Doğa Tr. J. of Botany 16 (1992), 299 310 TÜBİTAK KAZDAGI (Bl BALIKESİR) ENDEMİK BİTKİLERİ ÜZERİNDE MORFOLOJİK VE EKOLOJİK ARAŞTIRMALAR i "ALLIUM FLAVUM L. SUBSP. FLAVUM var. MINUS BOISS. VE MUSCARI LATIFOLIUM KıRK." İsmet UYSAL Trakya Üniversitesi Çanakkale Eğitim Yüksekokulu ÇanakkaleTürkiye Geliş Tarihi ÖZET: Allium flavum L. subsp. flavum var. minus Boiss. ve Muscari latifolium Kirk. endemik taksonları Liliaceae familyasına dahildirler. A. flavum subsp. flavum var. minus, Çanakkale Kazdağı için yeni kayıııır. Her ikisi de soğanlı otsu bitkilerdir. M. Latifolium 'un yükseklik arttıkça orman altından açıklara çıktığı ve skapoz boyunun arttığı gözlenmiştir. Çiçekler uçta, A. flavum subsp. flavum var. minus'ta şemsiye, M. latifolium'da rasemus durumundadır. A. flavum subsp. flavum var. minus skapoz anatomisinde kutikula ile epidermis hücreleri arasında epidermis uzantıları tipiktir. M. latifolium'un kök korteksinde çok bol rafid kristalleri vardır. M. latifolium'un yaprak mezofilinde sanger parankiması hücreleri arasında aerankimalar vardır. A. flavurn subsp. flavum var. minus, hafif alkali, tuzsuz, fosforca ve organik maddece çok zengin topraklarda, M. latifolium, kuvvetli asidik, tuzsuz, fosforca ve organik madde ~,..ce çok zengin topraklarda yetişmektedir. Anahtar Kelime/er: Endemikler, Liliaceae. MORPHOLOGICAL AND ECOLOGICAL INVESTIGATIONS ON THE ENDEMIC PLANTS OF KAZDAGI (Bl BALIKESİR) i "ALL/UM FLAVUM L. SUBSP. FLAVUM var. MIN US BOISS. AND MUSCARI LATIFOLIUM KıRK." ABSTRACT: Alltum flavum subsp. flavum var. minus, and Muscari latifolium are endemic taxa included in family Liliaceae. Out of these A. Ilavum var. minus is new record for KazdağıÇanakkale. Both of these species are bulbous plants. M. latifolium oc 299
Kazdağı (B 1 Balıkesir) Endemik Bitkileri Üzerinde Morfolojik ve Ekolojik Araştırmalar i "Allium Flavum L. subsp, Flavum var. Minus Boiss, Ve Muscari Laıifolium Kırk. " cupies as the alıitude increases and length of scape also inereases. Flowers are spical in posiıion being as umbels in A. flavum var. minus and as racemes in M. latifolium. Scape anaıomy of A. flavum var. minus shows typical epidermal extensious beıween the cutiele and epidermal cell. In the root cortex of M. latifolium many raphid crystals are present. M. latifolium leaf mesophyll has aeranchma between the spongy parenchyma cells. A. flavum var. minus organic matter content. phosphorus and organic Key Word: Endemics, '. prefers slightly M. latifolium alkaline. nonsaline soils rich in phosphorus and grows on strongly acıdie. nonsahne soils rich in matter conıenı. Liliaceae. GİRİŞ Kazdağı, Türkiye'nin önemli errdemizrn merkezlerindendir (1). Kazdağı'nda bulunan 8 Alhum taksonundan (3'ü yeni kayıt) 6 tanesi endemiktir. Çalışma konumuzun bir bölümünü oluşturan Allium flavum subsp. flavum var. min us Boiss. Kazdağı'ndan (yeni kayıt) başka Bursa Uludağıda da yayılış göstermektedir (2). Kazdağı'ndaki diğer endemik Allium takonları ise, A. kurızianum, A. phrgium, A. proponıicum var. proponticum, A. reuterianum e A, sibıhorpianum' dur. Bu verilere göre Allium taksonları için Kazdağı'ndaki