Modül 5 EĞİTİM KİTAPÇIĞI Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) Editör Miguel Santos Yazarlar Banu Duman Ayfer Yıldırım Erişkin Mehtap Coşgun Başar Seda Kıraç Program Geliştirme Uzmanı Çetin Toraman TÜRKİYE Bu proje, Hayatboyu Öğrenme Programı Grundtvig Çok Taraflı Projeler faaliyeti çerçevesinde Avrupa Komisyonundan alınan hibe ile yürütülmektedir. Bu projenin içeriği ve sonuçları hiçbir şekilde Avrupa Komisyonunun görüşlerini yansıtmadığı gibi proje ve sonuçları ile ilgili tüm sorumluluk proje sahiplerine aittir.
Bu eğitim modülü, tıbbi tanılama, eğitsel değerlendirme ve yerleştirme ile Bireyselleştirilimiş Eğitim Programı (BEP) hazırlamada teorik ve pratik bilgi sağlamak için hazırlanmıştır. Bu bölümde öğretmenlerin tanılama ve değerlendirmenin ardından çocuğun BEP nı hazırlarken izleyecekleri basamakların sunulması hedeflenmektedir. 90
Bölüm 1 Tıbbi Tanılama, Eğitsel Değerlendirme ve Yerleştirme Kazanımlar SP li öğrencilerin tıbbi tanılaması ve eğitsel değerlendirilmesinin kavranması, SP li öğrencinin uygun programa yerleştirilmiş olup olmadığının tartışılması beklenmektedir. Giriş Tıbbi Tanılama Çocuktaki farklılığı genellikle anne-baba ya da öğretmen fark eder. Çocuk akranlarından farklı mı sorusuna cevap aranır. Serebral Palsi li (SP) çocukların gözle görülebilir fiziksel yetersizliklerinin diğer engel türlerine göre sağlık personeli tarafından erken fark edilmesi, tıbbi değerlendirme ve tedavi sürecinin de daha erken başlaması anlamına gelmektedir. Diğer yandan SP li çocukların tıbbi müdahale (ameliyat, botoks, fizyoterapi vb..) sürecinin uzun zaman alması, eğitsel değerlendirme sürecinin aksamasına hatta gecikmesine sebep olabilmektedir. Hastanede doğumun hemen sonrasında hekimim çocuğumun SP li olduğunu söyledi. Ardından bir dizi ameliyatlar geçirdik, tedaviler ve terapiler aldık. Şimdi kızım 13 yaşında. Biz yeni fark ettik ki eğitimi ikinci plana atmışız. Eğitsel Değerlendirme ve Yerleştirme Tıbbi tanılama sürecinin tamamlanmasının ardından ilk aşama özel gereksinimi olan çocukların eğitsel değerlendirilmesidir. Bu aşamada; Çocuğun gelişimsel ve duyusal özellikleriyle ilgili standardize testler kullanılır. Aileden ve çocukla çalışan ilgililerden bilgi alınır. 91
Örneğin Stanford Binet, Wisc-R, Leiter, Portage, Peabody, GEÇDA gibi standardize gelişim değerlendirme araçları, Kontrol listeleri (müfredata dayalı kaba değerlendirme formları) Aile görüşme formları kullanılabilir. Bunun sonucunda çocuğun yetersizlikleri ve özel eğitime ihtiyacının olup olmadığına karar verilir. İkinci aşamada ise; Birinci aşamada elde edilen bilgiler ışığında özel gereksinimi olan öğrenci uygun eğitim programına yerleştirilir. Tanılama, Değerlendirme ve Yerleştirme de Türkiye Örneği TIBBİ TANILAMA Hastane EĞİTSEL DEĞERLENDİRME YÖNLENDİRME Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu (RAM) Rehberlik ve Araştırma Merkezi YERLEŞTİRME Özel Eğitim Hizmetleri Kurulu (İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü) BİREYİN KAYDININ YAPILACAĞI ÖZEL EĞİTİM KURUMUNUN/OKULUNUN BEP GELİŞTİRME BİRİMİ Düşünelim ve Yazalım! Sizce, özel gereksinimi olan bireyleri uygun eğitim ortamına yerleştirirken neleri dikkate almalıyız? 92
Özel gereksinimi olan öğrenciler özelliklerine uygun olarak ayrı eğitim ortamları veya birlikte eğitim ortamlarına yerleştirilebilirler. Ayrı eğitim ortamlarında, yetersizliğe sahip öğrenciler bir aradayken birlikte eğitim ortamlarında, yetersizliği olan ve olmayan öğrenciler bir arada eğitim alır. Özel gereksinimi olan öğrencilerin uygun eğitim ortamına yerleştirilmelerinde en az kısıtlayıcı eğitim ortamı kavramı karşımıza çıkmaktadır. En az kısıtlayıcı ortam: Öğrencinin en çok amaç gerçekleştireceği ve akranlarıyla en çok bir arada olabileceği ortamlardır. Bununla birlikte öğrencilerin bireysel özelliklerine göre en az kısıtlayıcı ortam kavramı farklılık gösterir. Bir öğrenci için yatılı özel eğitim okulu en az kısıtlayıcı ortam olabilirken, bir başka öğrenci için en çok kısıtlayıcı eğitim ortamı olabilir. Düşünelim ve Yazalım! Sizin eğitim ortamınıza yerleştirilmiş bir öğrencinin yerleştirmesinin uygun olmadığını düşünüyorsunuz. Ne yapmalısınız? Ülkeden ülkeye farklılık göstermekle birlikte Türkiye de bu süreç aşağıdaki gibi olmaktadır. Özel eğitim gereksinimleri belirlenerek tanılanmış bireyler için eğitsel tanılama, izleme ve değerlendirme ekibi tarafından yöneltme kararı alınır. Özel Eğitim Hizmetleri Kurulu, bu bireylerin kaynaştırma uygulamaları yapılan okul ve sınıflara ya da özel eğitim okul ve sınıflarına yerleştirilmeleri kararını alır. Yerleştirilen 93
