T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI ANKARA İL SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜ İL HALK SAĞLIĞI LABORATUVARI MÜDÜRLÜĞÜ

T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI ANKARA İL SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜ İL HALK SAĞLIĞI LABORATUVARI MÜDÜRLÜĞÜ Kılavuzu Hazırlayanlar: Dr. Dursun AYDIN Uzm. Dr. Tülay GÜMÜŞ Uzm. Dr. Alphan GÖGEN Gıda Müh. Göktuğ BAYRAM Bio. Yavuz ULUCA Kim. Abdullah ÇAKICI İl Halk Sağlığı Laboratuvarı Müdürlüğü 2011 - OCAK / ANKARA 1

Her insan sağlıklı bir yaşam için en iyi koşulları ve olanakları hak eder. Koruyucu sağlık hizmetleri ve Birinci Basamak Sağlık Hizmetlerinin (BBSK) bu açıdan önemi büyüktür. İlimizdeki BBSK kapsamında özellikle aile hekimlerinin ihtiyaç duyduğu tetkikleri karşılamak amacıyla İl Halk Sağlığı Laboratuvarı Müdürlüğü, 2010 yılından itibaren bu konuda da hizmet vermeye başlamıştır. 2011 yılında tetkik çeşitliliği ve hizmet kalitesi daha da artırarak verilen hizmet sürdürülecektir. Uygun alınmayan, veri girişi tam olmayan ya da zamanında ulaştırılmayan örnekler çok ciddi ve geri dönüşümsüz hasarlara yol açabilir. Bu kitapçık nasıl örnek alınacağını adım adım göstermekte ve tıbbı laboratuvar tahlilleri hakkında genel bilgiler vermektedir. Konuyla ilgili tüm kişiler bu kitapçığı dikkatlice okumalı ve uygulama basamaklarına dikkat etmelidirler. Laboratuvarımıza sonsuz desteklerinden dolayı Ankara İl Sağlık Müdürümüz Sayın Yrd. Doç. Dr. Mustafa AKSOY a şükranlarımızı sunar, teşekkür ederiz. İl Halk Sağlığı Laboratuvarı Müdürlüğü 2

İçindekiler 1. Genel Tanıtım...4 2. Numune Almada Dikkat Edilecek Noktalar...6 3. Numune Veri Girişi...8 4. Numune Alma... 10 4.1. Dikkat Edilecek Güvenlik Kuralları... 10 4.2. Numune Alımı Sırasında Kullanılan Malzemeler... 11 4.3. Kan Örneği Alımı ve Uygulama Basamaklar... 12 4.3.1 Venöz Kan Alımında Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar... 12 4.3.2. Koldan, Vakumlu Tüpe Venöz Kan Alma İşlem Basamakları... 13 4.3.3. Serumun Ayrıştırılması... 15 4.3.3.1. Serum Elde Edilmesi... 15 4.3.3.2. Dikkat Edilecek Noktalar... 16 4.3.3.3. Santrifüj Cihazı Kullanma Kılavuzu... 16 4.4. Mikrobiyolojik Kültür Örneği Alımı ve Uygulama Basamaklar... 17 4.4.1 Boğaz Kültürü Alınması... 17 4.4.2 Burun Kültürü Alınması... 18 4.4.3 Gaita Numunesi Alınması... 18 4.4.4. ARB ve Tüberküloz Kültürü... 19 4.5. Portör Analizleri... 20 5. Numunelerin Toplanması ve Laboratuvara Ulaştırılması... 20 6. Numunelerin Kabulü... 21 6.1. Kan Numunesi... 21 6.2. İdrar Numunesi... 22 7. Numunelerin Çalışılması ve Sonuçlandırılması... 23 7.1. Laboratuvarda Çalışılan Tıbbi Tahlil Testleri... 23 7.2. Laboratuvarda Çalışılan Diğer Testler... 24 8. Laboratuvar Sonuçlarının Raporlandırılması... 25 8.1. Web Sayfasından Sonuç Öğrenimi (Aile Hekimi)... 25 8.2. Web Sayfasından Sonuç Öğrenimi (Hasta)... 26 9. Kalite-Kontol Çalışmaları... 27 9.1. İç Kalite-Kontrol (İnternal) Çalışmaları... 27 9.2. Dış Kalite-Kontrol (External) Çalışmaları... 27 10. Şikayet, Öneri ve İletişim... 28 3