endemizm oranı % 75 dir. İncelenen taksonun dışında bir çok Allium taksonları üzerinde sitotaksonomik araştırmalarla kromozom sayımları da yapılmış ve Kazdağı endemiklerinden A. proponıicum ' un kromozom sayısı 2n=16 olarak belirlenmiştir (3). Çalışma konumuzun diğer bölümünü oluşturan Muscari latifolium Kirk., Kazdağı'nda bulunan 2 M useari taksonundan birisidir. M. la ıifoli um, Kazdağı'ndan başka Kütahya Murat Dağı ve Antalya Akseki çevresinde de yayılış göstermektedir. M. laıifolium 'un kromozom sayısı 2n= 18 olarak bulunmuştur (2). Tamamen orijinalolan bu çalışmadan amaç, Kazdağı endemik bitkilerinden olan A. flavum subsp. flavum var. minus ve M. latifolium lun morfolojik ve ekolojik özelliklerini tanıtarak Türkiye florasına katkıda bulunmak ve yaz aylarında Kazdağı'nda zaman zaman görülen orman yangınları ile zarar görebilme durumuna göre korunması önerisinde bulunmaktır. Nitekim Kazdağı'nda 1977 yılında Çanakkale orman serisinde çıkan yangında 0 Ha. alan, 1984 yılında Çanakkale, Yenice, Bayramiç ve Ayvacık orman serilerinde çıkan yangında 970 Da. alan yanmıştır (4). MATERYAL VE YÖNTEM A. flavum var. minus ve M. laıifolium lun Kazdağı'nda yayılış gösterdiği alanlardan bitki ve toprak örnekleri alınmıştır. Bitki örneklerinden A. flavum var. minus, Çanakkale Kazdağı Tavşanoynağı mevkisinden sarp meyilli granit kayalı uçurumdan 8.8. 1989 tarihinde, M. latifolium, Çanakkale Kazdağı Gariban çeşmesi ve Kirsealan mevkisinden Fagus ormanı altından 13.5.1989 tarihinde, BalıkesirEdrernit'ten Kazdağı'na çıkışta çeşitli yüksekliklerden Fagus ormanı altı ve açıklıklarından ı7.s. ı989 tarihinde toplanmış olup örnekler Çanakkale Eğitim Yüksekokulu Herbaryumunda saklanmaktadır (USH. 7,8). Bitki örnekleri 0.'.,,,.. }:,."._,..,t ::; ~ :.:r _.. i..:.0"0 o:
1. UYSAL nin bir kısmı % 70'lik alkol içinde fikse edilerek iç morfolojik özellikleri (anatomik yapılan) incelenmiştir. Biometrik ölçümler her bir organ için 'ar defa yapılmış ve sonuçların değerlendirilmesinde standart hata için se ="J (~~~2 formülü kullanılmıştır. Bitkilerin toplanc dığı alandan toprak örnekleri de alınarak polietilen torbalarla laboratuvara getirilmiş ve hava kuru su yapıldıktan sonra ph, total tuz, CaC0 3, bünye, azot, potasyum ve organik madde değerleri saptanmıştır. BULGULAR 1. A. flavum subsp. flavum var. mirıus'un Morfolojik ve Ekolojik Özellikleri: A. Dış Morfolojik Özellikleri: Çok yıllık, soğanlı ve otsu bir bitkidir. Soğan,' yumurta veya küreselyumurta biçimli, kabuğu zarımsı ve siyahımsıdır, Soğan, ortalama 13,6 mm çapında ve 12,4 mm boyundadır (Tablo 1). Kökler, saçak köktür. Toprak üstü sürgün (skapoz) 8,5 cm kadar olup yeşilimsi puslu ve ortalama 0,8 mm genişliğinde ve 8,5 cm uzunluğundadır (Tablo 1). Spatanın valfleri, tabanda darca üçgen şeklinde ve biri uzun diğeri kısa olup iki tanedir. Uzun valf, yukarıya doğru gittikçe ineelir ve ortalama 4,1 mm eninde ve 23,7 mm boyunda ölçülmüştür. Kısa valf, ortalama 2,3 mm eninde ve 12,1 mm boyundadır. Çiçekler, şemsiye biçiminde, yayılmış, dik sütunsu kümeli veya yarı küremsidir. Pedisel, ortalama 10,8 mm uzunlukta ölçülmüştür (Tablo 1). Pedisellerin