öğrencilerin izlenmesi okul, eğitsel tanılama, izleme ve değerlendirme ekibi ve özel eğitim hizmetleri kurulu tarafından iş birliği içinde yürütülür. Öğrencinin kaydettiği gelişmeler belli aralıklarla düzenli olarak izlenir. Kayıt tarihinden itibaren en az üç aylık izleme süreci sonunda, öğrencinin yerleştirildiği okul; uygun yerleştirilmediği düşünülen öğrenci için doğrudan özel eğitim hizmetleri kuruluna başvurabilir. Okul, başvurusunda öğrenci ve alınan önlemler hakkında ayrıntılı bir rapor düzenler. Bu rapor, öğrencinin bireysel gelişim raporu dur. Rapor uygun bulunursa, Özel Eğitim Hizmetleri Kurulu eğitsel tanılama, izleme ve değerlendirme ekibi ile iş birliği kurarak yeni bir değerlendirme sürecini başlatır ve en geç bir ay içerisinde sonuçlandırır. Tanılama, Değerlendirme ve Yerleştirmede Portekiz Örneği Portekiz kanunları kapsamında tıbbi tanılama zorunlu tutulmamaktadır. Eğer tanılama varsa, sağlık hizmetlerinin sunulması için yapılmıştır. Çocuğun değerlendirilmesi, disiplinler arası bir ekip bünyesinde, ve daima sınıf öğretmenini, özel eğitim öğretmenini, anne babayı yani veliyi ve özel vakalara bağlı olarak da psikolog, fizyoterapist, iş terapistleri, doktorlar ve faydalı olacağı kabul edilen diğer kişileri de içerecek biçimde yapılır. Süreçten sorumlu olan kişi daima sınıf öğretmenidir. Disiplinler arası ekip, şunların tespit edilmesi için bir çerçeve olarak Uluslar arası İşlev Gösterme, Özürlülük ve Sağlık Sınıflandırması Çocuk Versiyonunu (ICF CY) kullanır: 1) her bir çocuk için hangi alanların değerlendirilmesinin gerektiği 2) Hangi değerlendirmeler için kimlerin sorumlu olacağı 3) ne tür bilgi ve ölçüler toplanacak. Tüm verilerin toplanmasından sonra, çocuğun işlevsel profili elde edilir ve buna bağlı olarak çocuğun özel eğitim hizmetlerine uygunluğu tespit edilir. Veliler, istedikleri okulu seçmekte serbesttirler ve çocuklar kayıt önceliğine sahiptir. Bununla birlikte devlet, belli bazı özel ihtiyaçlara göre bazı okulların özel olarak hazırlanması için sistemde gerekli düzenlemeleri yapmıştır; bu durumda, görme yetersizliği, işitme yetersizliği, otizmi olan çocuklar ve çok yetersizliği olan çocuklara yönelik okullardan bahsedilebilir. Yine de, veliler, söz konusu ağın bir parçası olmayan başka bir okulu da seçebilirler. Her durumda amaç çocuğu genel eğitim sınıfına yerleştirmek ve programı çocuğa göre düzenlemektir. Bazı çocuklar için, sahip oldukları özelliklerden ve grubun özelliklerinden dolayı, disiplinler arası ekip, çocuğu belli dönemlerde özel beceriler üzerinde çalışması için farklı bir ortama alabilir. Öğretmen daima disiplinler arası ekibin bir parçasıdır ve söz konusu kararların ekip tarafından tartışılması ve onaylanması zorunludur. Bu süreçte son sözü daima aile söyler çünkü, BEP nın oluşturulması ve onaylanması sürecinde yer almalıdır. 94
Tanılama, Değerlendirme ve Yerleştirmede İtalya Örneği Tıbbi tanılama, Sosyal Özürlerden Sorumlu Tıbbi Komisyon tarafından tayin edilmiş olan ve (özür türünü göz önünde bulunduran) profesyonel yerel tıbbi birimler ile birlikte çalışan bir sosyal görevli tarafından gerçekleştirilir. Aynı zamanda öğrencinin eğitimsel değerlendirilmesi de tanı ile birlikte gerçekleştirilir ve uzmanlar İtalya da bu hususta ICD 10 dan yararlanırlar. (Sağlık Sorunları ve Hastalıklara İlişkin Uluslar arası İstatistiksel Derecelendirmenin 10. Gözden geçirilmesi) Aileler, uzmanların önerilerini aldıktan sonra öğrencinin yerleştirileceği okulu kararlaştırır. Tıbbi tanılama ve eğitsel değerlendirmenin ardından, uluslararası kanunlara göre, öğrenciler devlet okullarına yerleştirilir. Tanılama, Değerlendirme ve Yerleştirmede Romanya Örneği Yetersizliği olan çocuklara ilişkin ön bilgiler, genellikle hastane ve aile doktorları gibi tıbbi makamlar tarafından elde edilir. Her bir çocuk belirli ölçütlere göre değerlendirilir ve tanılanır. Bu tanı sadece çocuğun ailesine bildirilir. Tanı konulduktan sonra, ilgili kişiler, özür sınıflandırmasına ilişkin bir kod (hafif, orta, ağır, çok ağır) kullanılarak kaydedilir. Bu kod, hastalığın adının ya da diğer özel bilgilerin açıklanmasına ya da tespit edilmesine imkân vermez. Çocukların eğitim sistemi içindeki dağılımı, yetersizliğe her hangi bir atıfta bulunmadan belirlenen koda göre yapılır. Bunun anlamı ise şudur: SP li ya da diğer tür ruhsal