizi ni boydan boya kat eden fay hattının özelliklerine bağlı olan bölgedir. Bu bölgede fay hattı boyunca farklı mineral konsantrasyonları, fay hattının aktivitesine bağlı farklı gaz konsantrasyonları, fay hattı boyunca yüzeye çıkan sıcak su dolayısı oluşmuş mikro-kozmos bölgeleri ve fay hattı dolayısı ile bölgede farklı jeolojik deformasyonun sonucu oluşmuş olan habitat, diğer bölümlerden bir hayli farklılık göstermektedir. Aynı şekilde Marmara Sistemi içinde bulunan 3 adet 1000m üzerinde derinliğe sahip çukur da, özgün yapıları ve bu güne değin çok az araştırılmış olmaları bakımından büyük önem arz etmektedir. Marmara Denizi nde bulunan basenler (Özbay, 2000.) Marmara Denizi nin biyolojik ve Oşinografik özelliklerini ortaya koyan önceki çalışmalar ve veriler, değişimlerin hızı ve bir birleri ile etkileşen dinamizmi nedeni ile durumun günümüzdeki boyutlarının bilinmesine yardımcı olmakla birlikte, gerçek durumun saptanmasına olanak sağlayamamaktadır. Bu dinamizm karşısında, daha önceki çalışmaların ışığı altında günümüzdeki durumun saptanmasında, bu denizle ilgili mühendislik, ekonomik, ulaşım vb. girişimlerde sağlıklı sonuçlara varabilmek için büyük yarar sağlayabilecek ve Marmara Denizi ni ve çevresini koruyabilmek için gerekli önlemlere ciddi bir bilimsel destek sağlayabilecektir. 27

İSTASYON DAĞILIM VE KONUMLARI: Oşinografik İstasyonlar: Proje kapsamında aşağıda mevki ve detayları verilen 55 adet istasyonda Oşinografik ölçümler yapılmıştır. S Proje İstasyon Arz Tul Der Tarih [Saat] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro T1 N40 :54':20" E027 :43':49" 50m 11/08/2009 [17:20] T2 N40 :56':52" E027 :43':49" 18m 11/08/2009 [17:40] T3 N40 :59':44" E027 :43':49" 20m 11/08/2009 [17:55] T4 N40 :54':20" E027 :38':21" 94m 11/08/2009 [16:35] T5 N40 :56':56" E027 :38':21" 52m 11/08/2009 [16:50] T6 N40 :59':08" E027 :38':21" 9.5m 11/08/2009 [17:05] T7 N40 :54':24" E027 :33':32" 94m 11/08/2009 [07:00] T8 N40 :57':10" E027 :33':18" 52m 11/08/2009 [07:51] T9 N40 :58':21" E027 :34':23" 9.5m 11/08/2009 [08:20] T10 N40 :58':12" E027 :31':41" 10m 11/08/2009 [08:45] T11 N40 :56':57" E027 :30':17" 18m 11/08/2009 [15:45] T12 N40 :54':02" E027 :29':06" 43m 11/08/2009 [16:10] Tekirdağ bölgesinde 11/8/2009-11/8/2009 döneminde istasyon dağılımını gösterir harita 28

PROJE BÖLGESİ BATİMETRİSİ Proje çerçevesince çalışılan istasyonlar bazında derinlik saptamaları da gerçekleştirilmiştir. Mühendislik hizmetleri başta olmak üzere güncel derinlik dağılımlarının saptanması ve revize edilmesi şarttır. Bu sebeple önümüzdeki dönemlerde de söz konusu çalışma devam edecek olursa, bölge ile ilgili özellikle de kıyı şeridini kapsayan detaylı batimetrik haritalar oluştıurulacaktır. Tekirdağ bölgesinde deniz haritası bazlı derinlikler dağılımı Tekirdağ bölgesinde 11/8/2009-11/8/2009 döneminde istasyonlar bazında derinlik dağılımını gösterir harita 29

OŞİNOGRAFİ ÖLÇÜM HAM VERİLERİ: Sevinç-Erdal İnönü Vakfı, Deniz araştırmaları birimi tarafından Marmara Denizi Değişen Oşinografik şartların İzlenmesi (MAREM-Marmara Environmental Monitoring) projesi çerçevesince gerçekleştirilmiş olan Tekirdağ bölgesi çalışmasından elde edilen Temperatür, Salinite, Klornite, Yoğunluk (Sigma-T), Elektrik İletkenliği (mhos cm 2 ), Çözünmüş Oksijen (mg/l)-(ml/l), ph ve Ses Hızı verileri ortalama değerlerinin derinlik ve bölgeler itibarı ile dağılımı takip eden tablolarda verilmiştir. Ayrıca her bir ölçüm gurubunun koordinatları da Marsden Kareleme yöntemine göre tablolarda belirtilmiştir. Ölçümlere ve Tablolara İlişkin Açıklamalar Proje çerçevesinde yapılan ölçüm değerleri aşağıdaki bölümlerde yer almaktadır. Tüm ölçüm değerleri HQL Hidrografi programı ile sağlanan veri tablolarına işlenmiş, ön değerlerden türetilen parametreler örneğin, Klorinite (Cl ), Sigma-T, Konduktivite (mmhos/cm 2 ), DO ml/1, Ses hızı (S.Spx10), HQL Hidrografi programında, "U.S. Navy Hydrographic Tables" da verilen esaslara göre hesaplanarak Veri Tabloları ndaki yerlerine otomatik olarak işlenmiştir. HQL programı çerçevesinde, çalışılan bölgeye ilişkin Veri Tablolarında yer alan Parametrelerin istatistik değerlendirmesi de tablolar halinde elde edilmiştir. Bu Tablolarda l. Sütunda Derinlik (m), 2. Sütunda ölçülen parametrenin söz konusu bölgedeki MİN imal değeri, 3. sütunda MAX imal değeri, 4. sütunda bu iki ekstrem arasındaki FARK, 5. sütunda söz konusu derinlikte istatistik değerlendirmeye giren ölçüm ADET i, 6. ORT alama, 7. sütunda S tandart DEV iasyon (sapma), 8. sütunda VARyans, 9. sütunda S tandart E rror of the M ean (Ortalama standart hatası), 10. sütunda Ortalama değerin (ORT.Düz =a+2b+c/4) seklinde düzeltilmesi, 11. sütunda yüzeyden itibaren aşağı doğru uzanan su sütunu HACİM ine göre, söz konusu parametrenin ORT alama değeri, 12. sütunda ise HACİM S tandart DEV iasyonu gösterilmektedir. Örneğin: DO mg/l nin 75m lik su sütunundaki hacme göre ortalama yoğunluğu 5.08mg/l dir. Halbuki 25m deki DO yoğunluğu 3.10mg/l, 50m de 1,40mg/l, 75m de ise, yalnızca 0.82mg/l dir. Hacme göre olan yüksek değer 10m kalınlıktaki su kütlesinin, atmosfer ile direkt temas ve karışımlar nedeni ile, ortalama 6.80mg/l lik oldukça yüksek konsantrasyonun doğal sonucudur. Bu sunumun kapsamında hacim olanak vermediğinden, istasyonlar bazında istatistik değerlendirmeler sadece Marmara Denizi geneli için verilmiştir. İstasyonlar bazında ölçüm değerleri ise, veri tabloları şeklinde ve grafikler halinde ilgili bölümde yer almaktadır. 30

Ortalama Değer Tabloları Başlama Tarihi: 11/08/2009 Emin: E027 :43':49" Nmin: N40 :54':02" Bitiş Tarihi: 11/08/2009 Emax: E027 :29':06" Nmax: N40 :59':44" PARAMETRE: T C PROJE: : TEKİRDAĞ-2009-YAZ-Hidro DER. (m) MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. DÜZ. HACİM HACİM ORT. S.DEV. 0.5 23.43 24.83 1.40 12 24.22 0.609 0.339 0.176 24.22 24.22 0.609 5.0 23.53 24.95 1.42 12 24.37 0.491 0.221 0.142 24.32 24.30 0.546 10.0 23.53 24.59 1.06 10 24.31 0.419 0.158 0.132 24.35 24.30 0.506 15.0 24.33 24.44 0.11 8 24.40 0.046 0.002 0.016 22.98 24.32 0.456 20.0 14.56 23.45 8.89 6 18.81 3.987 13.248 1.628 19.24 23.63 2.294 25.0 14.05 16.20 2.15 6 14.95 0.999 0.832 0.408 15.97 22.67 3.513 30.0 14.73 15.63 0.90 6 15.16 0.403 0.136 0.165 15.12 21.92 4.032 35.0 15.11 15.34 0.23 6 15.22 0.103 0.009 0.042 15.18 21.31 4.303 40.0 14.95 15.19 0.24 6 15.11 0.124 0.013 0.051 15.14 20.79 4.464 45.0 15.10 15.11 0.01 4 15.10 0.006 0.000 0.003 15.09 20.49 4.527 50.0 15.04 15.04 0.00 4 15.04 15.06 20.22 4.570 Tekirdağ bölgesinde (11/8/2009-11/8/2009) döneminde tüm istasyonlar Sıcaklık (T C) ortalamaları istatistik değerleri 31

Başlama Tarihi: 11/08/2009 Emin: E027 :43':49" Nmin: N40 :54':02" Bitiş Tarihi: 11/08/2009 Emax: E027 :29':06" Nmax: N40 :59':44" PARAMETRE: SAL PROJE: : TEKİRDAĞ-2009-YAZ-Hidro DER. (m) MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. DÜZ. HACİM HACİM ORT. S.DEV. 0.5 22.32 23.80 1.48 12 23.17 0.468 0.201 0.135 23.17 23.17 0.468 5.0 23.31 23.57 0.26 12 23.48 0.090 0.007 0.026 23.42 23.33 0.365 10.0 23.52 23.64 0.12 10 23.56 0.045 0.002 0.014 23.55 23.40 0.323 15.0 23.53 23.75 0.22 8 23.60 0.097 0.008 0.034 25.06 23.43 0.303 20.0 24.65 34.25 9.60 6 29.48 4.293 15.361 1.753 29.93 24.19 2.474 25.0 35.25 38.85 3.60 6 37.16 1.620 2.186 0.661 35.80 25.63 4.755 30.0 39.21 39.65 0.44 6 39.38 0.211 0.037 0.086 38.94 27.01 6.134 35.0 39.77 39.90 0.13 6 39.84 0.058 0.003 0.024 39.75 28.17 6.926 40.0 39.90 39.96 0.06 6 39.93 0.027 0.001 0.011 39.92 29.15 7.390 45.0 39.95 39.96 0.01 4 39.96 0.006 0.000 0.003 39.96 29.72 7.589 50.0 39.98 39.98 0.00 4 39.98 39.97 30.23 7.729 Tekirdağ bölgesinde (11/8/2009-11/8/2009) döneminde tüm istasyonlar Tuzluluk (Sal ) ortalamaları istatistik değerleri 32