boyları hemen hemen eşit olup çiçek uzunluğunun 11,5 katı kadardır. Çiçekler, erdişi, perigon çan biçimli, 6 parçalı, parçalar sarı, nadiren yeşilimsi pembe renkli ve dikdörtgensi olup uçları yuvarlaktır. Korolla, ortalama 2,7 mm eninde ve 3,5 mm boyundadır (Tablo 1). Stamenler 6 tane ve anterler perigon tüpünün dışındadır. Anterler, sarıdan menekşeye kadar olup ortalama 0,5 mm eninde ve 0,9 mm boyundadır. Filamenter ise mor renkte ve ortalama 3,6 mm boyundadır (Tablo 1). Pistil L, ovaryum yarı kürernsi, tabanda büzülmüş ve çok kısa saplıdır. Ovaryum, orta durumlu, 3 lokuluslu ye karpellidir. Stillus 3,7 mm boyundadır (Tablo 1). Ovüller çok sayıda olup, plasentasyon eksenseneldir. Meyva zanmsı kapsülolup ortalama 1,9 mm eninde ve 3,6 mm boyundadır. Tohumlar ortalama 1,5 mm eninde ve 3,4 mm boyundadır (Tablo 1). Çiçeklenme zamanı 8 (9) aydır. 12002500 m yüksekliklerde bulunur (2). B. iç Morfolojik Özellikleri: 1. Kök Anaıomisi: En dışta kalın çeperli iri hücreli bir sıralı epidermis ve altında çok geniş bir alanı dolduran ve parankimatik hücrelerden oluşan korteks yer alır. Korteksten sonra endodermis ve periskl ile iletim demeti gelmektedir. İletim demetinde trake ve trakeidierden oluşmuş görünen ksilem vardır (Şekil 1). Kökün merkezi, ksilern ile doludur. Floem ayırt edilememiştir. 2. Toprak üstü sürgün'ün (Skapoz) Anaıomisi: En dışta kalın bir kutikula tabakası ve altında bir sıra epidermis yer almaktadır. Epidermis ile kutikula arasında epidermis hücrelerinin uzantıları vardır (Şekil 2 a). Epidermiste bol miktarda kserofitik tipte stoma vardır (Şekil 2 b). Toprak üstün sürgün tüysüzdür. Epi 1
Kazdağı (B 1 Balıkesir) Endemik Bitkileri Üzerinde Morfolojik ve Ekolojik Araştımıalar i "Allıum Flavum L. subsp, Flavum var. Mınus Boiss. Ve Muscari Laıifolium Kırk. " Tablo 1. Alliurn flavurn L. subsp. flavum var. minus'a ait Biometrik Ölçümler Kazdağı (Bl Balıkesir) Endemik Bitkileri Uzerinde Morfolojik ye Ekolojik Araştırmalar i "Allium flavurn subsp. flavum yar. minus ye Muscari latifoliurn" En Ölçüm Bitki Kısmı Yaprak Valf Uzun Kısa Çiçek Sıarncn Pedisel Korolla Flamem Anter i Boy Sayısı Min. Max. Ort.±S.H. Min. Max. Ort.±S,H. 0,4 mm 1,4 mm O,8±O,3 5,8 cm 14,1 cm 8,5±2,2 2,2 mm 1,5 mm 4,9 mm 3,9mm 4,l±O,7 2,3±O,7 12,1 mm 7,0 mm 52,1 mm 17,2 mm 23,7±1l,3 12,1±3,8 4,0 2,3 2,9 0,5 mm mm mm mm 14,3 mm 4,3 mm 3,9 mm 1,3 mm 10,8±2,9 3,5±O,5 3,6±0,4 2,7 mm 5,2 mm 3,7±O,7 1,3mm,. 0,3 mm Stillus 3,9 mm 0,9 mm 2,7±O,8 0,5±O,2 0,9±O,2 Soğan 9,0 mm 19,1 mm 13,6±2,7 7,5 mm 21,0 mm 12,4±2,8 Meyva 1,3 mm 2,9mm 1,9±O,4 3,2 mm 4,2 mm 3,6±O,4 Tohum 0,8 mm 2,2 mm 1,4±O,4 2,8 mm 3,9 mm 3,4±O,3 Şekil 1. A.flavum yar. minus 'un büyütülmüş Şekil2a. A.flavum yar. minus'un büyütülmüş kök enine kesiti toprak üstü sürgünün enine kesiti dermisten sonra korteks gelmektedir. Korteksin birkaç hücre sırası kloroplast içermektedir. 2