ya da fiziksel sorunları olan çocuklara, ilgili sorunun özelliğine göre özel bir yaklaşım yaratma olasılığını ortadan kaldırarak eğitim sisteminde aynı biçimde yaklaşım gösterilir. Önerilen Okumalar http://www.european-agency.org/country-information Jessica M. Kramer & Joy Hammel (2011): I Do Lots of Things : Children with cerebral palsy s competence for everyday activities, International Journal of Disability, Development and Education, 58:2, 121-136 http://dx.doi.org/10.1080/1034912x.2011.570496 Kargın, T. (2007):Eğitsel Değerlendirme ve Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Hazırlama Süreci, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 8 (1) 1-13 http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/39/927/11547.pdf Ataman, A. (Editor), (2003). Özel Gereksinimli Çocuklar Ve Özel Eğitime Giriş. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık. 95
Bölüm 2 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Tanımı ve Yararları Kazanımlar Bep in tanımının öğrenilmesi, Bep in yararlarının öğrenilmesi beklenmektedir. Giriş Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP): Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı, özel eğitime ihtiyacı olan çocuğun bireysel gereksinimleri doğrultusunda hazırlanmış bir yıllık ölçülebilir uzun ve kısa dönemli amaçları, destek hizmetleri, yeri, zamanı, görevli personeli içeren yazılı bir programdır. BEP in Yararları: BEP hazırlayarak özel gereksinimi olan öğrenciye, ailesine öğretmenine ve yaşadığı topluma katkı sağlamış oluruz. Düşünelim ve Yazalım! BEP yaparak öğrenciye ne açıdan katkı sağlarız? Düşünelim ve Yazalım! BEP yaparak öğrencinin ailesine ne açıdan katkı sağlarız? Tartışalım. 96
Düşünelim ve Yazalım! BEP yapmak öğretmene ne açıdan katkı sağlar? Tartışalım. Öğrenciye katkı sağlarız çünkü: Öğrencinin engelinden kaynaklanan farklı ihtiyaçlarının neler olduğu netleştiririz. Öğretim etkinliklerini öğrencinin ihtiyaçlarına gore düzenleriz. Öğrencinin eğitim planını ve ilerlemesini takip eder ve değerlendiririz. Öğrencinin toplumda bağımsız ve üretken birey olmasına imkan sağlarız. Öğrencinin ailesine katkı sağlarız çünkü: Anne-baba ile okul arasında etkili bir iletişim ve işbirliği sağlarız. Anne-baba, çocuklarının eğitim hakları konusunda karar alma fırsatı bulur. Anne-baba, çocuklarının eğitimindeki görev ve sorumluluklarını öğrenir. Öğrencinin öğretmenine katkı sağlarız çünkü: Öğrencinin var olan yeterliliklerini ve gereksinimlerini net olarak görür. Interdisipliner çalışma becerisi gelişir. Öğretim ve değerlendirme sürecini etkin yönetmesi sağlanır. Öğrencinin geçiş planlaması için gerekli önlemleri alırız. Önerilen Okumalar Özyürek, M., (2004) Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı: Temelleri ve Geliştirilmesi, Kök Yayıncılık, Ankara Lewıs,R.,B., Doorlag, D.H. (2010); Teachıng Specıal Students In General Educatıon Classrooms. 8. Edition, Prentice Hall Tekin, E.(1996) İşlevsel ve Etkili Bireyselleştirilmiş Eğitim Programları,Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 6, 111-122 97
Bölüm 3 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı; BEP Ekibi Üyeleri ve Görevleri Kazanımlar Bep Ekibi üyelerinin ve görevlerinin öğrenilmesi beklenmektedir. Giriş Yazalım Bep ekibi kimlerden oluşur? Tahminlerinizi aşağıdaki diyagrama yazınız. BEP EKİBİNİN ÜYELERİ 98
BEP Ekibi Bep ekibinin üyeleri, okulda özel gereksinimli öğrencinin BEP inin hazırlamakla görevlidir. Öğrenci için BEP hazırlandıktan sonra, BEP ekibinin düzenli aralıklarla toplanması gerekir. Ayda bir ya da iki ayda bir yapılacak ekip toplantılarıyla BEP değerlendirilir. Bu toplantılarda öğrencinin ilerlemesi değerlendirilerek gerekli görülürse değişiklikler yapılır. BEP ekibi; Okul müdürü veya görevlendireceği müdür yardımcısı, sınıf öğretmeni, branş öğretmeni, rehber öğretmen, veli ve öğrenci ile varsa fizyoterapist ve dil terapistinden oluşmaktadır. BEP Ekibi Koordinatörü/Başkanının Görevleri: BEP toplantılara başkanlık eder. (Okul müdürü veya görevlendireceği müdür yardımcısı) BEP üyelerini belirler. BEP geliştirme birimini oluşturur. BEP üyelerinin birlikte çalışması için onların motivasyonunu ve etkili iletişimlerini sağlar. BEP toplantılarına gerektiğinde katılacak üyeleri davet eder. Öğrencinin, BEP te belirlenen ihtiyaçlarına gore okulda düzenlemeler için tedbir alır. Sınıf Öğretmeninin/Branş/Rehber Öğretmenlerinin Görevleri: BEP in hazırlanması, uygulanması, değerlendirilmesi ve raporlaştırılmasında etkin görev alır. Diğer üyelerle işbirliği içinde çalışır. Ailenin Görevleri: BEP in geliştirilmesi sürecinde çocuğunun ve kendisinin ihtiyaçlarını belirtir. BEP teki kazanımların desteklenmesi için okul içi/dışı etkinlikleri gerçekleştirir. Öğrencinin Görevleri; BEP te yer almasını istediği kazanımları belirtir. Bu kazanımları edinmek için üzerine düşen sorumlulukları yerine getirir. Önerilen Okumalar Smith, T. E. C., Polloway, E.A., Patton,J.R., Dowdy, C.,A. (2011); Teaching Students With Special Needs In Inclusive Settings, Prentice Hall, 6. Edition. 99