1. GENEL TANITIM İl Halk Sağlığı Laboratuvarı Müdürlüğü: Ankara ili Etimesgut ilçesindeki binasında faaliyetlerini sürdürmektedir. Tecrübeli kadrosu ile Ankara iline hizmet vermektedir. 2010 yılında dağınık olan Birinci Basamak tıbbi tahlil laboratuarlarının bünyemizde tek bir merkez laboratuvarı olarak birleştirilmesi ile Merkez Tıbbi Tahlil Laboratuvarı oluşturulmuştur. Ankara da bulunan Birinci Basamak Sağlık Kuruluşlarına (BBSK) ücretsiz olarak hizmet verilmektedir. Hastalar evlerine en yakın yerde bulunan (kayıtlı oldukları) aile sağlığı merkezine başvurup tahlillerini ücretsiz olarak yaptırabilmektedir. Tıbbi Tahlil Birimi; Biyokimya Laboratuvarı, Hematoloji Laboratuvarı, Hormon laboratuarından oluşmaktadır. Ayrıca kurumumuza gelen hastalara Klinik Mikrobiyoloji Laboratuvarı, Radyoloji ve Toksikoloji Laboratuvarı hizmet vermektedir. Merkez Tıbbi Tahlil Laboratuvarımız, yaklaşık 300 Birinci Basamak Sağlık Kuruluşu, yaklaşık 1150 Aile Hekimi ve Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Merkezine tahlil hizmeti vermektedir. Günlük çalışılan tüm parametrelerin analiz sonuçları; ilgili uzmanlarımız tarafından değerlendirilip, onaylanır. Sonuçlar online olarak web sayfamız ve aile hekimlerinin kullandıkları programlar aracılığı ile BBSK larına iletilir. 4

SÜRE SABAH HASTA HASTA HASTA HASTA AHSL Numune Kabul Biyokimya Hematoloji Hormon Uzman Onayı WEB Sayfası veya Aile Hekimi ile Raporlandırma SONUÇ 5

2. NUMUNE ALMADA DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR Laboratuvarımız Tetkik istemleri hem web sitelerimiz üzerindeki (www.ahsl.gov.tr ve www.asm.gov.tr ) Laboratuvar Bilgi Sistemi aracılığı ile hem de entegre Aile Hekimliği Bilgi Sistemi (AHBS) programları ile yapılmakta ve sonuçlar yine aynı sistemler üzerinden alınmaktadır. Laboratuvar Bilgi Sistemi kullanma talimatı yine web sitelerimizde mevcuttur. Özel AHBS Programlarının sisteme entegre çalışıp çalışmadığını üretici firma ile görüşünüz. Eğer ilk kez AHBS programları üzerinden gönderme yapacaksanız verilerinizin sisteme ulaştığını 243 00 48-49 numaralı telefonlardan teyit ettiriniz. Entegre AHBS programlarında mutlaka veri gönderme işlemini kanları teslim etmeden önce veya teslimden hemen sonra yapmanız şarttır. Eğer veri gönderme işlemi yapılmaz ise, veriler numune kabul birimimize iletilmeyecek ve numuneler çalışılamayacaktır. Kullanılan program otomatik veri gönderme işlemi yapabiliyor ise firmanızdan bu özelliği aktif hale getirmesini talep ediniz. Entegre AHBS programlarından sonuçlara ulaşmak için veri al işlemi yapılmalıdır. Uzman doktorlar tarafından onaylanan sonuçlar sisteme aktarıldı ise hasta sonuçlarına ulaşabilirsiniz. Hastaların Portör Tetkiklerinin ücretsiz yapılabilmesi için aile hekimleri Portör tetkik istem formunu doldurup, web sayfasından tetkik istemi yaparak, kişileri laboratuarımıza göndermeleri gereklidir. Aile hekimleri Portör Tetkik İstem Formunu www.ahsl.gov.tr sitesindeki duyurular kısmından temin edebilir. Laboratuvarımız yakın çevresinde (Etimesgut, Sincan gibi hastanın laboratuarımıza kolaylıkla ulaşabileceği bir mesafede) bulunan Aile Hekimleri, hastalardan akciğer grafisi, boğaz kültürü, burun kültürü, gaita kültürü ve gaitada parazit tahlillerini yaptırmak isterlerse Tetkik İstem Formu nu doldurup hastaları laboratuarımıza gönderebilirler. Tetkik İstem Formu www.ahsl.gov. tr sitesindeki duyurular kısmından temin edilebilir. Yakın zamanda diğer numune örnekleri gibi boğaz kültürü de taşımalı sistemle çalışılmaya başlanacaktır. İl Halk Sağlığı Laboratuvarı tarafından verilen laboratuvar hizmetlerinde aksama olmaması için Birinci Basamak Sağlık Kuruluşlarında kan alma ve veri gönderme işlemlerinde sorumlu personelin dikkat etmesi gereken bazı önemli hususlar aşağıda belirtilmiştir: 1- Web Sayfasından tahlil istemi yaparken, gelen hastaların bilgileri doğru ve eksiksiz alınmalı (doğum tarihi-cinsiyet-kimlik numarası) ve laboratuvar bilgi sistemine doğru olarak kaydedilmelidir. 6