1. UYSAL dermisten sonra korteks gelmektedir. Korteksin birkaç hücre sırası kloroplast içermektedir. Yani klorenkima tabakası halindedir. Korteks parankiması hücrelerinin çeperleri kalınlaşmıştır. Klorenkimadan sonra iki farklı halkadan oluşmuş iletim demetleri yer almaktadır. Dış halkada yer alan demetler daha küçük, iç halkada yer alan demetler ise daha büyüktür. Demetler arası, dış halka kalın çeperli parankimatik hücrelerle, iç halka ise ince çeperli parankimatik hücrelerle doldurulmuştur. İç halkadaki parankimatik hücreler daha büyüktür. Şekil2b. A. flavum var. minus 'un toprak üstü sürgününün enine kesitinde büyütülmüş stoma E: Epidermis, K: Korteks, En: Endodermis, pe: Perisikl, id: İletim demeti, Ku: Kutikula, st: Stoma, P: Parankima, Kt: Klorenkima tabakası, F: Floem, X: Ksilem Kazdağı (Bl) Balıkesir) endemik bitkileri üzerinde morfolojik ve ekolojik araştırmalar i Allium flavum subsp. flavum var. minus ve Muscari latifoliun " İsmet UYSAL ii Demetlerde dışta floem, içte ise ksilem yer almaktadır. Öz bölgesi parankimatiktir. poz anatomisinde latisifer borular gözlenmemiştir. Ska 3. Yaprak Anatomisi: Yapraklar içe doğru bükük olup U şeklindedir. Dış kısmı girintili çıkıntılıdır (Şekil 3 a). En dışta kalın bir kutikula ile onun altında yaprağı çepeçevre saran epidermis yer almaktadır (Şekil 3 b). Epidermiste bol miktarda kserofitik tipte stoma bulunmaktadır (Şekil 3 c). Palizat parankiması 23 sıra halinde tüm yaprağı kuşatmaktadır. Palizat parankimasının altında parankima hücrelerinden kalın çeperli, yuvarlak veya yumurtamsı biçimli latisifer borular vardır. Sünger parankiması yaprağın orta kısmını tamamen doldurmuştur. Demetler sünger parankiması içerisinde dağınık halde yer almıştır. Yaprağın ortasına doğru iletim demetlerinin büyüdüğü gözlenmiştir. Demetlerde dışta floem içte ise ksilem yer almaktadır. Yaprakta az miktarda küçük basit örtü tüylcri vardır. 3
Kazdağı (B i Balıkesir) Endemik Bitkileri Üzerinde Morfolojik ve Ekolojik Araştırmalar i "Allium Flavurn L. subsp. Flavum var. Minus Boiss. Ve Muscari Laıifollum Kırk. " Şekil 3a. A. flavum yar. ıninus'un yaprak enine kesitinde genel görünüş Şekil 3b. A. flavum yar. minus'un büyütül müş yap rak enine kesiti Şekil 3c. A. flavum yar. minus'un yaprak enine kesitinde büyütülmüş stoma Ku: Kutikula, st: Stoma, E: Epidermis, pp: Palizat parankiması, sp: Sünger parankiması, F: Floem, X: Ksilem Kazdağı (B 1 Balıkesir) endemik bitkileri üzerinde morfolojik ye ekolojik araştırmalar i " Allium flavum subsp. flayum yar. minus ye Muscari latifolium" İsmet Uysal c 4
1. UYSAL C. Ekolojik Özellikleri: 1. Yayılışı ve Yayılma Alanının Özellikleri: Alpinik uçurumlar, taşlı dağ etekleri, dağınık vejetasyonlu alanlar, kireç taşlı ve granit kayalar ile yol kenarlarında bulunmaktadır (2). Çanakkale Kazdağı Tavşanoynağı mevkisinde sarp meyilde şiddetli erozyonlu granit kayalı uçurumda ve kalkersiz kahverengi orman toprağı üzerinde 1200 m'de yayılış göstermekte olup kazdağı için yeni kayıttır. 