Başlama Tarihi: 11/08/2009 Emin: E027 :43':49" Nmin: N40 :54':02" Bitiş Tarihi: 11/08/2009 Emax: E027 :29':06" Nmax: N40 :59':44" PARAMETRE: CL PROJE: TEKİRDAĞ-2009-YAZ-Hidro DER. (m) MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. DÜZ. HACİM HACİM ORT. S.DEV. 0.5 12.35 13.17 0.82 12 12.82 0.259 0.062 0.075 12.82 12.82 0.259 5.0 12.90 13.04 0.14 12 12.99 0.049 0.002 0.014 12.96 12.91 0.202 10.0 13.01 13.08 0.07 10 13.03 0.025 0.001 0.008 13.03 12.95 0.179 15.0 13.02 13.14 0.12 8 13.06 0.053 0.002 0.019 13.86 12.97 0.168 20.0 13.64 18.96 5.32 6 16.31 2.379 4.717 0.971 16.56 13.38 1.370 25.0 19.51 21.51 2.00 6 20.57 0.900 0.675 0.367 19.81 14.18 2.635 30.0 21.71 21.95 0.24 6 21.80 0.117 0.011 0.048 21.56 14.95 3.398 35.0 22.01 22.09 0.08 6 22.05 0.036 0.001 0.015 22.00 15.59 3.837 40.0 22.09 22.12 0.03 6 22.10 0.014 0.000 0.006 22.09 16.13 4.094 45.0 22.12 22.12 0.00 4 22.12 22.12 16.45 4.205 50.0 22.13 22.14 0.01 4 22.14 0.006 0.000 0.003 22.14 16.73 4.282 Tekirdağ bölgesinde (11/8/2009-11/8/2009) döneminde tüm istasyonlar Klornite (Cl ) ortalamaları istatistik değerleri 33

Başlama Tarihi: 11/08/2009 Emin: E027 :43':49" Nmin: N40 :54':02" Bitiş Tarihi: 11/08/2009 Emax: E027 :29':06" Nmax: N40 :59':44" PARAMETRE: SIGMA-T PROJE: TEKİRDAĞ-2009-YAZ-Hidro DER. (m) MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. DÜZ. HACİM HACİM ORT. S.DEV. 0.5 14.28 15.25 0.97 12 14.70 0.305 0.085 0.088 14.70 14.70 0.305 5.0 14.75 15.16 0.41 12 14.89 0.133 0.016 0.038 14.86 14.80 0.250 10.0 14.88 15.18 0.30 10 14.97 0.115 0.012 0.036 14.95 14.85 0.231 15.0 14.91 15.11 0.20 8 14.97 0.089 0.007 0.031 16.44 14.87 0.216 20.0 16.01 25.50 9.49 6 20.84 4.246 15.023 1.733 21.08 15.62 2.436 25.0 25.92 29.04 3.12 6 27.67 1.425 1.692 0.582 26.38 16.95 4.480 30.0 29.09 29.54 0.45 6 29.33 0.202 0.034 0.082 29.00 18.19 5.661 35.0 29.59 29.75 0.16 6 29.67 0.072 0.004 0.029 29.61 19.23 6.336 40.0 29.72 29.83 0.11 6 29.76 0.052 0.002 0.021 29.74 20.11 6.733 45.0 29.79 29.79 0.00 4 29.79 29.79 20.62 6.903 50.0 29.82 29.82 0.00 4 29.82 29.81 21.08 7.022 Tekirdağ bölgesinde (11/8/2009-11/8/2009) döneminde tüm istasyonlar Yoğunluk (Sigma-T) ortalamaları istatistik değerleri 34

Başlama Tarihi: 11/08/2009 Emin: E027 :43':49" Nmin: N40 :54':02" Bitiş Tarihi: 11/08/2009 Emax: E027 :29':06" Nmax: N40 :59':44" PARAMETRE: mmhos PROJE: TEKİRDAĞ-2009-YAZ-Hidro DER. (m) MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. DÜZ. HACİM HACİM ORT. S.DEV. 0.5 35.39 37.51 2.12 12 36.62 0.670 0.412 0.193 36.62 36.62 0.670 5.0 36.81 37.18 0.37 12 37.06 0.129 0.015 0.037 36.98 36.84 0.523 10.0 37.11 37.28 0.17 10 37.16 0.064 0.004 0.020 37.15 36.93 0.463 15.0 37.12 37.44 0.32 8 37.21 0.141 0.017 0.050 37.72 36.99 0.434 20.0 37.88 42.07 4.19 6 39.31 2.141 3.819 0.874 40.34 37.28 1.120 25.0 44.11 46.98 2.87 6 45.51 1.284 1.375 0.524 44.46 38.19 2.845 30.0 47.36 47.81 0.45 6 47.53 0.217 0.039 0.089 47.14 39.12 3.907 35.0 47.93 48.07 0.14 6 48.00 0.063 0.003 0.026 47.91 39.93 4.525 40.0 48.07 48.13 0.06 6 48.10 0.027 0.001 0.011 48.08 40.61 4.889 45.0 48.13 48.13 0.00 4 48.13 48.13 41.01 5.048 50.0 48.15 48.16 0.01 4 48.16 0.006 0.000 0.003 48.15 41.37 5.163 Tekirdağ bölgesinde (11/8/2009-11/8/2009) döneminde tüm istasyonlar Elektrik iletkenliği (mhos cm 2 ) ortalamaları istatistik değerleri 35

Başlama Tarihi: 11/08/2009 Emin: E027 :43':49" Nmin: N40 :54':02" Bitiş Tarihi: 11/08/2009 Emax: E027 :29':06" Nmax: N40 :59':44" PARAMETRE: S.Sp. PROJE: TEKİRDAĞ-2009-YAZ-Hidro DER. (m) MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. DÜZ. HACİM ORT. HACİM S.DEV. 0.5 1,516.77 1,521.44 4.67 12 1,519.73 1.862 3.179 0.538 1,519.73 1,519.73 1.862 5.0 1,518.43 1,522.02 3.59 12 1,520.52 1.284 1.512 0.371 1,520.32 1,520.12 1.615 10.0 1,518.52 1,521.32 2.80 10 1,520.53 1.084 1.057 0.343 1,520.62 1,520.24 1.474 15.0 1,520.85 1,520.93 0.08 8 1,520.90 0.034 0.001 0.012 1,518.52 1,520.37 1.348 20.0 1,504.69 1,519.54 14.85 6 1,511.73 6.668 37.050 2.722 1,513.45 1,519.29 3.827 25.0 1,506.86 1,511.08 4.22 6 1,509.42 2.012 3.373 0.821 1,510.84 1,518.19 4.813 30.0 1,511.30 1,514.03 2.73 6 1,512.78 1.233 1.267 0.503 1,512.14 1,517.65 4.861 35.0 1,513.30 1,513.85 0.55 6 1,513.58 0.246 0.050 0.100 1,513.34 1,517.28 4.779 40.0 1,512.97 1,513.65 0.68 6 1,513.42 0.346 0.100 0.141 1,513.48 1,516.96 4.698 45.0 1,513.50 1,513.55 0.05 4 1,513.52 0.029 0.001 0.014 1,513.48 1,516.78 4.636 50.0 1,513.44 1,513.44 0.00 4 1,513.44 1,513.46 1,516.61 4.576 Tekirdağ bölgesinde (11/8/2009-11/8/2009) döneminde tüm istasyonlar Ses iletkenliği (S.sp x 10) ortalamaları istatistik değerleri 36

Başlama Tarihi: 11/08/2009 Emin: E027 :43':49" Nmin: N40 :54':02" Bitiş Tarihi: 11/08/2009 Emax: E027 :29':06" Nmax: N40 :59':44" PARAMETRE: DO (mg/l) PROJE: TEKİRDAĞ-2009-YAZ-Hidro DER. (m) MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. DÜZ. HACİM HACİM ORT. S.DEV. 0.5 6.19 7.87 1.68 12 6.65 0.590 0.319 0.170 6.65 6.65 0.590 5.0 5.33 7.65 2.32 12 6.07 0.793 0.576 0.229 6.12 6.36 0.744 10.0 4.97 7.15 2.18 10 5.71 0.879 0.696 0.278 5.72 6.17 0.829 15.0 4.45 6.54 2.09 8 5.40 1.000 0.876 0.354 5.48 6.02 0.904 20.0 3.73 6.47 2.74 6 5.40 1.309 1.427 0.534 5.33 5.94 0.969 25.0 3.44 6.38 2.94 6 5.13 1.357 1.534 0.554 5.09 5.85 1.036 30.0 3.24 6.18 2.94 6 4.70 1.315 1.441 0.537 4.67 5.74 1.110 35.0 2.93 5.30 2.37 6 4.14 1.061 0.937 0.433 4.12 5.59 1.191 40.0 2.56 4.38 1.82 6 3.48 0.814 0.552 0.332 3.63 5.42 1.301 45.0 3.04 3.82 0.78 4 3.43 0.450 0.152 0.225 3.39 5.31 1.345 50.0 2.63 3.81 1.18 4 3.22 0.681 0.348 0.340 3.27 5.21 1.395 Tekirdağ bölgesinde (11/8/2009-11/8/2009) döneminde tüm istasyonlar Çözünmüş Oksijen (DO mg/l) ortalamaları istatistik değerleri 37

Başlama Tarihi: 11/08/2009 Emin: E027 :43':49" Nmin: N40 :54':02" Bitiş Tarihi: 11/08/2009 Emax: E027 :29':06" Nmax: N40 :59':44" PARAMETRE: DO (ml/l) PROJE: TEKİRDAĞ-2009-YAZ-Hidro DER. (m) MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. DÜZ. HACİM HACİM ORT. S.DEV. 0.5 4.34 5.52 1.18 12 4.66 0.414 0.157 0.120 4.66 4.66 0.414 5.0 3.74 5.36 1.62 12 4.26 0.555 0.282 0.160 4.30 4.46 0.521 10.0 3.49 5.01 1.52 10 4.00 0.616 0.341 0.195 4.01 4.32 0.581 15.0 3.12 4.58 1.46 8 3.78 0.700 0.428 0.247 3.83 4.22 0.634 20.0 2.61 4.53 1.92 6 3.78 0.918 0.703 0.375 3.73 4.16 0.680 25.0 2.41 4.47 2.06 6 3.59 0.951 0.754 0.388 3.56 4.10 0.726 30.0 2.27 4.33 2.06 6 3.29 0.921 0.707 0.376 3.27 4.02 0.779 35.0 2.05 3.71 1.66 6 2.90 0.743 0.460 0.303 2.88 3.92 0.835 40.0 1.79 3.07 1.28 6 2.44 0.573 0.273 0.234 2.55 3.79 0.912 45.0 2.13 2.68 0.55 4 2.41 0.318 0.076 0.159 2.38 3.72 0.943 50.0 1.85 2.67 0.82 4 2.26 0.473 0.168 0.236 2.30 3.65 0.978 Tekirdağ bölgesinde (11/8/2009-11/8/2009) döneminde tüm istasyonlar Çözünmüş Oksijen (DO ml/l) ortalamaları istatistik değerleri 38