Bölüm 4 BEP Geliştirme Sürecinin Basamakları Kazanımlar Bep geliştirme basamaklarının açıklanması, Öğrenci ihtiyaçlarının belirlenmesi, Öğrenci performansının yazılması, Uzun dönemli ve kısa dönemli amaç yazılması, Bep te sorumlu kişilerin, başlangıç ve bitiş tarihlerinin belirlenmesi beklenmektedir. Giriş BEP GELİŞTİRME SÜRECİNİN BASAMAKLARI BEP hazırlanırken aşağıdaki basamaklar takip edilir: BEP 1.Adım: Öğrenci Gereksinimlerinin Belirlenmesi 2. Adım: Performans Yazımı 3. Adım: Uzun Dönemli ve Kısa Dönemli Amaç Yazımı 4. Adım: Programın başlamabitiş tarihinin ve sorumlu kişilerin belirlenmesi 1. Adım: Öğrenci gereksinimlerinin belirlenmesi Bu adımda, öğrencinin bulunduğu sınıfın amaçlarının gerektirdiği davranışlar ile öğrencinin halihazırda yaptığı davranışlar arasındaki fark belirlenir. Bunun için; Öncelikle var olan programdaki amaç ve davranışlarının yazılarak bir kontrol listesi haline getirilmesi gerekmektedir. Amaçları yazarken ilköğretim ders programları, rehber kitaplar kullanılabilir. Ders programlarında amaçlar listesi yer almaktadır. 100
Bu listeler uyarlanarak kullanılabilir. Bunu yaparken programdaki amaçları davranışsal olarak yazmak gerekir yani gözlenebilir ve ölçülebilir olmalıdır. Aşağıdaki tabloda uygun olan ve uygun olmayan eylem örnekleri bulunmaktadır. Uygun Eylemler (davranışlar) Yazar Söyler Ayırt eder Çizer Eşleştirir Kaldırır Sayar Karşılaştırır Tekrarlar Seçer Sınıflar Uygun Olmayan Eylemler (davranışlar) Bilir Anlar Sezer İnanır Geliştirir Beğenir Hoşlanır Kontrol listesi; öğrencinin kabaca değerlendirmesinde kullanılan bir formdur. Bu form, yönergeler, sorular, açıklama ve sonuç bölümlerinden oluşur. Yönergelerbölümüne müfredat programındaki amaçlar yazılır. Kontrol listeleri her akademik ders için oluşturulabileceği gibi özbakım ve günlük yaşam becerilerine yönelikte hazırlanabilir. Daha sonra programa göre hazırlanan kontrol listesi öğrenciye bire bir olarak uygulanır. Öğrencinin yapabildikleri sonuç sütununa + olarak işaretlenirken yapamadıkları - olarak işaretlenir. Özel bir durumu varsa açıklamalar bölümünde belirtilir. (Örneğin, yazı yazmadaki problemi el kaslarının zayıflığından kaynaklanıyor gibi) Uygulama sonucunda öğrencinin programda yapabildikleri ve yapamadıkları ortaya çıkarılmış olur. Programdaki davranışlardan yapabildikleri bize öğrencinin performansını gösterirken yapamadıkları ise bize öğrencinin gereksinimlerini verir. Öğrencilerin derslerde göstermesini istediğimiz iletişim, sosyal ve akademik davranışlara ilişkin özelliklere bakarız. Örnek: Elif öğretmen sınıfında bulunan öğrencilerle eldeli toplama işlemi üzerine çalışmaktadır. Ali ile matematik dersine ilişkin yaptığı değerlendirme çalışmalarında, Ali nin henüz eldesiz toplama işlemini de yapamadığını görmüştür. Bu nedenle Elif öğretmen eldesiz toplama işlemini Ali nin gereksinimi olarak belirlemiştir. Akademik derslerin yanı sıra öğrencinin özbakım, günlük yaşam becerisi gibi alanlarda hazırlanmış kontrol listeleriyle gereksinimlerini belirleriz. Örnek : Elif öğretmen Ali ile yaptığı özbakım becerilerine ilişkin değerlendirme çalışmalarında, Ali nin ellerini yıkayamadığını belirlemiştir. Elif öğretmen bu nedenle el yıkamayı Ali nin gereksinimi olarak belirlemiştir. 101
