Sözeylemler
Düzsöz, etkisöz ve edimsöz eylemleri! Yalın önermeler herhangi bir şey iletmez. İletişim için önermelerin bir «güç» ile ifade edilmesi gerek. İletişim; belirtmek, söz vermek, uyarmak vs. gibi edimlerle gerçekleşir. (Austin, Searle vb.) Bir sözce üretildiği zaman gerçekleşen 3 tür fiil: 1. Düzsöz eylemi Bazı seslerin ve sözcüklerin, belli bir yapı içerisinde ve belli bir içlem ve kaplam ile telaffuz edilmesi 3 alt fiil: insan papağan i. Bir sözce telaffuz edilmesi ii. Bir cümle kurulması iii. Bağlamsallaştırma a. Konuşucunun niyet ettiği okuma b. Göndergelerin teşhis edilmesi
Düzsöz, etkisöz ve edimsöz eylemleri 2. Etkisöz eylemi Dil vasıtasıyla gerçekleştirilen, dinleyicide belli bir etki bırakan fiiller! Tanımlayıcı özellikleri düzsöz eyleminin dışında ör. ikna etmek: Konuşucunun düzsöz eylemi, niyeti vs. Dinleyicinin ikna olmuş olma durumu 3. Edimsöz eylemi Tanımlayıcı özellikleri düzsöz eyleminin içinde, düzsöz eylemi gerçekleştiğinde edimsöz eylemi de gerçekleşir. ör. Sana bir yat alacağıma söz veriyorum. Kendisini ikna etmeyen çalıştım ama başaramadım. Kendisine söz vermeye çalıştım ama başaramadım.
Düzsöz, etkisöz ve edimsöz eylemleri i. Aynı edimsöz eylemi, farklı düzsöz eylemleri ör. «Bugün Ahmet i gördüm.» / «Bugün eşini gördüm.» (Ahmet = eşin) beyan ii. Farklı edimsöz eylemleri, aynı düzsöz eylemi ör. «Yarın geleceğim.» söz, uyarı vs. iii. Düzsöz eylemi var, edimsöz eylemi yok ör. «Tüm insanlar ölümlüdür.», «Sokrat bir insandır.» vs.
Bir sözce ile hedeflenen edimsöz eylemi Sözcenin edimsöz gücü! Edimsöz gücü olmadan iletişim olmaz. Açık edimsöz gücü Edimsöz gücü belli bir dil sinyali ile kodlanır. Sözcüksel: edimsel fiiller (ör. söz vermek, uyarmak, yalvarmak, teşekkür etmek, kutlamak, ilan etmek, emretmek vb.) ör. Beş dakika sonra giderim söz veriyorum. Bak uyarıyorum beş dakika sonra giderim. Yalvarırım beş dakika sonra git! Dilbilgisel ör. Makaleyi sen yazdın. bildirmek Makaleyi sen mi yazdın? soru sorumak Yaz şu makaleyi artık! emretmek
Örtük edimsöz gücü dolaylı sözeylem! Edimsöz gücü her zaman dilsel olarak tam belirtilmez (eksik belirleme). Kuvvet derecesi ör. beyan iddia Sözcede biçimsel bir fark olmayabilir. Sözcenin edimsöz gücünün bağlamdan çıkartılması gerekebilir. Biçim edimsöz gücü uyumsuzluğu ör. Hemen gideceksin. Biçimsel olarak bildirme kipinde; normalde kodladığı edimsöz gücü «beyan». Ancak emir vermek için kullanılabilir.
Açık edim ifadeleri Edimsel fiiller belli sözeylemleri kodlamak için kullanılan fiillerin bazı özellikleri Sıkça «burda» ( yer zarfı «burda») ile kullanılırlar; anormallik doğmaz. ör. Köprünün açıldığını burda ilan ediyorum. Seni burda uyarıyorum! Bu başarıdan dolayı sizleri burda kutluyorum! ör. #Burda masal anlatıyorum. (betimsel fiil) Hem edimsel hem de betimsel olarak kullanılırlar. ör. Ahmet hep bir şeylere (#burda) söz veriyor, yapmıyor. Bakan köprünün açıldığını (#burda) ilan ediyor.
Edimsel kullanımları dilbilgisel olarak kısıtlanır: Şimdiki/Geniş zaman ör. Bunu hallederiz, size burda söz veriyorum. Bunu hallederiz diye size geçen hafta (#burda) söz vermiştim. Seni (#burda) uyarmıştım!! Her şimdiki/geniş zaman kullanımı edimsel olmak zorunda değil: ör. A: Ne yapacağını anladın mı? B: Önce ( burda) hocayı başkan ilan ediyorum, sonra kendisini ( burda) kutluyorum Edimsel kullanımın doğruluk koşulları yok. ör. A: Seni uyarıyorum, ondan uzak dur! ör. A: Terfi etmişsin, kutluyorum! B: Yalan bu! B: Yalan bu! ör. A: Yarın kıyametin kopacağını burda ilan ediyorum! B: Yalan bu!