2- Görevli laboratuvar defteri tutuyorsa, tahlil istenen hastanın bilgilerini laboratuvar defterine mutlaka kaydetmeli (ad, soyad, doğum tarihi, cinsiyet, tüp barkod numaraları) ve istenen tetkikleri tek tek işaretlemelidir (AKŞ, Hemogram, ft 3, ft 4 v.b). 3- Kanlar doğru tüplere ( kapak rengine göre ) alınmalı ve tüp kodları hasta Laboratuvar Bilgi Sistemine doğru şekilde girilmelidir. Rutin Biyokimya ve hormon testleri için kırmızı-sarı kapaklı (santrifüj edilmesi gereken jelli tüplere), sedimantasyon için siyah kapaklı, hemogram için mor kapaklı, İdrar numunesi için de idrar tüpleri kullanılmalıdır. 4- Kan alımı sırasında, turnike bağlanır bağlanmaz damara girilmeli ve tüpe kan gelmeye başladıktan bir süre sonra turnike gevşetilmelidir. Turnike uzun süre bağlı kalmamalıdır. Mümkün olduğunca vacutainer kullanılarak kan alınmalıdır. 5- Kan alınmış tüpler arasında kesinlikle aktarım yapılmamalıdır. 6- Tüplere alınan kanlar işaretli yere kadar doldurulmalı, hemogram ve sedimantasyon tüplerine alınan kanlar en az 4-5 kez yavaşça ters düz edilerek kan ile antikoagülan maddenin (sitrat-edta) iyice karışması sağlanmalıdır. 7- Santrifüjlenecek kanlar (hormon, ve biyokimya için olan jelli tüpler) kesinlikle asgari 20 dakika süre ile dik pozisyonda oda ısısında bekletildikten sonra 5 dakika 4000-5000 devirde santrifüj edilecektir. Hemogram ve sedimantasyon tüpleri kesinlikle santrifüj edilmeyecektir. Uzun süre santrifüj edilmeyen kanlardaki bazı değerler düştüğü için alınan kan numuneleri uzun süre (en fazla iki saat) santrifüj edilmeden bekletilmemelidir. 8- Tüplerde pıhtı, hemoliz ve fibrin oluşmaması için azami özen gösterilmelidir. 9- Kan toplamaya gelen kuryenin hemen öncesinde alınan, 20 dakika beklememiş olan sıcak kanlar santrifüj edilmeden kuryeye teslim edilecektir. 10- Kan alınır alınmaz hasta barkotları uygun şekilde yapıştırılmalı (kapağın hemen alt kısmına tüplere dik ve düz şekilde yapıştırılmalıdır), tüplerin karıştırılmamasına özen gösterilmeli (özellikle tüp kodları Laboratuvar Bilgi Sistemine veya AHBS programına doğru şekilde girilmeli, doğru barkoda doğru tetkik girilmeli), barkotlar ıslatılıp yıpratılmamalı, net okunmayan barkodlar kesinlikle kullanılmamalıdır. 11- ASM/TSM ye 11:00-13:30 arasında kan almaya gelen personele numuneler eksiksiz olarak teslim edilmeli, kurye kesinlikle bekletilmemelidir. 12- Kan alma ile ilgili sarf malzemeler kan almaya gelen kuryeden, deponuzdaki malzeme bitmeden en az iki gün önce istem formu doldurularak istenmelidir. 7