Kontrol listeleri ile birlikte anne-baba ve öğrenci ile yapılan görüşmelerde öğrenciler için önemli olan gereksinimlerin neler olduğunu bilmemizi sağlar. Yapılan çalışmalarda, öğrencinin bir çok gereksinimi ortaya çıkabilir. Bu durumda yapılacak şey öğrenci için öncelik sırasını belirlemektir. Örnek kontrol listelerini destek materyalleri içerisinde bulabilirsiniz. Etkinlik 1 Aşağıdaki kontrol listesini bir müfredat programından yararlanarak ya da ülkenizde öğrenciler için alınan genel hedefler çerçevesinde seçeceğiniz bir akademik ders için kazanımlar kısmını oluşturunuz. Daha sonra sonuç kısmını bir öğrenci için hipotetik olarak işaretleyiniz. KONTROL LİSTESİ No Kazanımlar Sonuç Açıklama 1 2 3 4 5 6 7 8 2. Adım: Performans özetlerinin yazılması Öğrenciyle yapılan eğitsel değerlendirme çalışmalarının sonucunda elde edilen veriler yazılı belge haline getirilir. Performans özetlerinin yazımında önemli olan nokta, öğrencinin öncelikle her alana ilişkin güçlü olan yanlarını, daha sonra sorun yaşadığı alanları yazmaktır. SP tanısı alan Ali sınıfta ders saati süresince oturabilmekte, dersi sessiz bir şekilde takip edebilmektedir. Ancak henüz en fazla iki sözcüklü anlaşılabilirlik düzeyi düşük cümlelerle iletişim kurmaktadır. Kendisine verilen yönergelerin tekrar edilmesine ihtiyaç duymaktadır Örnek performans özetlerini destek materyaller içerisinde bulabilirsiniz. 102
Etkinlik 2 Etkinlik 1 de hipotetik olarak işaretlemiş olduğunuz kontrol listesine göre varsayılan öğrencinin performansını yazınız. 3. Adım: Uzun Dönemli Amaç ve Kısa Dönemli Amaç Oluşturulması a. Uzun Dönemli Amaç Oluşturulması Öğrencinin gereksinimlerine göre UDA oluşturulur. UDA, bir yıllık süre boyunca öğrenciden beklenen başarıyı gösterir. Bununla birlikte pek çok amaca ulaşmanın bir yıldan fazla zaman alabileceği de unutulmamalıdır. BEP öğrenciye tüm becerileri bir yıl içerisinde kazandırmayı amaçlayan bir plan olarak görülmelidir. Akademik alanda yetersiz olan öğrenciler için UDA bilişsel gelişim alanından oluşabilir. Özellikle okuma, matematik, dil ve anlama alanlarında geliştirilen amaçlar bilişsel alana aittir. Örneğin: Can, sınıf ödevlerinde büyük harf ve noktalama işaretleri kurallarını uygular. Uyumsal davranış, sosyal ve duygusal gelişim yönünden yetersizliği olan öğrenciler için UDA duyuşsal gelişim alanından oluşabilir. Örneğin: Ali, grup oyunlarına katılır. Küçük, büyük motor koordinasyon, kas kontrolü, tepki zamanı ve diğer fiziksel etkinlikleri kapsayan motor becerilerinde yetersizlikleri olan öğrenciler için psikomotor alandan oluşabilir. Örneğin: Can, bağımsız olarak yemeğini yer. Fatma, grupla birlikte yapılan fiziksel etkinliklere katılır. 103
Etkinlik 3 Aşağıdaki UDA ları inceleyerek, doğru olanların başına D, yanlış olanların başına Y koyunuz. 1... Grupla oynanan oyunlara katılır. 2... Makasla basit bir şekli keser. 3... Kendisine söylenen kısa bir metni yazar. 4... Bağımsız olarak banyo yapar. 5... Bağımsız olarak çevresindeki karışık renklerden kırmızıyı gösterir. 6... Bağımsız olarak ana renkleri gösterir. b. Kısa Dönemli Amaç Oluşturulması: KDA lar, öğrencinin şu andaki performans düzeyi ile UDA arasındaki ölçülebilir ara basamaklardır. KDA, yıllık amaçların temel kısımlarının mantıklı bir şekilde bölünmesi ile oluşturulur. UDA bir dönem, sömestr ya da yıllık olarak hazırlanırken, KDA haftalık ya da aylık olarak ulaşılacak hedefleri gösterir. Kısa dönemli amaçlarla öğrencinin yapabilme düzeyinden başlayarak yıl sonunda yapması beklenen düzeye varıncaya kadar öğretilmesi gereken ara basamaklar belirtilir. KDA, yıllık amaçlara ulaşmak için belirli bir eğitimsel sırada hazırlanır. Her bir alt becerinin mantıksal bir sıra izlemesine, analizin öğretme sırasına uygun olmasına dikkat edilir. Örneğin, Matematikte toplama ve çıkarma işlemi öğretilmeden çarpma işlemi öğretilemez. Beceri öğretiminde ise ayakkabı giyme becerisi olmayan bir öğrenci için ayakkabı bağlama becerisi hedef olarak alınmamalıdır. UDA 2 basamaklı sayı ile 2 basamaklı sayıyı eldeli toplar. Matematik Dersi KDA 1. Tek basamaklı sayı ile tek basamaklı sayıyı eldesiz toplar. 2. İki basamaklı sayı ile tek basamaklı sayıyı eldesiz toplar. 3. İki basamaklı sayı ile tek basamaklı sayıyı eldeli toplar. 4. iki basamaklı sayı ile iki basamaklı sayıyı eldesiz toplar. 5. iki basamaklı sayı ile iki basamaklı sayıyı eldeli toplar. 104
Etkinlik 4 Aşağıdaki KDA ları inceleyerek, doğru olanların başına D, yanlış olanların başına Y koyunuz. 1... Öğrenci sembollerden örüntü oluşturur. 2... Öğrenci temel çizgileri çizer. 3... Öğrenci kendisine sorulan sorulara cevap verir. 4... Öğrenci bağımsız olarak satır aralığına dik çizgi çizer. Etkinlik 5 Etkinlik 2 de hipotetik olarak performansını yazdığınız öğrencinin UDA ve KDA oluşturunuz. Uzun Dönemli Amaç 1. 1. 2. 