Dilbilgisel edim ifadeleri Doğal dillerde edimsöz gücünü kodlamanın dilbilgisel yolları vardır. Bunlar edimsel fillerin gördüğü işlevi görür: ör. Ahmet cesur. Ahmet cesur mu? Cesur ol, Ahmet! Ahmet in cesur olduğunu beyan ediyorum. Ahmet in cesur olup olmadığını soruyorum. Ahmet e cesur olmasını söylüyorum. Dilbilgisel seçenekler çok daha kısıtlı. Tam bir örtüşme yok.
Bildirme kipindeki ifadeler! Bildirme kipindeki ifadeler çok sayıda farklı edimsöz gücüne sahip olabilir.? Yoksa aslında bu ifadelerin kodladığı herhangi bir sözeylem yok mu? Bu ifadeler temel ifade türü, dolayısıyla daha geniş yelpazeden kullanım alanları var. Prototipik kullanımında, ifade edilen önermenin doğruluğu taahhüt ediliyor, ör. iddia etmek, ifade etmek, beyan etmek, öne sürmek vb.? Diğer edimsöz güçleri sezdirimlerden çıkıyor olabilir.
Soru kipindeki ifadeler Prototipik kullanımlarında, bilgi eksikliği ifade edilir; dinleyiciden bu eksikliği giderici cevap talep edilir. i. Evet/Hayır soruları Bir önerme sunup bunun doğruluk değerini sorar. ii. Ne soruları Eksik önerme verip bu önermeyi doğru olacak şekilde tamamlayan cevap talep eder.! Soru ifadeleri yoksa aslında birer emir mi? ör. «Ahmet cesur mu?» «Ahmet cesur önermesi doğruysa Evet, yanlışsa Hayır de.» «Saat kaç?» «Bana X için öyle bir değer ver ki Saat X önermesi doğru olsun.» ör. «1. Dünya Savaşı nın nedenleri nelerdir?» «1. Dünya Savaşı nın nedenlerini sıralayın.»
? «Hayda, cüzdanımı n aptım ben ya?»? Emir «Hayır!» = Emri yerine getirmeyi reddetme Soru «Hayır!» = Soruyu cevaplamayı reddetme Sorular emir değil ama anlam bileşenleri arasında emir var. Emir + bilgi eksikliği ifadesi + bilgi eksikliğini giderme isteği Emir kipindeki ifadeler Prototipik kullanımları birine bir şey yaptırmak, ama ör. «Bir adım daha at, vururum bacağından!» «Bir adım daha atma!»? Emir gücü, emir ifadesinin kendisinden değil konuşucunun otoritesinden kaynaklanıyor olabilir. Emir ifadesinin temel anlamı, belirtilen fiile karşı olumlu tavır takınıldığı. ör. «Girin!» Emirden ziyade müsaade
Sözeylemlerin gerçekleşme koşulları Bir sözeylemin ifa edildiğinin söylenebilmesi için yerine getirilmesi gereken bağlamsal koşullar Hazırlayıcı koşullar sözeylemin önkoşulları ( eylemin «teklemesi») ör. Bildirme sözeylemleri: Eylemi yerine getiren yetki sahibi olmalı Uygun durumlarda yerine getirmeli Uygun davranışlarla yerine getirmeli ör. «Sizi karı koca ilan ediyorum.» «Yolun sonuna geldik. Ben istifa ediyorum.» İçtenlik koşulları konuşucunun uygun inanç ya da duygulara sahip olması ( eylemin suistimali) ör. öne sürmek: dile getirilen önermeye inanç teşekkür etmek: şükran duygusu
Sözeylemlerin gerçekleşme koşulları Asli koşullar ifa edilen eylemi tanımlayan koşullar Asli koşullar yerine getirilmezse, eylem hiç gerçekleşmemiş olur. ör. söz: Konuşucu, sözcesinin, kendisini sözcenin önermesel içeriğine tekabül eden eylemi gerçekleştirme yükümlülüğü altına sokmasına niyet etmeli. rica: Konuşucu, sözcesinin, dinleyiciye rica edilen şeyi yaptırma teşebbüsü sayılmasına niyet etmeli. Diğer koşullar zorunlu olmayabilir Farkındalık: Dinleyici konuşucunun belli sözleri telaffuz ederek belli bir edimsöz eylemini ifa etme niyeti gösterdiğini farketmeli, ör. özür dilemek. ( rıza) Tutarlılık: Konuşucunun edimsöz eylemini ifa ettikten sonraki hareketleri bu sözeylemin anlamıyla uyumlu olmalı, ör. söz vermek. ( taahhüdün ihlali)