Başlama Tarihi: 11/08/2009 Emin: E027 :43':49" Nmin: N40 :54':02" Bitiş Tarihi: 11/08/2009 Emax: E027 :29':06" Nmax: N40 :59':44" PARAMETRE: PH PROJE: TEKİRDAĞ-2009-YAZ-Hidro DER. (m) MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. DÜZ. HACİM ORT. HACİM S.DEV. 0.5 7.89 8.13 0.24 12 8.00 0.085 0.007 0.025 8.00 8.00 0.085 5.0 7.81 8.06 0.25 12 7.98 0.082 0.006 0.024 7.98 7.98 0.082 10.0 7.79 8.01 0.22 10 7.95 0.088 0.007 0.028 7.97 7.98 0.084 15.0 7.99 8.01 0.02 8 8.00 0.009 0.000 0.003 7.96 7.98 0.076 20.0 7.75 8.00 0.25 6 7.88 0.113 0.011 0.046 7.87 7.97 0.086 25.0 7.67 7.82 0.15 6 7.73 0.073 0.004 0.030 7.76 7.94 0.114 30.0 7.64 7.73 0.09 6 7.69 0.041 0.001 0.017 7.70 7.92 0.132 35.0 7.64 7.69 0.05 6 7.67 0.024 0.000 0.010 7.67 7.89 0.145 40.0 7.62 7.67 0.05 6 7.65 0.026 0.001 0.011 7.65 7.87 0.154 45.0 7.58 7.67 0.09 4 7.62 0.052 0.002 0.026 7.62 7.86 0.160 50.0 7.49 7.67 0.18 4 7.58 0.104 0.008 0.052 7.59 7.85 0.169 Tekirdağ bölgesinde (11/8/2009-11/8/2009) döneminde tüm istasyonlar ph ortalamaları istatistik değerleri 39

Bulanıklık (Secchi-Disc değerleri) Marmara Denizi nde günümüze değin neredeyse eksiksiz olarak ölçümü yapılmış parametrelerin başında gelen sularda bulanıklık ve berraklık durumunun (ışık geçirgenliğinin) ölçülmesi, söz konusu bölgelerin su kalitesi açısından önem taşımaktadır. Marmara Denizi nin Değişen Oşinografik Şartları projesi çerçevesince, hem geçmişte hem de günümüzde Oşinografik, Bentik veya Plankton örnekleme istasyonlarında ölçümlenen Secchi-Disc derinlikleri, aynı zamanda da en yaygın ölçümü yapılmış parametre olarak veri tabanında yer almaktadır. Aşağıda yer alan haritalarda, Tekirdağ bölgesinde (11/8/2009-11/8/2009) döneminde istasyonlar bazında, Secchi-Disc ölçüm sonuçları verilmiştir. Tekirdağ bölgesinde (11/8/2009-11/8/2009) döneminde Oşinografik istasyonlarda bulanıklık derinlik dağılımını (Secchi-disc) gösterir harita Secchi-Disc ölçümü 40

Data Kartları: Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-275 Arz: N40 :54':20" Tul: E027 :43':49" Saat: 17:20 İstasyon No: T1 Proje: TEKİRDAĞ-2009- YAZ-Hidro Sec-Disc: 7 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 26 T C Der T C Sal Cl SIGMA-T mmhos S.Sp DO mg/l Derinlik: 50.00 m Hava Bas.: 1039.5 mbar DO ml/l ph Hız Yön 0.5 24.83 23.32 12.90 14.63 36.82 1,521.44 6.36 4.46 8.05 5.0 24.79 23.57 13.04 14.83 37.18 1,521.68 5.61 3.93 8.01 10.0 24.59 23.64 13.08 14.94 37.28 1,521.34 5.10 3.57 8.00 15.0 24.33 23.75 13.14 15.10 37.43 1,520.88 4.45 3.12 8.00 20.0 14.56 34.25 18.96 25.51 42.08 1,504.72 3.73 2.61 7.75 25.0 14.60 38.85 21.51 29.05 46.99 1,510.32 3.44 2.41 7.69 30.0 15.13 39.65 21.95 29.55 47.81 1,512.99 3.24 2.27 7.70 35.0 15.11 39.90 22.09 29.75 48.07 1,513.31 2.93 2.05 7.69 40.0 14.95 39.96 22.12 29.82 48.13 1,512.96 2.56 1.79 7.67 41

Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-276 Arz: N40 :56':52" Tul: E027 :43':49" Saat: 17:40 İstasyon No: T2 Proje: TEKİRDAĞ-2009- YAZ-Hidro Derinlik: 18.00 m Sec-Disc: 8 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 30 T C Hava Bas.: 1039 mbar Der T C Sal Cl SIGMA-T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 23.43 22.32 12.35 14.28 35.40 1,516.77 6.49 4.55 7.91 5.0 23.53 23.53 13.02 15.16 37.13 1,518.42 5.74 4.02 7.81 10.0 23.53 23.55 13.03 15.18 37.15 1,518.52 5.17 3.62 7.79 42

Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-277 Arz: N40 :59':44" Tul: E027 :43':49" Saat: 17:55 İstasyon No: T3 Proje: TEKİRDAĞ-2009- YAZ-Hidro Derinlik: 20.00 m Sec-Disc: 6.5 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 30 T C Hava Bas.: 1039 mbar Der T C Sal Cl SIGMA-T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 24.80 23.19 12.83 14.55 36.64 1,521.22 6.19 4.34 8.01 5.0 24.95 23.51 13.01 14.75 37.10 1,522.02 5.83 4.09 7.98 10.0 24.59 23.55 13.03 14.88 37.15 1,521.24 4.97 3.48 7.97 15.0 24.43 23.57 13.04 14.94 37.18 1,520.94 4.50 3.15 7.99 43

Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-272 Arz: N40 :54':20" Tul: E027 :38':21" Saat: 16:35 İstasyon No: T4 Proje: TEKİRDAĞ-2009- YAZ-Hidro Derinlik: 94.00 m Sec-Disc: 7 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 22 T C Hava Bas.: 1038 mbar Der T C Sal Cl SIGMA-T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 24.73 23.38 12.94 14.72 36.92 1,521.25 7.87 5.52 7.89 5.0 24.36 23.44 12.97 14.86 37.00 1,520.45 7.65 5.36 7.99 10.0 24.43 23.53 13.02 14.91 37.13 1,520.81 7.15 5.01 8.01 15.0 24.44 23.53 13.02 14.91 37.13 1,520.92 6.54 4.58 8.01 20.0 23.45 24.65 13.64 16.02 38.72 1,519.67 6.47 4.53 8.00 25.0 16.20 35.25 19.51 25.91 43.16 1,511.10 6.38 4.47 7.82 30.0 15.63 39.21 21.71 29.10 47.37 1,514.02 6.18 4.33 7.73 35.0 15.34 39.77 22.02 29.59 47.94 1,513.87 5.30 3.71 7.68 40.0 15.19 39.90 22.09 29.73 48.07 1,513.64 4.38 3.07 7.67 45.0 15.11 39.96 22.12 29.79 48.13 1,513.54 3.82 2.68 7.67 50.0 15.04 39.98 22.13 29.82 48.15 1,513.43 3.81 2.67 7.67 44

Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-274 Arz: N40 :59':08" Tul: E027 :38':21" Saat: 17:05 İstasyon No: T6 Proje: TEKİRDAĞ-2009- YAZ-Hidro Derinlik: 9.50 m Sec-Disc: 5 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 25 T C Hava Bas.: 1038.5 mbar Der T C Sal Cl SIGMA-T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 23.93 23.80 13.17 15.25 37.51 1,519.67 6.64 4.65 8.13 5.0 24.51 23.53 13.02 14.89 37.13 1,520.93 5.33 3.74 8.06 46

Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-268 Arz: N40 :58':21" Tul: E027 :34':23" Saat: 08:20 İstasyon No: T9 Proje: TEKİRDAĞ-2009- YAZ-Hidro Derinlik: 9.50 m Sec-Disc: 5 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 25 T C Hava Bas.: 1038.5 mbar Der T C Sal Cl SIGMA-T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 23.93 23.80 13.17 15.25 37.51 1,519.67 6.64 4.65 8.13 5.0 24.51 23.53 13.02 14.89 37.13 1,520.93 5.33 3.74 8.06 49

Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-269 Arz: N40 :58':12" Tul: E027 :31':41" Saat: 08:45 İstasyon No: T10 Proje: TEKİRDAĞ-2009- YAZ-Hidro Derinlik: 10.00 m Sec-Disc: 7 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 26 T C Hava Bas.: 1039.5 mbar Der T C Sal Cl SIGMA-T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 23.43 22.32 12.35 14.28 35.40 1,516.77 6.49 4.55 7.91 5.0 23.53 23.53 13.02 15.16 37.13 1,518.42 5.74 4.02 7.81 10.0 23.53 23.55 13.03 15.18 37.15 1,518.52 5.17 3.62 7.79 50

Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-270 Arz: N40 :56':57" Tul: E027 :30':17" Saat: 15:45 İstasyon No: T11 Proje: TEKİRDAĞ-2009- YAZ-Hidro Derinlik: 18.00 m Sec-Disc: 8 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 30 T C Hava Bas.: 1039 mbar Der T C Sal Cl SIGMA-T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 24.80 23.19 12.83 14.55 36.64 1,521.22 6.19 4.34 8.01 5.0 24.95 23.51 13.01 14.75 37.10 1,522.02 5.83 4.09 7.98 10.0 24.59 23.55 13.03 14.88 37.15 1,521.24 4.97 3.48 7.97 15.0 24.43 23.57 13.04 14.94 37.18 1,520.94 4.50 3.15 7.99 51

Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-271 Arz: N40 :54':02" Tul: E027 :29':06" Saat: 16:10 İstasyon No: T12 Proje: TEKİRDAĞ-2009- YAZ-Hidro Derinlik: 43.00 m Sec-Disc: 6.5 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 30 T C Hava Bas.: 1039 mbar Der T C Sal Cl SIGMA-T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 24.83 23.32 12.90 14.63 36.82 1,521.44 6.36 4.46 8.05 5.0 24.79 23.57 13.04 14.83 37.18 1,521.68 5.61 3.93 8.01 10.0 24.59 23.64 13.08 14.94 37.28 1,521.34 5.10 3.57 8.00 15.0 24.33 23.75 13.14 15.10 37.43 1,520.88 4.45 3.12 8.00 20.0 14.56 34.25 18.96 25.51 42.08 1,504.72 3.73 2.61 7.75 25.0 14.60 38.85 21.51 29.05 46.99 1,510.32 3.44 2.41 7.69 30.0 15.13 39.65 21.95 29.55 47.81 1,512.99 3.24 2.27 7.70 35.0 15.11 39.90 22.09 29.75 48.07 1,513.31 2.93 2.05 7.69 40.0 14.95 39.96 22.12 29.82 48.13 1,512.96 2.56 1.79 7.67 52