2. Toprağın fiziksel ve kimyasal özellikleri: A. fiavum subsp. flavum var. rninus 'un toprağının fiziksel analizlerinde phsı 7,48 (hafif alkali karakterli), tuzsuz, kireç miktarı % 0,6 (kireççe fakir) olarak bulunmuştur. Toprak bünye sınıfı kumlutınlıdır. Maksimum su tutma kapasitesi % 39,8 olarak bulunmuştur. A. flavum subsp. flavum var. minus'un toprağının kimyasal analiz sonuçlarına bakıldığında azotun % 0,1 12 (azotlu), fosforun % 0,859 (fosforca çok zengin), potasyumun % 0,10 (potasyumca yetersiz) ve organik maddenin % 20,042 (organik maddece çok zengin) olduğu bulunmuştur. II. M. latifolium 'un Morfolojik ve Ekolojik Özellikleri: A. Dış Morfolojik Özellikleri: Çok yıllık, otsu, soğanlı bir bitkidir. Soğan, yumurta biçimli, 1,53 cm çaplı olup tek tek bulunur. Yapraklar 1 (nadiren 2), tabanda kılıflı, dik, ters mızraksı, ucu çengel gibi kıvnlmış olup sivri uçludur. Yapraklar, ortalama 24,7 mm eninde ve 24,4 cm boyunda olup (Tablo 2) toprak üstü sürgünden (skapoz) daha kısadır. Skapoz, dik ve ortalama 1440 (60) cm boyundadır. Yükseklik arttıkça bitkinin onnan altından açıklara çıktığı ve skapoz boyunun arttığı gözlenmiştir (400 m'de 23 cm iken 1350 rn'de 60 cm ölçülmüştür). Rasemus, 'ilk önce yoğun, sonra seyrek çiçekli, silindirik, 26 cm boyunda ve 1,5 cm kadar enindedir. En uçtaki çiçekler genellikle verimsizdir. Verimli çiçeklerin pediselleri geriye doğru eğik ve ortalama 0,2 mm eninde ve 4,4 mm boyundadır (Tablo 2). Verimli çiçekler ibriksi olup uçta hızla büzülür. Perigon tüpü derin, morsiyah renkli, lopları tüp uzunluğunun yaklaşık 1/6'sı kadar uzun ve hafif aşağıya doğru eğilmiş olup soluk leylak rengindedir. Perigon tüpü, ortalama 3,5 mm eninde ve 6,7 mm boyundadır (Tablo 2). Starnerıler iki sıralı, tüpün orta yukarısında perigona bağlı olup 6 tanedir. Flamentler, ortalama 0,8 mm boyunda iken anterler, ortalama 1,4 mm boyundadır (Tablo 2). Pistil i, ovaryum orta durumlu, 3 lokuluslu ve karpellidir. Stillus, ortalama 2,3 mm boyundadır. (Tablo 2). Ovüller çok sayıda olup plasentasyon ekseneldir. Verimsiz çiçekler 18 kadar olup darca ters yumurtamsı, mor renkten soluk merıekşeye kadar renkli ve 48 mm boyundadır. Meyva, lokulusid kapsül, yumurta biçimli ve çentikli uçlu olup, ortalama 2,6 mm eninde ve 3,9 mm boyundadır. Tohum, ortalama 1,6 mm eninde ve 1,8 mm boyundadır (Tablo 2). Çiçeklenme zamanı 4. ve 5. aylardır. 3501800 m yüksekliklerde bulunmaktadır. 5
Kazdağı (B 1 Balıkesir) Endemik Bitkileri Üzerinde Morfolojik ve Ekolojik Araştırmalar i "Allium Flavum L. subsp, Flavum var. Minus Boiss. Ve Muscari La.tifolium Kırk. " Tablo 2. Muscari latifolium'a ait Biometrik Ölçümler Kazdağı (Bl Balıkesir) Endemik Bitkileri Üzerinde Morfolojik ve Ekolojik Araştırmalar i "Allium flavum subsp. flavum var. minus ve Muscari latifolium" İsmet UYSAL En Ölçüm B i t k i Kıs m ı Yaprak Pedisel Çiçek Korolla Filament Anter i Boy Sayısı Min. Max. Ort.±S.H. Min. Max. Ort.±S.H. 9mm 0,1 mm 41 mm 0,4mm 24,7±9,3 0,2±O,1 6,8 cm 1,2mm 24,4±8,5 4,4±2,1 2,8 mm 4,1 mm 3,5±O,3 5,9 mm 0,4 mm 2,0 mm 35,8 cm 7,5 mm 7,4 mm Stilius 1,3mm 2,7 mm 6,7±O,5 0,8±O,3 2,3±O,2 M ey va 1,6 mm 3,3mm 2,6±O,5 2,0 mm 2,3 mm 2,7 mm 3,9 mm 2,3±O,2 3,3±O,5 Tohum 0,9 mm 2,2 mm i,6±0,3 1,3mm 2,3 mm 1,8±O,3 B. iç Morfolojik Özellikleri: 1. Kök Anatomisi: En dışta, epidermisin ölmesi sonucu koruyucu tabakayı oluşturan eksodermis, altında iri hücreli köşe kollenkimalı hücrelerden oluşmuş korteks yer almaktadır. Kortekste bol miktarda demetler halinde kümelerımiş rafid kristalleri bulunmaktadır (Şekil 4). Rafid kristallerinin daha büyük hücrelerde oluştuğu gözlenmiştir. Daha sonra iri hücrelerden oluşmuş endodermis ile altında perisikl bulunmaktadır. En ortada ise iletim demeti yer almakta olup, demet floem ile ksilemden oluşmaktadır. Merkez ksilem ile doludur. 10Q,M.. Şekil 4. M. latifolium'un kök enine kesitin de genel görünüş 6 lqq}! Şekil 5. M. latifolium'un toprak üstü sürgünü nün büyütülmüş enine kesiti