3. Kısa Dönemli Amaç 4. Adım: Programın başlama-bitiş tarihlerinin ve sorumlu kişilerin belirlenmesi BEP sürecinde gerçekçi zaman çizelgesi oluşturmak, hedeflerin zamanında gerçekleşmesi, hizmetlerin planlanması ve yeniden gözden geçirilmesi açısından önemlidir. Bu tarihlerin belirlenmesinde bilmeniz gereken farklı gereksinimlerin, farklı ders saati süreleri gerektirdiğidir. UDA gerçekleşmesi için bir dönem, bir yıl gerekli iken; KDA gerçekleşmesi için bir ya da birkaç hafta ya da ay geçmesi gereklidir. Genellikle sınıf öğretmeni BEP den sorumlu kişi gibi algılansa da bazı hedeflerin gerçekleşmesinde başka sorumluların da olması gerekebilir. O nedenle öğrencinin BEP nda ana sorumlu ve diğer sorumlu kişilerin belirtilmesi gerekir. Önerilen Okumalar Özyürek, M., (2004)Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı: Temelleri ve Geliştirilmesi, Kök Yayıncılık, Ankara Lewıs,R.,B., Doorlag, D.H. (2010) Teachıng Specıal Students In General Educatıon Classrooms. 8. Edition, Prentice Hall 105
Tekin, E.(1996) İşlevsel ve Etkili Bireyselleştirilmiş Eğitim Programları,Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6: 111-122 Smith, T. E. C., Polloway, E.A., Patton,J.R., Dowdy, C.,A. (2011) Teaching Students With Special Needs In Inclusive Settings, Prentice Hall, 6. Edition. Weıshaar, P.,M., (2010) What s New In Twelve Ways to Incorporate Strengths- Based Planning into the IEP Process. The Clearing House, 83: 207 210. 106
Bölüm 5 BEP İçeriğinde Yer Alması Gereken Diğer Ögeler Kazanımlar Destek hizmetlerin belirlenebilmesi, Kullanılacak materyallerin belirlenebilmesi, Çevresel düzenleme yapabilmesi, Uygun öğretim yöntem ve tekniklerinin belirlenebilmesi beklenmektedir. Giriş Öğrenci gereksinimleri, öğrenci performansı, UDA, KDA, başlama ve bitiş tarihleri ve sorumlu kişiler BEP içeriğinde yer alan ana ögelerdir. Destek hizmetlerin belirlenmesi, materyallerin belirlenmesi, çevresel düzenlemeler, öğretim yöntem ve teknikleri ve Bep in değerlendirilmesi ise BEP içeriğinde yer alması gereken diğer öğelerdir. Destek Hizmetlerin Belirlenmesi BEP te yer alması gereken bilgilerden biri de, varsa çocuk için sağlanan destek hizmetlerdir. Destek eğitim odası, sınıf içi destek, dil ve konuşma terapisi, fizyoterapi, ulaşım, aile eğitimi, evde eğitim gibi hizmetlerden yararlanıp yararlanmadığı BEP nda belirtilmelidir. Materyalerin Belirlenmesi BEP hazırlanırken ihmal edilmemesi gereken bir konu da eğitimde kullanılacak materyalerin belirlenmesidir. BEP nda yer alan kazanımların edinilmesi için etkili materyali seçmek gerekir. Örneğin SP nin yanında zihinsel yetersizliği de olan bir çocuğun anlama ve kavrama becerisinin desteklenmesi için gerçek materyal kullanmak daha etkili olabilir. Ayrıca istem dışı kasılmalara bağlı olarak kullandığı defterin/kağıtların sürekli yırtılması çocuk için yıldırıcı olabilir. Bunun için kağıt yerine daha kalın ve yırtılmayan karton kullanılabilir ya da bilgisayar ve klavye tercih edilebilir. Çevresel Düzenlemelerin Yapılması Bireysel farklılıkların olduğu bilgisi BEP nın hazırlanmasını zorunlu kılmaktadır. Her öğrencinin öğrenme biçimi farklıdır. Örneğin SP li çocukların ani ve yüksek sesli, 107
gürültülü ortamlarda eğitim almakta zorlandıkları bilgisiyle BEP hazırladığımızda, BEP nda, sessiz bir ortamda eğitim verileceği bilgisi yer alabilir. Diğer bir örnekte SP ile birlikte dikkat dağınıklığı da olan bir öğrenciyle çalışırken hedef davraşın öğretilmesi için kullanılan materyal dışında, eğitim ortamında başka bir uyaranın olmayacağı bilgisi BEP na eklenebilir. Uygun Öğretim Yöntem ve Tekniklerinin Belirlenmesi Öğretim sürecinde yer, süre, materyal, işleniş gibi konuların yanı sıra öğretim yöntem ve tekniklerinin de önceden belirlenmesi önemlidir. Belirlenen bu yöntem ve tekniklerin öğrenci için uygunluğu da mutlaka sorgulanmalıdır. Yapılan etkinlikler bireyin duyu kalıntısına hitap edecek şekilde planlanmalıdır. En iyi öğrenilen şeyler kendi kendine yaparak ve yaşayarak öğrenme durumuyla ortaya çıkar. Öğretmen bu yöntemi tüm etkinliklerin temeline almalıdır. Yaşantı, dramatize, gösteri yöntemlerinin kullanılmasına özen göstermelidir. Öğrenmenin verimini artırmak için, sözel yöntemin yanında gözlem, deney, modelleştirme, problem çözme, soru- cevap, tartışma, grup çalışması vb. öğretim yöntemlerinin de kullanılması uygun olacaktır. BEP in Değerlendirilmesi BEP nın başarılı bir şekilde uygulanabilmesinde değerlendirmenin rolü büyüktür. Yapılan değerlendirme sonuçları ileride yeni BEP nın hazırlanması ve uygulanması için etkili olacaktır. Böylece değerlendirme, BEP ndaki kazanımların gerçekleşip gerçekleşmediği, çocuğa uygun olup olmadığı, ileride alınacak kazanımların ne olacağına dair bize bilgi verir. Öğrencinin