Akıntı ölçüm değerleri: Marmara Denizi, yatay ve dikey yönlerde çok karmaşık akıntı sistemlerini bir arada barındıran farklı su kütlelerinden oluşmaktadır. Söz konusu total kütlede yer alan akıntı hareketlerinin atıklarda seyrelmeyi ve doğal arınmayı sağlamaya yetecek ölçüde su alış-verişine sahip olmaması ve mevcut akıntı ve karışım hareketlerinin yanlış yorumlanması veya yanlış prezantasyonu ile, bu yanlışlara dayalı proje uygulamaları, Marmara Denizi nin biyolojik alanının zaman içersinde büyük bir hızla daralmasına ve ekolojisinin zarar görmesine sebep olmuştur. Sığ kıyısal bölgelerdeki akıntılar incelenirken, hareket halindeki su kütlesinin deniz dibine sürtünmesi ve içersinde aktıkları kıtasal çanağın topoğrafik özelliklerini göz önünde tutmak gerekir. Bu nedenle ülkemizi çevreleyen Marmara Denizi ile Boğazlar daki, rüzgar kökenli akıntıların, açık denizdekilerden olan farklılıkları üzerinde durmak gerekir. İlk defa Ekman tarafından geliştirilmiş olan rüzgar kökenli akıntılar ile ilgili teoride, rüzgarların su kütlelerini sürükleme gücünün, suyun içsel karışım hareketlerinden oluşan sürtünmeler ile dengeye getirildiği ve koriolis gücü ile saptırıldığı ileri sürülmekte idi. (Şekil. 3) Şekil. 3- Ekman spiral modeli (Artüz 2007) Sığ olan kıyısal bölgelerde ve özellikle de sığ ve dar olan boğazlarda koriolis gücünün, gerek su kütlesinin içersinde hareket ettiği kıtasal çanağa sürtünmesi, gerekse bu bölgelerdeki iç-karışım hareketleri ile meydana gelen göçlere oranla çok zayıf kalması nedeni ile önemi kalmamaktadır. Böyle durumlarda rüzgarın oluşturduğu akıntı yönü, rüzgar yönünün aynı ve hızı da rüzgar hızının belirli bir yüzdesi olarak gerçekleşir. İstanbul ve Çanakkale Boğazları nda Karadeniz deki su bütçesi fazlasının sonucu oluşan akıntılar, rüzgarsız ortamda 50cm/san. dolayındadır. Şayet bu rüzgarsız durumdaki akıntının aynı yönünde bir rüzgar esecek olursa, yüzeyde ve yüzeye yakın su kütlesindeki akıntı hızlanacaktır. Buna karşın rüzgar yönü bu akıntının aksi yönünde ise, bunun etkisi, yüzeydeki ve yüzeye yakın su kütlesindeki akıntının yavaşlaması şeklinde gözlenecektir. Şekil. 4 de Boğaziçi nde doğru (N S) ve ters yöndeki (S N) rüzgarların düşey akıntı kesitlerindeki etkisi verilmiştir. Yarı kapalı denizlerde rüzgarların deniz yüzeyinde oluşturduğu eğimler, rüzgarların sürükleme etkisine oranla çok daha belirgin ve özelliklerin dağılımı açısından da çok daha önemli olmaktadır. (Artüz, İ. 1990) Aynı derinliğe sahip bir deniz bölgesi üzerinde esen sürekli bir rüzgar, su yüzeyinde belirli bir eğim oluşturur. Bu durumda rüzgarın başlangıç noktasında yüzey seviyesi alçalır. Buna karşın diğer uçta (kıyıda) su seviyesi yükselir. 53

Şekil. 4.- Değişik yönde esen rüzgarların Boğaziçi akıntılarına düşey etkileri. (Artüz, İ. 1990) Şayet bu havzanın derinliği her yerde sabit ise, bu eğimin derecesi de sabit ve denizin rüzgarın esiş yönündeki iki ucundaki bu alçalma ve yükselmelerin miktarı, havzanın yatay boyutlarına bağlı olarak gelişir. Başka bir deyişle, "Havzanın yatay boyu ne kadar büyükse, su kütlesinin yer değiştirme oranı da o kadar büyük olur". Gözlemlerin de desteklediği teorik bulgulara göre, rüzgar kökenli su hareketlerinde geçerli iki özellik daha ortaya çıkmaktadır. 1-Eğimin miktarı suyun derinliğine bağlıdır ve suyun derinliği ile ters orantılıdır. Yani, eğimler sığ sularda derin sulara oranla daha diktirler. 2-Eğimler rüzgar hızının karesi ile orantılı olarak meydana gelmektedir. Yani rüzgar ne kadar şiddetli ise, eğim de o oranda fazlalaşır. Bu ilişkileri şu denklem ile ifade edebiliriz: 1 Yüzey eğilimi = ------------ x katsayı x Rüzgar hızı 2 Derinlik Bu denklemde yer alan katsayı, bir yandan kullanılan ölçü birimine, diğer taraftan rüzgar hızının ölçülmesinde kullanılan orantıya bağlıdır. Bu denklemin belirlediği ölçülere göre, denizin derinliği arttıkça rüzgar kökenli eğim miktarı da azalacaktır. Bunun sonucu olarak sığ deniz bölgelerinde eğim, derin deniz bölgelerine oranla çok daha yüksek olacaktır. 1 [ Eğim (cm/km) = ------------ x 4.8 x 10-2 x (R. hızı m/san) 2 ] Derinlik Tablo 1. de değişik rüzgar hızları ve belirli derinlikler için geçerli, yaklaşık eğim miktarları verilmiştir. -------------------------------------------------------------------------------- Derinlikler: R ü z g a r H ı z ı m/san. Metre: 1 5 10 15 20 ------------------------------------------------------------------------------- 1 0.048000 1.2000 4.8000 10.8000 19.2000 10 0.004800 0.1200 0.4800 1.0800 1.9200 100 0.000480 0.0120 0.0480 0.1080 0.1920 1000 0.000048 0.0012 0.0048 0.0108 0.0192 --------------------------------------------------------------------------------- Tablo 1.- Rüzgar hızı ve derinliğe göre cm/km cinsinden hesaplanmış eğim Bu tabloda yer alan değerlerden de anlaşılacağı gibi, Marmara Denizi nde derinliğin 1000m den fazla oluşu nedeni ile, yatay düzlemdeki seviye farkı 10cm dolayında olacaktır. Buraya kadar olan açıklamalarda su derinliğinin tüm havza için eşit olduğu varsayılmıştır. 54

Bununla birlikte zemin yapıları bu varsayıma uymayan, değişik batimetrik yapıdaki denizlerdeki eğimleri de hesaplamak olasıdır. Sığlık faktörünün eğim üzerindeki etkisi bilindiğine göre, bir denizin sığ bölgelerinin genişlik ve derinliklerinin de göz önüne alınması gerekir. Şekil 5 de rüzgar etkisi ile oluşan eğime, denizin sığ bölgelerinin ne şekilde etki yaptığı şematize edilmiştir. Bu eğimlerin İstanbul ve Çanakkale Boğazları ndaki akıntıların oluşumu ve buralarda suyun fiziksel ve kimyasal yapısı üzerindeki etkileri büyük önem taşır. İstanbul ve Çanakkale Boğazları ndaki akıntıların bu Boğazların iki ucundaki seviye farklarından meydana geldiğini biliyoruz. Bu seviye farkları Karadeniz e dökülen akarsuların (runoff) miktarına göre mevsimsel olarak değişime uğrarsa da, ortalama olarak 10cm dolayında olduğu kabul edilmektedir. Şekil. 5- A. Derin bölgelerde rüzgar kökenli eğim B. Sığ bölgelerin yüzey eğimine etkisi (Artüz 2006) Buna karşın rüzgar etkisi ile meydana gelen seviye farkları bu normal seviye farkının çok üzerine çıktığından, Boğazlardaki akıntı yön ve hızları bu olayın etkisinde gelişmektedir. Karadeniz ve Marmara arasındaki bağlantıyı oluşturan Boğaziçi'ndeki durum Şekil 6 da şematize edilmiştir. Bu sistem üzerinde bir rüzgar esecek olursa, su kütlesi Boğaziçi nde yükselirken, rüzgarın geldiği uçta alçalacaktır. Şekil 6- Boğaziçi'nde rüzgar kökenli seviye farkı oluşumu. (Artüz 2006) Normal iklimsel rüzgarlar belirli bir yön ve hıza sahip akıntılar oluştururlar. Buna karşın rüzgar hızının değişmesi ve özellikle fırtınalar, eğimin yükselmesinde etkili olarak, akıntı hızının da değişimine yol açarlar. Bu bölgede rüzgarların yön değiştirmesi, özellikle Güney rüzgarlarının esmesi, Boğaziçi ndeki akıntının yavaşlamasına, durdurulmasına ve hatta yön değiştirmesine yol açar. Bunun sonucu olarak da, bu olayın etkisi altında kalan su kütlesinin fiziksel ve kimyasal özelliklerinde, zaman zaman bölgenin ekolojisini de büyük çapta etkileyebilen değişimler söz konusu olmaktadır. 55

AKINTI TABLOLARI: Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-275 Arz: N40 :54':20" Tul: E027 :43':49" Saat: 17:20 İstasyon No: T1 Proje: TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro Derinlik: 50 m Sec-Disc: 7 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 26 T C Hava Bas.: 1039.5 mbar Der T C Sal Cl SIGMA- T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 24.83 23.32 12.90 14.63 36.82 1,521.44 6.36 4.46 8.05 0.7 326 15.6 24.30 23.77 13.15 15.12 37.46 1,520.83 4.42 3.10 8.00 0.5 23 25.2 14.64 38.89 21.53 29.07 47.03 1,510.49 3.44 2.41 7.69 0.6 45 43.2 14.91 39.97 22.13 29.85 48.15 1,512.90 2.19 1.53 7.67 0.1 23 Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-276 Arz: N40 :56':52" Tul: E027 :43':49" Saat: 17:40 İstasyon No: T2 Proje: TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro Derinlik: 18 m Sec-Disc: 8 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 30 T C Hava Bas.: 1039 mbar Der T C Sal Cl SIGMA- T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 23.43 22.32 12.35 14.28 35.40 1,516.77 6.49 4.55 7.91 0.7 55 2.9 23.49 23.51 13.01 15.16 37.10 1,518.25 6.19 4.34 7.85 0.6 220 5.8 23.54 23.53 13.02 15.16 37.13 1,518.46 5.73 4.02 7.80 0.6 215 8.7 23.53 23.54 13.02 15.16 37.13 1,518.49 5.34 3.74 7.79 0.5 210 10.8 23.53 23.55 13.03 15.18 37.15 1,518.53 4.93 3.45 7.79 0.4 200 56

Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-277 Arz: N40 :59':44" Tul: E027 :43':49" Saat: 17:55 İstasyon No: T3 Proje: TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro Derinlik: 20 m Sec-Disc: 6.5 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 30 T C Hava Bas.: 1039 mbar Der T C Sal Cl SIGMA- T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 24.80 23.19 12.83 14.55 36.64 1,521.22 6.19 4.34 8.01 0.6 326 4.5 24.97 23.51 13.01 14.74 37.10 1,522.06 5.93 4.16 7.98 0.5 330 7.4 24.80 23.53 13.02 14.80 37.13 1,521.70 5.23 3.67 7.96 0.5 355 9.9 24.59 23.55 13.03 14.88 37.15 1,521.24 4.98 3.49 7.97 0.5 35 12.7 24.48 23.55 13.03 14.91 37.15 1,521.01 4.53 3.17 7.98 0.4 30 16.1 24.38 23.59 13.05 14.96 37.20 1,520.85 4.42 3.10 8.00 0.3 26 Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-272 Arz: N40 :54':20" Tul: E027 :38':21" Saat: 16:35 İstasyon No: T4 Proje: TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro Derinlik: 94 m Sec-Disc: 7 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 22 T C Hava Bas.: 1038 mbar Der T C Sal Cl SIGMA- T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 24.73 23.38 12.94 14.72 36.92 1,521.25 7.87 5.52 7.89 0.4 235 14.6 24.44 23.53 13.02 14.91 37.13 1,520.92 6.54 4.58 8.01 0.2 260 25.7 15.62 36.58 20.25 27.07 44.59 1,510.86 6.45 4.52 7.79 0.1 0 40.6 15.18 39.91 22.09 29.73 48.07 1,513.63 4.36 3.06 7.67 0.1 0 50.7 15.03 39.99 22.14 29.83 48.17 1,513.42 3.80 2.66 7.66 0.1 0 64.1 14.94 40.01 22.15 29.87 48.18 1,513.39 2.46 1.72 7.66 0.1 0 57

Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-273 Arz: N40 :56':56" Tul: E027 :38':21" Saat: 16:50 İstasyon No: T5 Proje: TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro Derinlik: 52 m Sec-Disc: 8 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 24 T C Hava Bas.: 1038 mbar Der T C Sal Cl SIGMA- T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 23.62 23.04 12.75 14.77 36.43 1,518.04 6.33 4.44 7.98 0.7 270 15.2 24.41 23.53 13.02 14.91 37.13 1,520.85 6.10 4.27 7.99 0.5 67 25.3 14.04 37.64 20.84 28.24 45.73 1,507.12 5.54 3.88 7.66 0.6 67 50.5 15.03 39.98 22.13 29.82 48.15 1,513.41 2.55 1.79 7.48 0.2 67 Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-274 Arz: N40 :59':08" Tul: E027 :38':21" Saat: 17:05 İstasyon No: T6 Proje: TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro Derinlik: 9.5 m Sec-Disc: 5 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 25 T C Hava Bas.: 1038.5 mbar Der T C Sal Cl SIGMA- T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 23.93 23.80 13.17 15.25 37.51 1,519.67 6.64 4.65 8.13 0.6 250 5.5 24.55 23.53 13.02 14.87 37.13 1,521.04 5.29 3.71 8.04 0.6 244 9.3 24.59 23.53 13.02 14.86 37.13 1,521.21 5.01 3.51 7.99 0.5 240 58

Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-266 Arz: N40 :54':24" Tul: E027 :33':32" Saat: 07:00 İstasyon No: T7 Proje: TEKİRDAĞ-2009- YAZ-Hidro Derinlik: 94 m Sec-Disc: 7 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 22 T C Hava Bas.: 1038 mbar Der T C Sal Cl SIGMAmmhos S.Sp DO mg/l T DO ml/l ph Hız Yön 0.5 24.73 23.38 12.94 14.72 36.92 1,521.25 7.87 5.52 7.89 0.4 235 14.6 24.44 23.53 13.02 14.91 37.13 1,520.92 6.54 4.58 8.01 0.2 260 25.7 15.62 36.58 20.25 27.07 44.59 1,510.86 6.45 4.52 7.79 0.1 0 40.6 15.18 39.91 22.09 29.73 48.07 1,513.63 4.36 3.06 7.67 0.1 0 50.7 15.03 39.99 22.14 29.83 48.17 1,513.42 3.80 2.66 7.66 0.1 0 64.1 14.94 40.01 22.15 29.87 48.18 1,513.39 2.46 1.72 7.66 0.1 0 Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-267 Arz: N40 :57':10" Tul: E027 :33':18" Saat: 07:51 İstasyon No: T8 Proje: TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro Derinlik: 52 m Sec-Disc: 8 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 24 T C Hava Bas.: 1038 mbar Der T C Sal Cl SIGMAmmhos S.Sp T DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 23.62 23.04 12.75 14.77 36.43 1,518.04 6.33 4.44 7.98 0.7 270 15.2 24.41 23.53 13.02 14.91 37.13 1,520.85 6.10 4.27 7.99 0.5 67 25.3 14.04 37.64 20.84 28.24 45.73 1,507.12 5.54 3.88 7.66 0.6 67 50.5 15.03 39.98 22.13 29.82 48.15 1,513.41 2.55 1.79 7.48 0.2 67 59

Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-268 Arz: N40 :58':21" Tul: E027 :34':23" Saat: 08:20 İstasyon No: T9 Proje: TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro Derinlik: 9.5 m Sec-Disc: 5 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 25 T C Hava Bas.: 1038.5 mbar Der T C Sal Cl SIGMA- T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 23.93 23.80 13.17 15.25 37.51 1,519.67 6.64 4.65 8.13 0.6 250 5.5 24.55 23.53 13.02 14.87 37.13 1,521.04 5.29 3.71 8.04 0.6 244 9.3 24.59 23.53 13.02 14.86 37.13 1,521.21 5.01 3.51 7.99 0.5 240 Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-269 Arz: N40 :58':12" Tul: E027 :31':41" Saat: 08:45 İstasyon No: T10 Proje: TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro Derinlik: 10 m Sec-Disc: 7 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 26 T C Hava Bas.: 1039.5 mbar Der T C Sal Cl SIGMA- T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 23.43 22.32 12.35 14.28 35.40 1,516.77 6.49 4.55 7.91 0.7 55 2.9 23.49 23.51 13.01 15.16 37.10 1,518.25 6.19 4.34 7.85 0.6 220 5.8 23.54 23.53 13.02 15.16 37.13 1,518.46 5.73 4.02 7.80 0.6 215 8.7 23.53 23.54 13.02 15.16 37.13 1,518.49 5.34 3.74 7.79 0.5 210 10.8 23.53 23.55 13.03 15.18 37.15 1,518.53 4.93 3.45 7.79 0.4 200 60

Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-270 Arz: N40 :56':57" Tul: E027 :30':17" Saat: 15:45 İstasyon No: T11 Proje: TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro Derinlik: 18 m Sec-Disc: 8 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 30 T C Hava Bas.: 1039 mbar Der T C Sal Cl SIGMA- T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 24.80 23.19 12.83 14.55 36.64 1,521.22 6.19 4.34 8.01 0.6 326 4.5 24.97 23.51 13.01 14.74 37.10 1,522.06 5.93 4.16 7.98 0.5 330 7.4 24.80 23.53 13.02 14.80 37.13 1,521.70 5.23 3.67 7.96 0.5 355 9.9 24.59 23.55 13.03 14.88 37.15 1,521.24 4.98 3.49 7.97 0.5 35 12.7 24.48 23.55 13.03 14.91 37.15 1,521.01 4.53 3.17 7.98 0.4 30 16.1 24.38 23.59 13.05 14.96 37.20 1,520.85 4.42 3.10 8.00 0.3 26 Tarih: 11/08/2009 Seri No: lartuz-271 Arz: N40 :54':02" Tul: E027 :29':06" Saat: 16:10 İstasyon No: T12 Proje: TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro Derinlik: 43 m Sec-Disc: 6.5 m Renk Kodu: 5 Hava Sıc.: 30 T C Hava Bas.: 1039 mbar Der T C Sal Cl SIGMA- T mmhos S.Sp DO mg/l DO ml/l ph Hız Yön 0.5 24.83 23.32 12.90 14.63 36.82 1,521.44 6.36 4.46 8.05 0.7 326 15.6 24.30 23.77 13.15 15.12 37.46 1,520.83 4.42 3.10 8.00 0.5 23 25.2 14.64 38.89 21.53 29.07 47.03 1,510.49 3.44 2.41 7.69 0.6 45 43.2 14.91 39.97 22.13 29.85 48.15 1,512.90 2.19 1.53 7.67 0.1 23 61

Plankton veri tabloları: Marmara Denizi nde düşey sıcaklık dağılımı açısından üç ayrı su kütlesi bulunduğu bilinmektedir. Bu kütlelerden en üstte yer alan ve kalınlığı 20-25m dolayındaki yüzey tabakası, mevsim şartlarına bağlı olarak değişim gösterir. Bu tabakanın kış döneminde kazandığı en düşük sıcaklık ve bu sıcaklığın muhafaza edildiği süre, kışı izleyen dönemde yüzey tabakasının alt sınırını, başka bir deyimle yüzey tabakası kalınlığını saptayan en önemli faktör olarak önem taşır. Projenin tasarımı aşamasında Marmara da daha önceki yıllarda yapılan ölçümlerin Marmara yı yatay doğrultuda da oldukça kesin bölgelere ayırdığı saptamıştır. Bu nedenle, sonraki senelerde ölçümlerin değerlendirilmesinde bu bölgelere göre gruplandırmalara gidilme gereği duyulmuştur. Bu bölgelere diğer parametrelerin ele alınmasında da sadık kalınacağından, bölgelere ilişkin harita aşağıda sunulmuştur. Söz konusu bölgeler doğal olarak bitişik bölgelerle karşılıklı olarak etkilenmektedirler. Buna rağmen bölgelerden elde edilen ölçüm değerleri istatistik açıdan incelendiklerinde, aralarındaki farklılıklar belirgin bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Gerek plankton çalışmalarında, gerekse bentik materyal örneklemelerinde söz konusu bölgeleme esasına uyulmuştur. Bu raporda belirli bir türün dağılımı yerine, bir tür envanteri oluşturacak şekilde türlerin varlığı ve kaba dağılımları esas alınmıştır. Söz konusu dağılımlar belirli aralıklarla ve seneler kesitinde yapıldığında, türlerin zaman ve bölge bazındaki değişimlerini ve/veya yoğunluklarını takip etmek olasıdır. Hidro-QL programı çerçevesince detaya inmek ve tür ve/veya türler bazında söz konusu dağılım ve yoğunluk haritalarını oluşturmak mümkündür. Bu yayının kapsamına sadece popüler türler ve bu türlerin bölgeler bazında dağılımları alınmıştır. Aşağıda yer alan harita ve veri tablolarında, bölge ayrımı çerçevesinde, Tekirdağ çalışma bölgesini içine alan saha özelinde (Mar 3), Ağustos 2009 istatistiksel ortalaması olarak, plankton dağılımı gösterilmiştir. Veri tablolarına esas oluşturan Marmara Denizi yatay bölgelemesi 62