1. UYSAL 2. Toprak üstü sürgünün (Skapoz) Anatomisi: En dışta kalın bir kutikula, daha sonra uzun hücrelerden oluşmuş epidermis yer almaktadır. Epidermis hücrelerinin dışa bakan kısımları katmanlı bir şekilde kalınlaşmıştır. Ayrıca epidermiste kserofitik tipte stomalar bulunmaktadır (Şekil 5). Epidermisten sonra korteks yer alır. Korteksin birkaç hücre sırası kloroplast içerir. Yani klorenkimatiktir. Klorenkima tabakası hücreleri korteksin diğer hücrelerine göre daha küçüktürler. Korteksten sonra iletim demetleri yer almakta olup, demetlerde dış floem, içte ise ksilem bulunmaktadır. Dışta bulunan iletim demetleri daha küçük iken içte yer alan demetler daha büyüktür. Öz bölgesi parankimatiktir. Epidermis hücreleri üzerinde tüy yoktur. Toprak üstü sürgün tüysüzdür. 3. Yaprak Anatomisi: Ters mızraksı yapraklar en dışta kalın bir kutikula ile altında epidermis içermektedir. Palizat parankiması yassılaşmış jiücrelerden oluşmuştur ve yaprağın her iki yüzende de yer almaktadır. Yani yaprak ekvifasialdir. Sünger parankiması ise geniş intersellüler alarılı ve iri hücreli olup geniş alan kaplamaktadır. Sünger parankiması hücreleri arasında geniş yer kaplayan aerankimalar vardır. İletim demetleri sünger parankiması içinde yer almaktadır. Demetler floem ve ksilemden oluşmuştur (Şekil 6 a). Yaprağın hem alt hem de üst epidermisinde bol miktarda kserofitik tipte stomalar yer almaktadır (Şekil 6 b). Ayrıca yaprakta rafid kristalleri de vardır. Yaprakta tüy olmayıp papilla şeklinde çıkıntılar bulunmaktadır. Şekil6a. M. latifolium 'un büyütülmüş yaprak enine kesiti Ek: Eksodermis, Rk: Rafid kristalleri, Floem, X: Ksilem, Pe: Perisikl, En: Endodermis, id: İletim demeti, st: Stoma, Ku: Kutikula, Kt: Klorenkima tabakası, E: Epidermis, K: Korteks, pp: Palizat parankiması, sp: Sünger parankiması, Kazdağı (B ı Balıkesir) endemik bitkileri üzerinde morfolojik ve ekolojik araştırmalar i " Allium flavum subsp. flavum var. min us ve Muscari latifolium" C. Ekolojik Özellikleri: 1. Yayılışı ve Yayılma Alanının Özellikleri: Pinus nigra ve P. bruıia ormanıarı altında, Fagus ormanı altında, makilikler içinde ve toprakta döküntünün fazla olduğu alanlarda bulunmaktadır. Çanakkale Kazdağı Gariban çeş7
Kazdağı (B 1 Balıkesir) Endemik Bitkileri Üzerinde Morfolojik ve Ekolojik Araştırmalar i "Alllum Flavum L. subsp. Flavum var. Minus Boiss. Ve Muscari Latifolium Kırk. " mesi mevkisinde 350 m'de, Kirsealan mevkisinde Fagus ormanı altında 500 m'de kalkersiz kahverengi orman toprağı üzerinde, BalıkesirEdremit' ten Kazdağı 'na çıkışta 650 m ile 1320 m arasında yüksekliklerde kalkersiz kahverengi orman toprağı üzerinde Fagus ormanı ve açıklıklarında kademeli olarak yayılış göstermektedir. Şekil 6b. M. latifolium