13- Otomasyonda herhangi bir problem olduğunda numuneler tutanak ile gönderilmeli tutanağı birinci basamak sağlık kuruluşundaki hastalardan kan alan şahıs ve kurye imzalamalıdırlar. Bu tutanaklarda tüp kodu ve hasta bilgileri eksiksiz yer almalıdır. 14- Sonuçlar uzman doktor tarafından onaylandıktan sonra web sitelerimizde (Ankara Sağlık Müdürlüğü: www.asm.gov.tr ve Ankara İl Halk Sağlığı Laboratuvarı: www.ahsl.gov.tr) online olarak yayınlanmaktadır. ASM/TSM doktorları veya kurum görevlileri kendilerine verilecek kullanıcı kodu ve şifreler ile web sitelerimizden hasta sonuçlarına ulaşabilmektedir. 15- Tahlil sonuçları en geç ertesi gün saat 12:00 de web sayfasına ve AHBS programlarına aktarılacaktır. Görevliler gün içinde web sayfasını veya AHBS programlarını kontrol ederek hasta sonuçlarını alabilmektedir (tekrarda olan kan sonuçları geç aktarılacağı için gün içinde birkaç kez tekrarlanmalıdır). 16- LDL kolesterol tetkiki isteyecek hekimlerimizin bunun yanında mutlaka HDL kolesterol + Trigliserid + Total Kolesterol tetkiklerini de istemeleri gerekmektedir. Aksi takdirde LDL kolesterol çalışılmayacaktır. 18- Tahlillerin düzenli çalışılması ve sonuçlanması için maksimum derecede itina gösteriniz. 3. NUMUNE VERİ GİRİŞİ Aile hekimleri kurumumuzla anlaşmalı AHBS programları veya Web sayfamızda bulunan Laboratuvar Bilgi Sistemi (LBS) aracılığı ile tetkik istemi yapacaklardır. Kullanılan AHBS programı tetkik istem modülü hakkında üretici firmadan yardım alınız. Web sayfasında bulunan LBS ile tetkik istemi: www.ahsl.gov.tr veya www.asm.gov.tr sayfalarından LBS linkine tıklayınız. Burada laboratuvarımızdan temin edeceğiniz kullanıcı adı ve parolanızı giriniz. 8

Açılan sayfada sol kısımdaki test isteği yap linkine tıklayınız. Açılan yeni sayfadaki başla butonuna tıklayıp hasta bilgilerini ilgili yerlere girip kaydet butonuna tıklayınız. İlgili tetkik türünü seçip, kullanacağınız barkot numarasını ilgili kısma giriniz ve barkodu kaydet butonuna tıklayınız. Açılan sayfada gerekli testleri seçerek isteği gönder butonuna tıklayınız. Ekrana Gönderim işlemi başarılı mesajı geldi ise işleminiz tamamlanmıştır. Aynı hastaya başka tetkikler istenecekse başka bir tetkik türüne geç linkine veya başka bir hastaya tetkik istemi yapılacaksa başka bir hastaya geç linkine tıklayınız Tetkik istemi bittikten sonra barkotları karıştırmadan uygun numune türlerine yapıştırarak hastadan numune alınız. 9

4. NUMUNE ALMA 4.1. DİKKAT EDİLECEK GÜVENLİK KURALLARI Özellikle kanla çalışan kişilerin, kan yoluyla bulaşan hastalıklara karşı korunması çok önemlidir. Günümüzde büyük önemi olan AIDS ve Hepatit B örnek olarak verilebilir. Hastalıklardan korunmak için dikkat edilmesi gereken bazı kurallar şöyledir. 1. Numune alımı sırasında mutlaka lateks eldiven giyilmelidir. Bu eldivenler pudra içermemelidir. Ayrıca, lateks eldiven kullanıcılarının eldiven kullanmadan önce cilt koruyucularını kullanmamaları gerekmektedir. Bu maddeler lateks yapısını bozarak koruyuculuğunu azaltmaktadır. Lateks eldivenlere karşı allerjik reaksiyon geliştiren kişilere, önce pamuklu eldiven giyip daha sonra lateks eldiven giymeleri önerilebilir. 2. Eldivenler her hasta için örnek alımından önce değiştirilmeli ve eldiven giyilmeden önce eller yıkanmalıdır. 3. Kan örneği alımı sırasında mutlaka önlük giyilmeli ve önlüğün düğmeleri kapalı olmalıdır. 4. Kan örneği alımı sırasında görevli kişi ağzına herhangi bir şey (kalem, yiyecek vb.) almamalıdır. 5. Görevli kişiler tırnak yememeli ve gözlerini ovalamamalıdır. 6. Uzun saçların toplanması alınan örneklere değmemesi açısından şarttır. 7. Kimyasal madde dökülmesi ve cam malzeme kazalarına karşı laboratuvar şartlarında açık ayakkabı giyilmemesi gereklidir. 8. Kullanılmış enjektör gibi kesici-delici aletler özel atık kutularında biriktirilip daha sonra imha edilmelidirler. 9. Numune alımı sırasında kullanılan tüm aletler (holder, tüp sporu vs.) iş bitiminde mutlaka dezenfektan solüsyonlar ile temizlenmelidir. 10. Alınan tüm önlemlere rağmen kullanılmış enjektör gibi kesici-delici aletlerin batması halinde, hemen o bölge isopropil alkolle temizlenmeli ve yara bandı ile kapatılmalıdır. Görevli kişi AIDS ve Hepatit B taraması yaptırmalıdır. 11. Kan ve diğer vücut sıvıları ile çalışan kişilere Hepatit B aşısı yaptırmaları önerilir. 10