Fitoplankton: Fitoplankton dağılım verileri geçmiş seneler ile kıyaslandığında, ciddi bir tür erozyonundan bahsetmek olasıdır. Bu da Marmara Denizi nin primer prodüksiyonunun ciddi anlamda düşüş gösterdiğinin çarpıcı bir değeri olarak karşımıza çıkmaktadır. Plankton verilerinde baskın tür olarak ve ciddi oranlarda Rhizosolenia calcar-avis karşımıza çıkmaktadır. Hatta bu dönemde birçok bölgede söz konusu türün blooming i ile karşılaşılmıştır. Yine geçtiğimiz senelerde rastlandığı gibi, blooming sonrası oluşan musilaj agregat içersinde yoğun bir şekilde R calcar-avis çaperlerine rastlanmıştır. Marmara Denizi genelinde, bölgeler bazında fitoplankton komunitelerinde çok ilginç gelişimler yaşanmaktadır. Geçtiğimiz senelerde oluşan musilaj agregat sonrası, söz konusu yapının çökerken verdiği fiziksel tahribat ortamında (bünyesine hapsetmebulaşma) geriye baskın olarak Mukusfilik formların kaldığını söylemek pek de yanlış olmaz. Bu çerçevede Tekirdağ bölgesi ve etki alanı (Mar 3) ağırlıkla Heliozoonlardan Actinophrys sol etkisi altındadır. Söz konusu bölgede ek olarak yoğun ve tüm Marmara Denizi genelinde olduğu gibi Phaeocystis globosa ya rastlanmaktadır. Bu iki tür de, musilaj yapı ile özdeşleşmiş türlerdir. Gerek beslenme, gerekse savunma amaçlı olarak yoğun Mukus yapısı üretebilme özelliğine sahiptirler. Ancak 2009 senesi içersinde bu musilaj sürecinin devamı olarak Protistlerden Rhizomonas setigera özellikle de güney Marmara bölgesinden başlamak üzere aktif hale geçmeye başlamıştır. Kuzey Marmara bölgelerinde de de yoğun olarak görülmeye başlayan R setigera özellikle dinoflegellatlara etki ederek farklı ancak çok daha stabil musilaj bir yapının oluşumuna sebep olmaktadır. Bu ortam fibröz yapısı dolayısı ile, R calcar-avis kökenli musilajlanmanın ötesinde musilajfilik diğer organizmaların, R calcar-avis musilajlanmasında olduğu gibi yaşamlarına devam etmelerine izin vermemektedir. Echo-saunder izlemelerinde, geçtiğimiz senelerde olduğu gibi, büyük bir bölümü ile yeni oluşmuş musilaj agregatın, termoklinpiknoklin hattında yaklaşık 10-15m kalınlığında Rhizomonas setigera bir tabaka olarak yığışım yaptığı gözlenmiştir. Özellikle Tekirdağ bölgesi sınırları içersinde bulunan derin basenlerden yapılan numuneleme çalışmalarında Rhizomonas setigera türünün çok yoğun şekilde, özellikle de Ceratium türlerine saldırmış halde bulunması da gelecek için bir hayli düşündürücüdür. 63

Zooplankton: Marmara Denizi genelinde fitoplanktonda olduğu gibi, zooplanktonda da kalitatif ve kantitatif ciddi bir azalma söz konusudur. Geçmiş seneler ile kıyaslandığında mevcut türler bazında dramatik düşüşler, fert adetlerindeki düşüşlere kadar indirgenmiştir. Bu olguda Marmara Denizi genelini etkileyen musilaj agregat yapının ciddi etkisi olduğu kadar, düşük oksijen seviyelerinin de ciddi etkisi bulunmaktadır. Bu arada kontrolsüz olarak ve hiç bir arıtmaya tabi olmaksızın yapılan atıksu deşarjlarının direkt letal etkisinin de göz ardı edilmemesi gerekir. Tekirdağ bölgesi özelinde bakıldığında, tüm bölgelerde bulunan Oikopleura dioica ortamda baskın hale gelmiş türlerden biridir. Bunun yanı sıra Penilia avirostris de, uygun rekabet şartlarını iyi değerlendirmiş ve bu sayede baskın hale gelebilmiş bir tür olarak karşımıza çıkmaktadır. Yine bölgede copepodlardan Acartia clausi ve Oithona nana, Oithona similis baskın haldedir. Bölgede yer alan basenler incelendiğinde, derinliğe bağlı olarak zooplankton türlerinde tür çeşitliliği bazında artışlar gözlenmektedir. Özellikle 1000m ve altı derinliklerde yapılan çalışmalarda tür çeşitliliğinin çok farklılaştığı ve özellikle de 800m derinlık civarında fert adetlerinde de fark edilebilir bir yükselmenin olduğu gözlenmiştir. Söz konusu bölge özellikle geçit balıkçılığı bakımından intensif avcılık yapılan bir bölgedir. İstasyon dağılım alanı içersinde olmasa da Marmara Adalarının etekleri ve Dağlaraltı bölgesi Acartia clausi Marmara Denizi genelinde en verimli avcılığın yapıldığı bölgeler olarak kayda geçmiştir. Dolayısı ile kentin etki alanında kalan istasyon dağılım sahası bu bölgeleri de direkt olarak etkileyebilecek niteliktedir. Körfez içi olarak nitelendirebileceğimiz söz konusu su kütlesi direkt olarak bu verimli sahalar ile iletişim halindedir. Akıntı dağılımı ve grafiklerinden de anlaşılacağı gibi, Tekirdağ ana yerleşim alanının andropojenik faaliyetleri birincil olarak bu verimli alanları etkilemektedir. Söz konusu andropojenik etkiler söz konusu alanda, özellikle de zooplankton komunitelerinde tür çeşitliliğinin azalması ve buna bağlı olarak fert adetlerinde artış olarak kendini göstermektedir. Primer prodüksiyondaki bu düşüş ve yoğun mukus yapısına bağlı ekstrem şartlar sebebi ile, ne yazıktır ki Marmara Denizi genel prodüktivitesinde belirgin ve ciddi bir azalma söz konusudur. 64

Plankton dağılım verileri: Aşağıdaki tabloda 11/08/2009 döneminde, plankton istasyonları bazında, Tekirdağ çalışma bölgesi çerçevesince bolluk gösteren popüler fitoplankton türlerinin dağılımı gösterilmiştir. Tabloda yer alan var-yok değerleri; termoklin üzeri, bir anlamda produktif olarak nitelenebilecek üst su tabakasının değerleridir ve dikey-yatay yönde yapılan çekimlerin toplu değerlerini içermektedir. TÜR BÖLGE Mar3 Protoctista: Rhizomonas setigera + + + Prasinophyta: Halosphaera viridis + Dinoflagellata: Centrodinium intermedium + Ceratium furca + + + Ceratium fusus + + + Ceratium tripos + + + Dinophysis caudata ++ Peridinium brochii + Peridinium depressum + Peridinium granii + Prorocentrum micans ++ Prorocentrum minimum ++ Protoperidinium depressum + Protoperidinium divergens + Protoperidinium oblongum ++ Haptophyta: Phaeocystis globosa +++ Diatomeae: Chaetoceros densus + Chaetoceros lorenzianus ++ Coscinodiscus grani ++ Ditylum brightwelli + Rhizosolenia calcar-avis +++ Heliozoa: Actinophrys sol +++ Cyanophycota: Anabaena affinis ++ Az + Bol ++ Yoğun +++ Tablo.2.- Popüler fitoplankton türlerinin, proje çalışması evresinde bölgelere göre dağılımı Phaeocystis globosa Chaetoceros lorenzianus Actinophrys sol 65

Aşağıdaki tabloda 11/08/2009 döneminde, plankton istasyonları bazında, Tekirdağ çalışma bölgesi çerçevesince bolluk gösteren popüler zooplankton türlerinin dağılımı gösterilmiştir. Tabloda yer alan var-yok değerleri; termoklin üzeri, bir anlamda produktif olarak nitelenebilecek üst su tabakasının değerleridir ve dikey-yatay yönde yapılan çekimlerin toplu değerlerini içermektedir. TÜR BÖLGE Mar3 Cladocera: Penilia avirostris +++ Podon intermedius ++ Copepoda: Acartia clausi +++ Calanus helgolandicus + Candacia armata + Centropages ponticus +++ Pseudocalanus elongatus + Oithona nana ++ Oncaea conifera + Copelata: Oikopleura dioica +++ Ciliatea: Coxliella annulata + Eutintinnus lusus-undae + Chaetognatha: Sagitta bipunctata + Sagitta minima + Sagitta setosa + Hydrozoa: Diphyes dispar + Liriope tetraphylla + Zanclea costata + Ctenophora Beroe ovata ++ Medusozoa Paraphyllina ns + Decapoda Pasiphaea sivado ++ Sergestes (Sergia sp) ++ Az + Bol ++ Yoğun +++ Tablo.3.- Popüler zooplankton türlerinin, proje çalışması evresinde bölgelere göre dağılımı Podon intermedius Oikopleura dioica Penilia avirostris 66

İstasyonlar bazında derinliğe [Der (m)] bağlı Klorofil-a [Chl-a (µg/l)] verileri: Chl-a ölçüm İstasyonları: Proje kapsamında aşağıda mevki ve detayları verilen 12 adet istasyonda Klorofil-a [Chl-a (µg/l)] ölçümleri yapılmıştır. S Proje İstasyon Arz Tul Der Tarih [Saat] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro TEKİRDAĞ- 2009-YAZ-Hidro T1 N40 :54':20" E027 :43':49" 50m 11/08/2009 [17:20] T2 N40 :56':52" E027 :43':49" 18m 11/08/2009 [17:40] T3 N40 :59':44" E027 :43':49" 20m 11/08/2009 [17:55] T4 N40 :54':20" E027 :38':21" 94m 11/08/2009 [16:35] T5 N40 :56':56" E027 :38':21" 52m 11/08/2009 [16:50] T6 N40 :59':08" E027 :38':21" 9.5m 11/08/2009 [17:05] T7 N40 :54':24" E027 :33':32" 94m 11/08/2009 [07:00] T8 N40 :57':10" E027 :33':18" 52m 11/08/2009 [07:51] T9 N40 :58':21" E027 :34':23" 9.5m 11/08/2009 [08:20] T10 N40 :58':12" E027 :31':41" 10m 11/08/2009 [08:45] T11 N40 :56':57" E027 :30':17" 18m 11/08/2009 [15:45] T12 N40 :54':02" E027 :29':06" 43m 11/08/2009 [16:10] Marmara Denizi genelinde 11/08/2009 döneminde Chl-a (µg/l) ölçümleri istasyon dağılımını gösterir harita 67