tinde stoma 'un yaprak enine kesi 2. Toprağın Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri: M. latifolium' un toprağının fiziksel analizlerinde phsı 5,16 (kuvvetli asit karakterli), tuzsuz, kireç miktan % 0,210 (kireççe fakir) olarak bulunmuştur. Toprak bünye sınıfı tınlıdır. Maksimum su tutma kapasitesi % 40,1 olarak bulunmuştur. M. laıifolium un toprağının kimyasal analiz sonuçlarına bakıldığında azotun % 0,056 (azotça orta), fosforun % 0,448 (fosforca çok zengin), potasyumun % 0,28 (potasyumca yetersiz) ve organik maddenin % 18,146 (organik maddece çok zengin) olduğu bulunmuştur. TARTIŞMA A. flavum VE SONUÇ subsp. flavum var. minus Kazdağı için yeni kayıt olup, biometrik ölçümlerde Davis'e (2) göre önemli sapmalar görülmemiştir. Kök anatomisinde, korteks çok geniş bir alan kaplamakta olup, merkez tümü ile ksilemle doludur. Skapoz anatomisinde en dışta bulunan kalın kutikula tabakası ile epidermis hücreleri arasında uzanan epidermis uzantılan tipiktir. Epidermiste stomalar kserofitiktir. Böylece su buharının difüzyon yolu uzamakta ve rüzgardan arınmış stoma ile terleme azaltılmaktadır. Epidermiste tüy yoktur. Epidermisin altında klorenkima tabakası yer almaktadır. İletim demetleri parankimatık doku içinde dağınık dizilişlidir, Skapoz anatomisinde latisifer borular gözlenmemiştir. Yaprak, içe doğru dönük U şeklindedir. Yaprak epidermisinde bol miktarda bulunan kserofitik stomalar skapoz anatomisindeki yapıyı tamamlamaktadır. Böylece bitkinin bulunduğu ekolojik ortam ile anatomik 8 ;.
1. UYSAL yapı uyum sağlamaktadır. Yaprağın ortasına doğru iletim demetlerinin büyüdüğü gözlenmiştir. Yaprak mezofilinde latisifer borular vardır. Yentür'de (5) Allium taksonlarının yapraklarında latisifer boruların bulunduğunu belirtmiştir. A. flavum var. minus Iun yaprak mezofilindeki latisifer boruların palizat parankimasının hemen altında yer aldığı gözlenmiştir. Latisifer borular, İtalya endemiklerinden A. ırifoliatum endemik taksonunun yaprağında epidermisin hemen altında bulunurken (6), yine İtalya endemiklerinden A. ericetorum ve A. nebrodonse endemik taksonlarının yapraklannda pa1izat parankimasının altında yer aldığı rapor edilmiştir (7). Latisiferlerin yaprakta bulunduğu yer değişkenlik gösterdiği için, A. flavum var. minus un yaprağında bulunduğu yer de taksonomik açıdan önemli bir anatomik karakterdir. A. flavum var. minus granit kayalı, sarp meyilli, hafif alkali karakterli, tuzsuz, kireççe fakir, kumtınlı bünyeli, azotlu; fosforca ve organik maddece çok zengin topraklarda yetişmektedir. M. laıifolium un biometrik ölçümlerinde Davis'e (2) göre önemli sapmalar elde edilmemiştir. Ancak yetişme yüksekliği arttıkça bitkinin orman altından açıklara çıktığı ve güneşlenme peryodunun artması ile de skapoz boyunun arttığı gözlenmiştir. Ayrıca M. latifolium için ilgili literatürde (2) 11001800 m yükseklikler gösterilirken incelemelerde yüksekliğin 350 m'ye kadar indiği gözlenmiştir. Kök anatomisinde, korteks çok yer kaplamaktadır. Kortekste rafid kristallerinin varlığı ve çok bol bulunması taksonomik açıdan önemli bir anatomik karakterdir. Yentür'de (5) Kristal tiplerinin