BEP nın uygulanmasında sorumlu kişi, önerilen eğitim ortamında sürekli olarak öğrencinin başarısını değerlendirmekle de sorumludur. Öğrencinin gelişimini gösteren bireysel gelişim raporları yılda en az bir kez hazırlanmalıdır. Ara değerlendirmelerden sonra da bireysel gelişim raporları hazırlanabilir. Örnek Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı nı (BEP) destek materyaller içerisinde bulabilirsiniz. Önerilen Okumalar Choate, J.,S., (2004) Successful Inclusıve Teachıng Prowen Ways To Detect And Correct Specıal Needs, 4. Baskı. Allyn & Bacon Özyürek, M., (2004)Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı: Temelleri ve Geliştirilmesi, Kök Yayıncılık, Ankara 108
Bölüm 6 Bireysel Öğretim Planı (BÖP) Ögeleri Kazanımlar Bireyselleştirilmiş öğretim planının tanımlanması, Ayrıntılı değerlendirme yapabilmesi, Öğretimsel amaç yazabilmesi, BÖP hazırlayabilmesi beklenmektedir. Giriş Bireysel Öğretim Planları, (BÖP) öğrenciye kazandırılmak istenen davranışlar için yapılması gerekenlerin ayrıntılı olarak hazırlanmasıdır. Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) öğretmen için bir rehberdir. Bu programdaki amaçların uygulanabilmesi ise Bireysel Öğretim Planları nın (BÖP) hazırlanması ile mümkündür. BEP yıllık olarak hazırlanırken, BÖP günlük, haftalık ve aylık olarak hazırlanır. BÖP hazırlanabilmesi için ayrıntılı değerlendirme yapılmalıdır. Ayrıntılı değerlendirme Ölçüt Bağımlı Testler (ÖBT) kullanılarak yapılır. Ölçüt Bağımlı Test Ölçüt Bağımlı Testler (ÖBT), öğretimsel amaçlardan ve onlara yönelik sorulardan oluşan ayrıntılı değerlendirme araçlarıdır. Kısa dönemli amaçlar, uzun dönemli amacımızı gerçekleştirmemizi sağlar. KDA ya ulaşmak içinse öğretimsel amaçlar yazılmalıdır. KDA analiz edilerek öğretimsel amaçlar oluşturulur. ÖBT de bildirimler, yönergeler, ölçüt, sonuç ve açıklama bölümleri bulunur. Bildirimler kısmına analiz edilen KDA ın alt amaçları yazılır. Alt amaçlar öğretimsel amaçlarımızı oluşturur. Yönergeler kısmına, bu bildirimlere yönelik sorular yazılmalıdır. Her bir bildirim için üç soru sorulmalıdır. Değerlendirme ölçütümüz soru sayısına bağlı olarak 2/3 olarak belirlenebilir. Sonuç kısmına ise öğrencinin ölçütü karşılama durumuna göre eksi (-) veya artı (+) konulabilir. Örneğin, öğrenci sorulan 3 sorudan 2 sine yanlış cevap, 1 ine doğru cevap verirse, sonuç kısmına eksi işaretlenir. Hazırlanan ÖBT öğrenciye uygulanır. Öğrencinin yaptıkları onun başlangıç basamağını oluşturur. Başlangıç basamağına göre öğretimsel amaçlarımız belirlenmiş olur. Bundan sonra sırasıyla; amaçların gerektirdiği yaşantılar, öğretim materyalleri ve yöntemleri belirlenmelidir. Seçilen öğretim yöntemi ve materyalleri ile öğrenciye 109
yaşantılar oluşturularak öğretim amacının gerçekleştirmesi sağlanır. Öğrenciye öğretimin ardından ÖBT bir kez daha uygulanarak değerlendirmesi yapılır. Böylece öğrencinin ilerlemeleri belirlenir. Etkinlik 6 Etkinlik 5 de oluşturduğunuz KDA lardan birini analiz ederek öğretimsel amaçları oluşturunuz. ÖBT tablosu üzerine yazarak bildirime yönelik yönergeler hazırlayınız. ÖLÇÜT BAĞIMLI TEST Bildirim Yönerge Ölçüt Sonuç Açıklama 1. 1. 2. 3. 2/3 2. Bireysel Öğretim Planı (BÖP) Ögeleri BÖP içeriğinde yer alması gereken ögeler aşağıdaki gibidir. Öğrencinin Adı Soyadı: Sınıfı: BÖP FORMU Ünite / Konu Öğrencinin Performans Düzeyi Uzun Dönemli Amaç Kısa Dönemli Amaç Öğretimsel Hedef Öğretim Süreci Öğretimin Yapılacağı Yer Araç Gereçler Öğretimde Kullanılan Yöntem ve Teknikler Süre Dersin İşlenişi Değerlendirme 110
Konu: Öğretimsel amaç hangi konuya bağlı olarak öğretilecekse, o konunun adı bu kısma yazılır. Öğrencinin Performans Düzeyi: Konuya bağlı olarak yapılan değerlendirme sonucuna göre öğrencinin gösterdiği performans düzeyi bu kısma yazılır. Uzun Dönemli Amaç: Seçilen konuyla ilgili öğrencinin BEP nda yer alan UDA bu kısma yazılır. Kısa Dönemli Amaç: Öğrencinin BEP inde yer alan UDA bağlı olarak belirlenen KDA bu kısma yazılır. Öğretimsel Amaç: KDA gerçekleştirmek için gerekli olan aşama / aşamalar bu kısma yazılır. KDA ın öğretiminde tüm öğretimsel amaçlar, tek BÖP üzerinde gösterilir ve bu hedeflerin öğretimi yapılır. Öğretim Süreci a. Öğretimin yapıldığı yer: Öğretimin nerede yapılacağı bu kısma yazılır. b. Araç-gereçler: Öğretimi yaparken kullanılacak her türlü materyal / araç-gereç bu kısma yazılır. c. Öğretimde kullanılacak yöntemler / teknikler: Öğretim yapılırken hangi yöntemlerin / tekniklerin kullanılacağı