4.2. NUMUNE ALIMI SIRASINDA KULLANILAN MALZEMELER 1. Cilt Dezenfektanı, pamuk: Delinecek bölgenin temizlenmesi amacıyla % 70 lik etil alkol veya başka bir dezenfektan bir pamuğa emdirilir ve bölge temizlenir. 2. Vacutainer veya Enjektör: Kan alımı için steril ve tek kullanımlık vacuteiner ucu veya enjektörler kullanılmalı, enjektörün veya vacutainerin iğnesinin ucuna dokunulmamalı ve enjektör-vacutainer ucu kullanıldıktan sonra bir başka kişide kesinlikle kullanılmamalıdır. 3. Lastik bant veya turnike: Turnike, kan alınacak bölgenin proksimaline bağlanarak kan alınacak bölgedeki venöz akım engellenir ve venlerin dolgunlaşarak belirgin hale geçmesi sağlanır. Turnike, venöz kan alma sırasında kullanılır. 4. Uygun numune tüpleri: Hormon ve biyokimya tüpleri içinde jel bulunan sarı veya kırmızı kapaklı tüplerdir. Sedimantasyon için kullanılan tüpler siyah kapaklı ve içinde sitrat bulunan tüplerdir. Hemogram için mor kapaklı ve içinde EDTA bulunan türlerdir. İdrar tüpleri kırmızı kapaklı içi boş tüplerdir. Biyokimya veya Hormon Numunesi Tüpü: İçinde Jel Bulunan kırmızı veya sarı kapaklı tüplerdir. Kan alındıktan sonra numune en az 20-25 dakika oda ısısında dik pozisyonda bekletilmeli ve sonra mutlaka 4-5 dakika süre ile 4000-5000 devirde santrifüj edilmelidir. Sedimantasyon Numunesi Tüpü: Siyah kapaklı içinde antikoagülan madde (sitrat) bulunan tüplerdir. Kan alımı sırasında, kanın tüpte işaretli yere kadar dolmasını bekleyiniz. Bu tüpler kan alınır alınmaz yavaşça 3-4 kez ters düz edilerek antikoagülan madde ile kanın karışması sağlanmalıdır. Bu tüpler kesinlikle santrifüj edilmemelidir. Hemogram(CBC), Talasemi ve HbA1c Numunesi Tüpü:Mor kapaklı içinde antikoagülan (EDTA) madde bulunan tüplerdir. Kan alımı sırasında, kanın tüpte işaretli yere kadar dolmasını bekleyiniz. Bu tüpler kan alınır alınmaz yavaşça 3-4 11