sistematik belirlemelerde büyük öneme sahip olduğunu vurgulamıştır. Skapoz anatomisinde epidermisin üzeri kalın bir kutikula ile örtülü ve epidermiste stomalar kserofitiktir. Yaprak anatomisinde ise sünger parankiması hücreleri arasında aerankimaların bulunuşu ve rafid kristallerinin varlığı ilginçtir. Kristaller, genellikle sistematik belirlemelerde büyük öneme sahiptirler (5). Yaprak epidermisinde papilla şeklinde çıkıntılar vardır. Epidermisirı altında ise klorenkima tabakası yer almaktadır. M. Iatifolium, orman altında, makiliklerde ve toprakta döküntünün fazla olduğu alanlarda, kuvvetli asit karakterli, tuzsuz, kireççe fakir, tınlı bünyeli, fosforca ve organik maddece çok zengin topraklarda yetişmektcdir. M. latifolium'un kuvvetli asidik toprakta yetişmesi yayılış ortamı ile uyum göstermektedir. Çükü ibre yapraklı orman altı toprakları asidik karakter göstermektedir. Zaman zaman görülen büyük orman yangınları diğer endemik taksonlar gibi A. flavum L. subsp. flavum var. minus ve M. latifolium 'un zarar görmesine neden olup varlığını tehdit edebilir. Nitekim Kazdağı'nda 1977 ve 1984 yılında görülen büyük orman yangınları önemli bir örnektir. i i TEŞEKKÜR Bu çalışmada büyük yardımlarını gördüğüm değerli hocam Prof. Dr. Münir Öztürk'e, Dr. Mehmet Pirdal'a, Atakan Sukatar'a, herbaryumda çalışmamda yardımcı olan Prof. Dr. Özcan Seçmerı'e, Prof. Dr. Neriman Özhatay'a, Doç. Dr. Yusuf Gernici'ye, Uzman Erkuter Lebbeci'ye teşekkür ederim. Ayrıca çalışmamda yakın ilgilerini gördüğüm T.Ü. FenEdebiyat Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Cemal Karadeniz ile Öğretim Üyeleri Prof. Dr. GökselOlgun, Prof. Dr. Nihat Aktaç ve Prof. Dr. Cengiz Kurtorıur'a teşekkürü borç bilirim. 9
Kazdağı (B 1 Balıkesir) Endemik Bitkileri Üzerinde Morfolojik ve Ekolojik Araştırmalar i "Allium Flavum L. subsp. Flavum var. Minus Boiss. Ve Muscari Laıifolium Kırk. " KAYNAKLAR 1. Ekim, T., Koyuncu, M. ve ark., Türkiye'nin Tehlike Altındaki Nadir ve Endemik Bitki Türleri Türkiye Tabiatını Koruma Derneği, 18, Ankara, 1989. 2. Davis, P.H., Flora of Turkeyand The East Aegean Islands, 6,7,8. Edinburg University Press. (1979, 1982, 1984). 3. Özhatay, N., Trakya ve istanbul Çevresinin Allium Türleri Üzerinde Siıoıaksonomik Araştırmalar III İst. Ecz. Fak. Mec. 20, 43, istanbul, 1984. 4. Küçükosmanoğlu, A., Türkiye Ormanlarında Çıkan Yangınların Sınıflandırılması ile Büyük Yangınların Çıkma ve Gelişme Nedenleri. Orm. Gnl. Md. Yay. 662, Ankara, 1987. 5. Yentür, S., Bitki Anatomisi Isı. Üniv. Fen. Fak. 191, fstanbul1984. 6. Miceli, P., Ficini, G., Garbari, F., The Genus "Allium" L. in Italy. XIII. Morphological, Caryological and Leaf Anaıomical Study in Some CW Mediıerranean Triploid Populations of "Allium Trifoliatum" Cyr. Webbia 38, 793803, 1984. 7. Miceli, P., Garbari. F., IL Genera Allium L. in Italia. X. Allium Ericetorum Thore ed Allium Saxatile M. Bieb. Atti Sac. Tosc. Sci. Nat., Mem., 87, 5169, 1980. 8. Raimondo, F.M., Garbari, F., Spazzafuma, A., IL Genera Allium L. in Iıalia. Xi. Allium Nebrodense Guss. Specie Endemice di Sicilia. IL Naturalista Siciliano, 4, 4 (12), 25 44, 1980. 310