bu kısma yazılır. d. Süre: Öğretimde kullanılacak süre bu kısma yazılır. e. Dersin işlenişi: Derse hazırlıktan başlamak üzere, öğretimin nasıl yapılacağı (yönergeler, yardımlar, geribildirimler ve ödüller) adım adım bu kısma yazılır. f. Değerlendirme: Ölçüt bağımlı ölçü aracı ile yapmış olduğumuz ilk değerlendirme, öğrencinin başlangıç düzeyini (BD) belirlememizi sağlar. Yapılan öğretim sonrasında ise ölçüt bağımlı ölçü aracı tekrar uygulanarak değerlendirme yapılır. BEP in uygulanma sürecinde dikkat edilmesi gereken noktalar BEP de hedeflenen bir kazanımın edinim, akıcılık, kalıcılık ve genelleme düzeylerinde öğretimine dikkat edilmelidir. Örneğin çocuk edinim aşamasında sınıfta bir kavramı öğrenir, akıcılık aşamasında dersin ilerleyen dakikalarında o kavramla ilgili soruya doğru yanıt verir, kalıcılık aşamasında öğretimi tamamlandığı ve belli bir süre geçtiği halde o kavramla ilgili soruya doğru yanıt verir. Genelleme aşamasında ise farklı zaman ve ortamlarda o kavramla ilgili sorulara doğru yanıt verir. Öğretimin gerçekleşmiş olduğunu kabul etmek için yukarıda bahsedilen aşamalarda öğretimin sağlanması gerekir. Bununla birlikte en iyi öğretim, bireyselleştirmeden toplumsallaştırmaya, somuttan soyuta, bilinenden bilinmeyene, yakından uzağa doğru giden yoldur. Öğretmenlerin öğrenciye sunacakları bilgi alanlarını bu eğitim ilkelerine göre düzenlemeleri yararlı olacaktır. 111
Eğitim okulda olduğu kadar okul dışı ortamlarda da devam ettirilmeye çalışılmalıdır. Bu nedenle BEP de yer alan hedefler ve yapılan çalışmalardan aile düzenli olarak bilgilendirilmeli, yapılan çalışmaları evde de ya da sosyal ortamalarda destekleyebilecekleri ödevler verilmelidir. BEP GELİŞTİRMEK İÇİN İZLENMESİ GEREKEN BASAMAKLAR KONTROL LİSTESİ BEP e Hazırlık Yaparken Sınıfına yerleştirilen öğrencinin ailesi ve kendisi ile görüşme yap Sonuç Aile gereksinimlerini belirle Öğrenci ile ilgili tüm kişi ve kurumlarla işbirliği yap / öğrenci hakkında bilgi topla Eğitsel Değerlendirmesini yap Öğrencinin yapabildiklerini ve yapamadıklarını belirle Destek Hizmetlere karar ver BEP toplantı tarihlerini belirle BEP Sürecinde Hazırlık sürecinde elde edilen bilgiler doğrultusunda BEP i yaz Öğretim sürecini başlat ve sürdür (BÖP) Belirlenen tarihlerde ara değerlendirmeleri yap BEP toplantılarını yaparak BEP na yön ver BEP Süreci Sona Erdiğinde BEP değerlendirmesi yap Öğretmenler için BEP uygulanmasını aksatan en büyük problemlerden biri, öğrencinin davranış problemleridir. Öğrencilerin problem davranışlarını azaltabilmek, uygun davranışlarını arttırabilmek için Davranış Değiştirme Yöntemlerini etkili kullanmamız gerekir. Davranış Değiştirme Yöntemleri ile ilgili ayrıntılı bilgiye proje kapsamında destekleyici materyallerden ulaşabilirsiniz. 112
Önerilen Okumalar Özyürek, M., (2004)Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı: Temelleri ve Geliştirilmesi, Kök Yayıncılık, Ankara Kaynaklar Ataman, A. (Editor), (2003). Özel Gereksinimli Çocuklar Ve Özel Eğitime Giriş. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık. Fiscus, D.E. ve Mandeli, J.C. (1997). Bireysellestirilmis Egitim Programlarının Gelistirilmesi (DevelopingIndividualized Education Programs). (Çev: Hatice G.Senel ve digerleri). Ankara: Özkan Matbaacılık. Jessica M. Kramer & Joy Hammel (2011): I Do Lots of Things : Children with cerebral palsy s competence for everyday activities, International Journal of Disability, Development and Education, 58:2, 121-136 http://dx.doi.org/10.1080/1034912x.2011.570496 Kargın, T. (2007):Eğitsel Değerlendirme ve Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Hazırlama Süreci, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 8 (1) 1-13 http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/39/927/11547.pdf Lewıs,R.,B., Doorlag, D.H. (2010); Teachıng Specıal Students In General Educatıon Classrooms. 8. Edition, Prentice Hall Özyürek, M., (2004)Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı: Temelleri ve Geliştirilmesi, Kök Yayıncılık, Ankara Smith, T. E. C., Polloway, E.A., Patton,J.R., Dowdy, C.,A. (2011); Teaching Students With Special Needs In Inclusive Settings, Prentice Hall, 6. Edition. Tekin, E.(1996) İşlevsel ve Etkili Bireyselleştirilmiş Eğitim Programları,Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6: 111-122 Weishaar, P.,M., (2010) What s New In Twelve Ways to Incorporate Strengths- Based Planning into the IEP Process. The Clearing House, 83: 207 210. 113