kez ters düz edilerek antikoagülan madde ile kanın karışması sağlanmalıdır. Bu tüpler kesinlikle santrifüj edilmemelidir. İdrar Numunesi Tüpü: İçi boş tüplerdir. Hastanın bardak ile getirdiği numuneyi yavaşça tüpe boşaltınız. Bu tüpler kesinlikle santrifüj edilmemelidir. 4.3. KAN ÖRNEĞİ ALIMI VE UYGULAMA BASAMAKLARI 4.3.1 VENÖZ KAN ALIMINDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR 1. Açlık gerektiren testler için 8-12 saatlik açlık gereklidir. 2. İlaç tedavisinin sürdüğü durumlarda örneğin alınması sabah ilaç alımından önce yapılmalıdır. 3. Kan alımı esnasında hasta yatar veya oturur pozisyonda olmalıdır ve bu pozisyonda en az 20 dakika dinlendirilmelidir. 4. Tedavinin takibi için istenen testlerle ilgili kan örnekleri hastadan her zaman aynı pozisyonda alınmalıdır. 5. İğne ucu mümkün olduğu kadar geniş seçilmelidir. 6. Turnike kolda 30 saniyeden fazla sıkılı kalmamalıdır. 7. Damar turnike aracılığı ile maksimum 60 mmhg basınçla sıkılmalıdır. 8. Turnike, vacutainer iğnesinin başarılı bir şekilde damara yerleştirilmesinden sonra çözülmelidir. 9. Enjektör ile kan alımı esnasında kanın tüpe kuvvetli aspirasyonundan kaçınılmalıdır. 10. Kan alımı şu sıra ile yapılmalıdır: a. Serum( Biyokimya, Hormon tüpü) 12

b. EDTA lı kan (Hemogram, HbA1C tüpü) c. Sitratlı kan (Sedimantasyon tüpü) 11. Antikoagülan içeren vakumlu tüplere (sitrat, EDTA, vs.) kan alımı esnasında kanın işaretli çizgiye kadar dolmasına özellikle dikkat edilmelidir. 12. Antikoagülan içeren tüplere kan alındıktan hemen sonra tüp yavaşça 4-5 kez alt üst edilerek özenle karıştırılmalıdır. Çalkalama işleminden kesinlikle kaçınılmalıdır! 4.3.2. KOLDAN, VAKUMLU TÜPE VENÖZ KAN ALMA İŞLEM BASAMAKLARI 1. Kullanılacak malzemeleri bir tepsi içinde hazırlayınız ve işleme başlamadan önce kontrol ediniz. 2. Kolundan venöz kan alınacak kişiyi sandalyeye oturtunuz ve işlem hakkında kendisini bilgilendiriniz. 3. Tüplere, ilgili barkodu yapıştırınız. 4. Kolundan venöz kan alınacak kişinin, kollarının antekubital bölgesi, kolun 1/3 alt kısmı ve önkolu açık kalacak şekilde giysilerini çıkarmasını sağlayınız. 5. Her iki antekubital bölgeyi inceleyerek venlerin en belirgin olduğu üst ekstremiteyi saptayınız ve bu kolu kan alınacak kol olarak seçiniz. 6. Venöz kan alınacak kolu, gövde ile 30 derecelik açı yapacak şekilde, ön kolun gergin (ekstansiyonda) ve dışa rotasyonda tutulması ile birlikte alttan bir destek (sandalye kenarı veya masa) ile destekleyiniz. 7. Her iki ele eldiven giyiniz. 8. Steril iğnenin vidalı tarafındaki şeffaf koruyucu kılıfı çıkarınız ve iğnenin vidalı kısmını tüp tutucuya vidalayarak takınız. 9. Dirseğin 3-4 parmak (5-10 cm) üst kısmından, kolayca açılabilecek şekilde ve venöz dönüşü engelleyecek fakat arteriyel kan akımını engellemeyecek sıkılıkta lastik turnikeyi bağlayınız. 10. Kolundan venöz kan alınacak kişiye, kan alınacak taraftaki elini 5-6 kez yumruk yapıp açmasını söyleyiniz ve bunu yapmasını sağlayınız. 11. Kan alınacak bölgedeki venler üzerine parmaklarla hafif darbelerle vurarak venlerin daha çok belirginleşmesini sağlayınız ve kan alınacak veni seçiniz. 13