Veri grafikleri: 0 10 Der (m) 20 30 40 50 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 Chl-a (µg/l) İstasyon No: T1 0 5 Der (m) 10 15 20 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 Chl-a (µg/l) İstasyon No: T2 0 5 Der (m) 10 15 20 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 Chl-a (µg/l) İstasyon No: T3 68

0 20 Der (m) 40 60 80 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 Chl-a (µg/l) İstasyon No: T4 0 10 20 Der (m) 30 40 50 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 Chl-a (µg/l) İstasyon No: T5 0 2 Der (m) 4 6 8 10 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 Chl-a (µg/l) İstasyon No: T6 69

0 20 Der (m) 40 60 80 0.0 1.0 2.0 3.0 Chl-a (µg/l) İstasyon No: T7 0 10 20 Der (m) 30 40 50 0.0 1.0 2.0 3.0 Chl-a (µg/l) İstasyon No: T8 0 2 Der (m) 4 6 8 10 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 Chl-a (µg/l) İstasyon No: T9 70

0 2 4 Der (m) 6 8 10 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 Chl-a (µg/l) İstasyon No: T10 0 5 Der (m) 10 15 20 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 Chl-a (µg/l) İstasyon No: T11 0 10 Der (m) 20 30 40 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 Chl-a (µg/l) İstasyon No: T12 71

BENTİK MATERYAL DAĞILIM TABLOLARI TÜR BÖLGE Mar3 Porifera: Raspaciona aculeata + Rhizaxinella pyrifera ++ Spongia officinalis + Suberites domuncula +++ Tethya aurantium + Tethya sp. + Thenea muricata + Timea unistellata ++ Anthozoa: Caryophyllia smithi +++ Funiculina quadrangularis ++ Gerardia savaglia + Pennatula phosphorea ++ Pennatula rubra ++ Sagartia elegans + Veretillum cynomorium ++ Gastropoda: Aplysia punctata ++ Gourmya vulgata + Hinia reticulata + Kellia suborbicularis + Lunatia guillemini + Naticarius hebraeus + Philine aperta ++ Rapana thomasiana +++ Bivalvia: Abra alba + Mytilus galloprovincialis + Parvicardium exiguum + Venus gallina +++ Scaphopoda: Antalis panormum + Entalina qinquangularis + Cephalopoda: Loligo vulgaris + Sepia elegans ++ Sepia officinalis + Sepiola affinis ++ Polychaeta: Amphictene auricoma + Aphrodita aculeata + Dasybranchus caducus ++ Euclymene lumbricoides + Eulalia viridis + Phyllochaetopterus socialis + Protula tubularia + Oligochaeta: Pontobdella muricata ++ 72 TÜR BÖLGE Mar3 Decapoda: Calocaris maecandrae + Dardanus calidus + Inachus leptochirus + Jaxea nocturna ++ Macropipus depurator + Macropodia longirostris + Palaemon xipias ++ Pandalina adspersus ++ Pandalina brevirostris +++ Parapenaeus longirostris +++ Pilumnus hirtellus + Pontocaris cataphracta + Solenocera membranacea ++ Isopoda: Nerocila bivittata Echinodermata: Amphipholis squamata + Amphiura filiformis + Anseropoda placenta + Antedon bifida + Antedon mediterranea + Asterias amurensis ++ Astropecten bispinosus +++ Astropecten irregularis ++ Astropecten spinulosus ++ Cucumaria planci ++ Echinaster sepositus + Genocidaris maculata + Marthasterias glacialis +++ Ophioderma longicaudum ++ Ophiothrix fragilis + Ophiura texturata + Phyllophorus urna + Spatangus purpureus +++ Sphaerodiscus placenta + Stichopus regalis ++ Trachythyone elongata + Ascidiacea: Aplidium proliferum + Ascidia adspersa ++ Ascidia chonchilega + Ascidia mentula ++ Ascidia virginea +++ Condrichthyes: Raja asterias ++ Raja clavata +++ Scyliorhinus canicula ++ Torpedo torpedo +

TÜR BÖLGE Mar3 Osteichthyes: Arnoglossus laterna + Aspitrigla cuculus ++ Blennius ocellaris ++ Callionymus lyra ++ Citharus linguatula +++ Coelorhynchus coelorhynchus + Crenilabrus scina ++ Eutrigla gurnardus + Gobius cruentatus ++ Gobius jozo ++ Hippocampus hippocampus + Lesueurigobius friesii + Maena smaris ++ Merlangius merlangus +++ Merluccius merluccius +++ Molva elongata ++ Mullus barbatus + Mullus surmuletus ++ Ophidium barbatum + Pleuronectes flesus ++ Scorpaena scrofa + Serranus hepatus +++ Solea solea ++ Spicara smaris ++ Trachinus draco + Trachurus trachurus + Trigla lucerna + Trigla lyra + Az + Bol ++ Yoğun +++ Yukarıda ve yandaki tablolardan da izlenebileceği gibi, bölge bazında Beam- Trawl vasıtası ile yapılan örneklemelerden elde edilen materyalin bölgedeki yoğunlukları verilmiştir. Söz konusu çalışma sadece 11/08/2009 tarihli seferin sonuçlarından ibarettir. Bölge bazında bir tür envanterinin oluşturula-bilmesi için mevsimlere ve senelere yayılmış uzun soluklu izleme çalışmalarının gereği tartışılamaz. Ancak bu çalışma uzun soluklu izleme çalışmaları için baz oluşturabilmesi açısından önemlidir. Çalışmanın yürütüldüğü Tekirdağ bölgesi gerek derin basenleri, gerekse uzun ve oldukça büyük bölümü insane faaliyetlerinin dışında kalan kıyısal şeridi ile Marmara Denizi genelindde önemli bir yer tutmaktadır. Bölgenin kıyısal kesimlerinde turizm ve balıkçılık faaliyetleri yoğun şekilde gelişim göstermektedir. Bu sebeple deniz ile ilintili yapılmış ve/veya yapılacak faaliyetlerin deniz yaşamına etkilerinin ölçülebilmesi, ileriki yıllarda değişimin izlenebilmesi için bu tip envanter çalışmalarının gerekliliği tartışılamaz. Bu sebeple umarız ki bu çalışma(lar) bölge için yapılacak envanter çalışmaları için bir temel oluşturur. 73

Meteorolojik veriler: Metod: Marmara Denizi genelinde 22 adet sabit istasyondan on-line olarak her saat başı ve buna ek deniz araştırmaları süresince istasyonlar bazında aşağıdaki meteorolojik veriler toplanmakta ve eş zamanlı olarak veri tabanına girilmektedir. - Hava sıcaklığı - Rüzgar hızı - Hava basıncı - Rüzgar yönü - Görüş Mesafesi - Yağış durumu ve miktarı - Nem durumu İstasyonlar bazında çalışmanın olduğu dönem boyunca; - Hava sıcaklığı - Rüzgar şiddeti - Yüzey su sıcaklığı - Rüzgar yönü - Hava Basıncı - Genel hava durumu (güneşli, parçalı bulutlu, yağış v.b.) veriler veri tablolarına ve data-kartlara işlenmektedir. 11/08/2009 tarihi günlük Tekirdağ bölgesi geneli ortalama meteorolojik verileri: 11/08/2009 tarihi günlük Tekirdağ bölgesi geneli ortalama hava sıcaklığı dağılımı 11/08/2009 tarihi günlük Tekirdağ bölgesi geneli ortalama görüş mesafesi dağılımı 74

11/08/2009 tarihi günlük Tekirdağ bölgesi geneli ortalama nem dağılımı 1511/08/2009 tarihi günlük Tekirdağ bölgesi geneli ortalama rüzgar hızı dağılımı 1511/08/2009 tarihi günlük Tekirdağ bölgesi geneli ortalama hava basıncı dağılımı 75

Tartışma: Oşinografik ve Hidrobiyolojik açıdan pek çok önemli niteliklere sahip olan Marmara Denizi nin oluşumu, jeolojik tarih içinde oldukça yakın sayılabilecek bir zaman dilimi içinde yer alır. Bu ilk oluşum Proto Marmara nın gelişimi ile başlar. Bu erken-geç Miyosen dönem yaklaşık 15-11 milyon yılları arasında yer alır. Miyosen sonlarında Marmara, hem Tetis (Akdeniz) hem de Paratetis (Karadeniz) etkili koşulların egemen olduğu kısmen bir iç deniz durumundadır. (Görür ve diğ., 1997; Sakınç ve diğ.,1999) Erken Pleyistosende Marmara Denizi nin Karadeniz ve Akdeniz ile olan bağlantısının sağlanması nedeniyle, her iki deniz faunası birbirleri ile Marmara çanağında karışmıştır. (Sakınç, Yaltırak, Oktay,1999) Geç Pliyosen de ise, Marmara Denizi nin kuzey ve güneyindeki denizel koşullardan ayrılarak tümü ile izole hale gelmiş ve Kuvaterner dönemin ortalarında da yeniden güney yönlü denizel koşulların etkisi altına girmiştir. Bu sebeple Marmara Denizi nde bu her iki denizin koşullarını izlemek mümkündür. Son buzul (Würm) döneminde global deniz suyu seviyesinin düşmesi ile günümüzden 12.000 14 C yılı öncesine kadar Marmara yeniden göl koşullarının egemen olduğu bir ortam haline dönüşmüştür. (Çağatay ve diğ., 2000) Erken Holosende (10-7.5 bin yıl) deniz suyu seviyesinin giderek yükselmesi ve aktif tektonizma, Akdeniz i Çanakkale Boğazı yolu ile Marmara Denizi ile yeniden irtibatlandırmış ve Karadeniz le bağlantı sağlanıncaya kadar, bölgeye Atlantik- Akdeniz bentik faunası yerleşmiştir. (Meriç ve Sakınç, 1990) Günümüzden 7.500 yıl önce (Görür ve diğ., 2001; Oktay ve diğ., 2002; Kaminski ve diğ., 2002) Akdeniz suları İstanbul Boğazı yolu ile Karadeniz e geçerek bu zamanda Akdeniz-Marmara-Karadeniz bağlantısı gerçekleşmiştir. (Meriç ve Sakınç, 1990, Meriç ve diğ., 2000) Kıta sahanlığının geniş alanlar kapladığı Marmara Denizi deniz çanağında, derinliği 1000 metreyi aşan üç çukur bulunmaktadır. Türk Boğazlar Sistemi Batimetrisi (Beşiktepe, vd.) Bu çukurlar Marmara Bölgesi' nin doğu kesiminde doğal yapıyı önemli ölçüde belirleyen Adapazarı Ovası, Sapanca Gölü, İzmit Körfezi çöküntü alanı dizisinin batıya doğru devamı niteliğindedir. 76