12. Seçilen vene girilecek nokta merkez olmak üzere en az 5 cm çapında bir daire büyüklüğündeki alanı, merkezden çevreye doğru hareketlerle dezenfektan solüsyonla ıslatılmış pamukla temizleyiniz. Bundan sonra bu bölgeye steril olmayan hiçbir şey dokundurulmamalıdır. 13. Üzerine iğne takılmış olan tüp tutucuyu, aktif olarak kullandığınız ele alınız ve iğnenin koruyucu bölümünü çıkarınız. 14. Serbest kalan el ile kan alınacak kolu dirsek kısmından tutarak ve bu elin baş parmağı ile deriyi damara girilecek noktanın 2-3 cm altından dışa ve aşağıya doğru gerdirerek damara girilecek bölgeyi sabitleştiriniz. 15. Tüp tutucu sistemin iğnesini, kesik üçgen ucu üste gelecek şekilde ve deri ile arasında 15-20 derecelik bir açı olacak şekilde iterek deri tabakasını geçiniz ve deri altından vene paralel olarak 0,5-1 cm ilerletiniz. 16. Ven duvarına dayatılan iğneyi, hafif ve ani bir hareketle ven içine itiniz ve vene girdiğinizi hissettikten sonra ortalama 0,4-0,6 cm ilerletiniz. 17. Kan alma sistemini, aktif olarak kullanılmayan elin işaret ve başparmağı ile iğnenin tüp tutucu sisteme girdiği kısımla hasta kolu arasında sabitleştiriniz. 18. Kan alma tüpünü, aktif olarak kullanılan elin işaret parmağı ve orta parmağı tüp tutucu sistemin tutma yerinde iken, başparmak ile, enjeksiyon yapıyormuş gibi ilerleterek tüp tutucu sisteme sokunuz. 19. Kan tüpe vakum sayesinde akmaya başlayınca turnikeyi gevşetiniz ve hastanın yumruğunu açmasını sağlayınız. 14

20. Kan alma tüpü kanla dolduğunda, aktif olarak kullanılan elin başparmağıyla tüp tutucu sistemin tutma yerine karşı basınç uygularken, dolu kan alma tüpünü tüp tutucu sistemden geri çekiniz. 21. Bir başka tüpe kan almak için aynı işlemleri tekrarlayınız. 22. Gevşettiğiniz turnikeyi tamamen çözünüz. 23. İğneyi, tüp tutucu sistemin yönünü değiştirmeden damardan çıkarınız ve damara giriş yeri üzerine kuru bir pamuk kapatınız. 24. Kanı alınan kişiye, pamuk üzerine 2-3 dakika parmağını bastırmasını söyleyiniz ve bunu sağlayınız. 25. Antikoagulanlı tüpte kan ile antikoagulanın karışmasını sağlayınız. Bunun için tüpü yavaşça 4-5 kez ters düz ediniz. 26. Tüp tutucudaki iğneyi, döndürerek çıkarınız ve kesici-delici atık kutusuna atınız 27. Eldivenleri çıkarınız ve kullanılan malzemeleri, korunma ilkelerine göre uygun çöp kovalarına atınız. 4.3.3. SERUMUN AYRIŞTIRILMASI Tüp: Kırmızı veya sarı kapaklı 13x100 lük 5 ml. plastik jelli tüp Tüpler içinde bulunan jel, santrifüj sonrasında serum ve kan hücreleri arasında fiziksel bir engel oluşturmakta, tüp çeperinde bulunan slika partikülleri sayesinde serum pıhtılaşmasını hızlandırmaktadır. 4.3.3.1. Serum Elde Edilmesi 13x100 lük jelli tüpler 5 ml. kan örneği ile tamamen doldurulmalıdır. Daha az kan örneği ile yeterli serum elde edilemez. Kanın tüpün çeperindeki silika partikülleri ile iyice temas etmesi için 5-6 kez yavaşça altüst edilmelidir; tüp kesinlikle çalkalanmamalıdır! Tüp içerisindeki kan kendiliğinden pıhtılaşana kadar en az 20 dakika beklenmeli ve sonra 4-5 dakika 4000-5000 devirde santrifüj edilmelidir. Böylece tüp içerisindeki jel serum ile kan hücreleri arasında bariyer oluşturacaktır. 15