Bunların ilki Prens Adaları'nın güney-batısında, ikincisi Marmara Ereğli'nin güneyinde, üçüncüsü ise Ganos Dağı'nın (Uçmakdere nin) güney-doğusunda yer alır. Bunların ikincisinde 1300 metreyi aşan çukurluk, Marmara Denizi'nin en derin yeridir. Marmara Denizi nin jeolojik çağlarda, kuzeyindeki Ergene Havzası ile güneyindeki Manyas, Ulubat havzaları gibi bir göl alanı olduğu bilinmektedir. Bu günkü Marmara Denizi ni oluşturan ortadaki bu çanak, son jeolojik dönemde kenarlarında oluşan kırıklar boyunca çökerek kuzey ve güneyde yer alan havzalardan daha çok çukurlaşmıştır. Bu etkileşme süreci içinde Kuzey Anadolu Fay hattının (KAF) rolü büyüktür. Marmara Bölgesi, ülkemizdeki en önemli deprem kuşaklarından biri olan Kuzey Anadolu Fay hattı üzerinde yer almaktadır. Marmara ve Boğazlarında 1681 yılından günümüze kadar pek çok araştırma gerçekleştirilmiş ve geniş bir konu yelpazesi oluşturan inceleme ve irdelemeler yapılmıştır. Bu araştırmaların ortaya koyduğu veriler, bu son derece ilginç ve büyük bir dinamizme sahip su kütlesinin yapısını öğrenmemize baz oluşturmuştur. 1950'li yıllara kadar, bu süregelen yapıdan hemen hemen hiç farklılık göstermeyen Marmara suları, bu yıldan sonra çevresinde hızla gelişen ve çeşitlenen endüstriler, deniz taşımacılığının yoğunlaşması, bunlara bağlı olarak artan nüfus-göç olgusu, Marmara Denizi çanağını dolduran su kütlesinin oşinografik parametrelerinde köklü değişimlere yol açmış ve bu süreç halihazırda da devam etmektedir. Suda çözünmüş ve/veya süspansiyon (askıdaki) halindeki maddelerin yoğunluğundaki artış, denizin primer prodüktivitesini gerçekleştiren güneşin enerjisinin ulaşabildiği derinliği büyük çapta çaldığından, su kütlesinin fotosenteze dayalı oksijen üretimi azaldığı gibi; büyük bölümü organik, oksitlenme nedeni ile oksijen yitiren materyalden oluşan bu birikim, atmosferle etkileşim ve/veya akıntılarla taşınarak Marmara Denizi ekosistemine ulaşan oksijenin de hızla azalmasına neden olmaktadır. Marmara Denizi nde ışık geçirgenliğini engelleyen bu etmen, zaman içersinde, tabanda ciddi bir sedimantasyona da sebep olmaktadır. Bunun yanı sıra, Karadeniz e dökülen ırmak ve nehirlerin getirdikleri tuzluluğu 16-18 S arasında değişen tatlısular ve Akdeniz den gelen ve Marmara deniz çanağının büyük bölümünü dolduran 36-38 S arasındaki tuzlu suların oluşturdukları tabakalaşma nedeni ile madde alışverişinde düşey doğrultuda da kısıtlanmış bir yapıya sahiptir. (Artüz, L. Ve diğ., 2007) Marmara Denizi, birbiri üzerinde yer alan hidrografik özellikleri açısından son derece farklı iki su kütlesinden, başka bir deyişle,iki ayrı denizden oluşan bir yapıya sahiptir. Karadeniz den gelen su miktarına ve özellikle de mevsimsel atmosferik değişimlere göre kalınlığı 50-75m arasında değişen Karadeniz kökenli üst su kütlesinde su sıcaklıkları ortalama değerler olarak 6 C ile 27 C arasında değişime uğrarken, alt su kütlesinde sıcaklık değişimleri hemen hemen hiç bir farklılık göstermemekte, bütün bir yıl boyunca 15ºC~14.2ºC arasında, 0.8ºC gibi bir salınım yapmaktadır. Soğuk suların sıcak su kütlelerinin üzerinde kalabilmesi, kütlelerin tuz içeriğinin (salintelerin) yaratığı yoğunluk farklarına dayanmaktadır. Marmara Denizi, bağlı olduğu Karadeniz, Ege Denizi ve Akdeniz gibi yarı izole denizlerle olan madde alışverişinde, dar ve sığ eşiklerle donatılmış Boğazlar nedeni ile son derece kısıtlı bir konuma sahiptir. Bunun sonucunda da farklı katmanlarda farklı biyolojik olayların geliştiği, farklı katmanlarda farklı formların yer aldığı zengin bir biyolojik yapıya sahiptir. Bu farklılığı oluşturan etmenlerden birisi de, Marmara Denizi ni boydan boya kat eden fay hattının özelliklerine bağlı olan bölgedir. 77

Bu bölgede fay hattı boyunca farklı mineral konsantrasyonları, fay hattının aktivitesine bağlı farklı gaz konsantrasyonları, fay hattı boyunca açığa çıkan sıcak su dolayısı oluşmuş mikro-kozmos bölgeleri ve yine fay hattı dolayısı ile bölgedeki farklı jeolojik deformasyon sonucu oluşmuş olan habitat, diğer bölümlerden bir hayli farklılık göstermektedir. Akdeniz ve Karadeniz gibi iki denizin bağlantısını sağlayan Marmara Denizi bu farklı nitelikleri ve biyolojik çeşitliliği sağlayabilecek-barındırabilecek özelliklere sahiptir. Buna bağlı olarak Marmara Denizi nin farklı bölgelerinde hem bu iki denizin farklı temel özelliklerini taşıyan farklı su kütleleri, hem de karışımlar sonucu oluşan tamamen farklı su kütleleri bulunmaktadır. (Artüz, 2007) Projenin ana konusunu oluşturan Ekolojik değişimler, hem MAREM projesi kapsamındaki hem de MAREM projesi veri tabanındaki geçmişe dönük ölçüm sonuçları özelinde de görülebileceği gibi, ağırlıkla ara yüzey ile yüzey arasında yer alan su kütlesinde gerçekleşmektedir. Yapılan ölçümler alt su kütlesindeki olumsuz gelişmelerin, örneğin suda çözünmüş oksijen (DO) yoğunluğundaki azalmaların produktif üst su kütlesine olan etkisini açıkça ortaya koyması açısından son derece ilgi çekicidir. Marmara Denizi nde kaldırabileceği yükün üzerine çıkmış olan kirlilik olgusu, tür çeşitliliğinin hızla azalmasına ve dolayısı ile de mevcut türlerin fert adetlerinde patlamalar şeklinde ifade edilebilecek anormalliklere yol açmaktadır. 09.09.2007-11.10.2007 tarihleri arasında Marmara Denizi genelinde meydana gelen alg patlamasını takiben ve balıkçılar tarafından "salya", basın tarafından da "deniz yüzeyinde görülen beyaz sıvı tabaka" olarak nitelendirilen olgu gerçekte bir alg patlamasıdır (16-Ekim-2007 tarihli Sevinç Erdal İnönü Vakfı açıklaması ve Raporu) Bu karışık alg patlaması olarak nitelendirebileceğimiz olguyu yaratan türlerin Rhizosolenia calcar-avis ve Dinophysis caudata, Dinophysis tripos olduğu yaptığımız çalışmalar sonucunda ortaya çıkmıştır. Balıkçıların "salya" ismini verdikleri ve balıkçılık ekonomisini sarsacak boyutlardaki bu oluşumun da temel sebebi budur. Bu oluşum kirliliğin direkt bir göstergesi olduğu kadar, sonuçları ile de kirliliği arttırıcı bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Üzülerek hatırlatmak isteriz ki, 16-Ekim-2007 tarihli raporumuzda da belirttiğimiz ve dikkat çekmek istediğimiz olası sonuçlar, bu gün itibarı ile ne yazıktır ki gerçekleşmiştir. Uzunca bir süredir Marmara Denizi genelinde yaşanan, farklı türlere ait fertlerin sayısal anomlalilerine (Noctiluca miliaris "kızıl suları", Ceratium türlerine bağlı "yeşil su" olgusu, Cnidaria türlerindeki artışlar gibi) ek olarak ilk defa 2007 senesinde kamuoyunun da ilgisine çekecek boyutlarda Rhizosolenia calcar-avis ve Dinophysis caudata, Dinophysis tripos türlerinde yaşanmıştır. Bu tip anomaliler Marmara Denizi nde, özellikle tür çeşitliliğine bağlı hassa dengenin kopmak üzere olduğunun ciddi birer göstergesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle de Dinophysis türleri gibi biyotoksin içeren çanlılardaki artış, ciddi sonuçlar doğurabilecek niteliktedir. Yaptığımız son çalışmaların sonuçlarına göre, bu sürecin en yeni halkası olarak önümüzdeki dönemlerde Rhizomonas setigera türüne bağlı olarak farklı tipte musilajlanma beklenmektedir. Bilimsel açıdan uygun ve düzenli bir izlemenin yapılabildiği söz konusu oluşum, bilimsel izleme ve çalışma disiplininin yanı sıra, su ürünleri ekonomisini etkilemesi, rekreasyonel açıdan ciddi etkilerinin bulunması ve benzeri sebeplerden dolayı ciddi bir sorun halini almıştır. 78

Bu durum bir anlamda da orijini ne olursa olsun, halihazırda mevcut oluşumun etkilerinin en alt düzeyde tutulabilmesi için ciddi bir girişimi gerektirmektedir. Musilaj yapının su sıcaklığı değişimleri ile sadece form değiştirmesi, ancak etkisini devam ettirmesi, korkarız önümüzdeki dönemlerde sorunların daha yoğun bir şekilde katlanacağı anlamına da gelmektedir. Musilaj agregatın fiziksel yapısı dolayısı ile, ortamdaki farklı organizmaları bünyesine hapsederek bir anlamda ortamdaki türlerin hem çeşitliliğini, hem de fert adetlerini etkilemiş olduğu düşünülecek olursa, ortamda eksilen türlerin yerini dolduracak formlarda olacak artış, bahar ve yaz aylarında planktondaki olası patlamalar ile, büyük bir olasılıkla bu etmen ortadan kalkmadan, hem etkisel hem de kütlesel olarak söz konusu yapının etkisinin katlanarak artmasına sebep olacaktır. Ne yazıktır ki son yaptığımız izleme çalışmaları, bu durumun gerçekleşme olasılığının hiç de azımsanamayacak oranda olduğunu işaret etmektedir. 79