4.3.3.2. Dikkat Edilecek Noktalar Bir kez santrifüj edilmiş fakat serum ayrımı tam gerçekleşmemiş kan örneğini tekrar aynı jelli tüp içerisinde santrifüj etmek çok sakıncalıdır! İkinci kez santrifüj etmek hücre hasarına neden olacağından hücre içeriği ortama salınır ve matriksi hasara uğramış jelden sızıp seruma karışabilir. Bu durum özellikle bazı elektrolit, eser element ve enzim testleri etkileyebilmektedir. Bu nedenle tam ve doğru serum elde edilemediğinde jelin üzerindeki serum başka bir tüpe aktarılarak tekrar santrifüj edilmelidir. Hemolizli veya bulanık serumlar birçok tetkik için uygun değildir. Yeniden örnek alınmalıdır. 4.3.3.3. Santrifüj Cihazı Kullanma Kılavuzu 1- Santirfüj Cihazı düz ve sağlam bir zemin üzerine yerleştirilir. Elektrik fişi takılarak arkadaki açma düğmesine basılır. Cihaz çalışır duruma getirilir. 2- Ön paneldeki Set tuşu kullanılarak Devir Sayısı 4000 rpm e, zaman ise 5 dakikaya ayarlanır. 3- Stop düğmesine basılarak cihazın kapağı açılır. 4- Biyokimya, Hormon, Seroloji analizleri için Sarı veya Kırmızı kapaklı jelli tüplere eşit seviyede kan alınır. Alınan kanlar en az 20 dakika süreyle bekletilerek kanın tamamen pıhtılaşması sağlanır. 5- Daha sonra tüpler karşılıklı çapraz bir şekilde cihazın tüp yuvalarına yerleştirilir. 6- Eğer santrifüj edilecek tek bir tüp kan varsa aynı renkteki boş tüplerden birinin kapağı açılarak, kanla dolu tüp seviyesi kadar su ile doldurulur, seviyeleri eşitlenir ve tüpün kapağı kapatılır. Santrifüj yuvalarına kan dolu tüp ve su dolu tüp karşılıklı çapraz şekilde yerleştirilirler. 7- Santrifüj cihazın kapağı sıkıca kapatılır. Start düğmesine basılarak cihazın çalışması sağlanır. 8- Santrifüj işlemi bittiğinde cihaz uyarı verir. Stop düğmesine basılarak cihazın kapağı açılır. Cihazın içindeki tüpler alınır ve sporlara yerleştirilir. 9- Bu şekilde cihaz yeni bir santrifüj işlemi için hazır hale gelir. Önemli Not: HbA1c ve Hemogram tüpü ( mor kapaklı ) Sedimantasyon tüpü ( siyah kapaklı ) İdrar tüpü (jelsiz kırmızı kapaklı plastik şeffaf tüp ) Kesinlikle Santrifüj Edilmemelidir. 16

Aile Sağlığı Merkezlerinde Numune Alımı 4.4. MİKROBİYOLOJİK KÜLTÜR ÖRNEĞİ ALIMI VE UYGULAMA BASAMAKLARI 4.4.1 BOĞAZ KÜLTÜRÜ ALINMASI GEREKLİ MALZEMELER: Steril eküvyon. Dil basacağı. Stuart transport besiyeri. Barkod etiketi. 1) Eküvyonun pamuklu ucuna hiç dokunulmadan açılır. 2) Hastadan ağzını olabildiğince açmasının istenmesi ve aaa dedirtilerek dile dil basacağı ile basılır. 17

3) Eküvyonun uvula (küçük dil) arkasına ve tonsiller pililer arasında kalan bölgeye sürülür ve geri çekilir. 4) İşlem sırasında kesinlikle dile, dişe ve yanağa değdirilmemelidir. 5) Eküvyon, transport besiyeri içine eküvyonun ucu jelin içine girecek şekilde konur ve pamuk kapatılır. 6) Barkod tüp üzerine yapıştırılır veya tüp üzerine numara yazılır. 18 4.4.2 BURUN KÜLTÜRÜ ALINMASI GEREKLİ MALZEMELER: Steril eküvyon. Stuart transport besiyeri. Barkod Etiketi. 1) Eküvyonun pamuklu ucuna hiç dokunulmadan açılır. 2) Eküvyonun ucu steril serum fizyolojik ile veya besiyeri ile ıslatılır. Burun deliklerinden 2.5 cm içeri sokulup, nazal mukozaya sürterek çevrilir. 3) Eküvyon, transport besiyeri içine eküvyonun ucu jelin içine girecek şekilde konur ve pamuk kapatılır. 4) Barkod tüp üzerine yapıştırılır veya tüp üzerine numara yazılır. 4.4.3 GAİTA NUMUNESİ ALINMASI (Kültür ve Mikroskobi İçin) Mikroskobi ve/veya kültür istendiyse GEREKLİ MALZEMELER: Gaita numune kabı Steril eküvyon. Carry Blair transport besiyeri. Barkod Etiketi.

1) Hastaya gaita kabını veriniz. 2) Hastayı gaitasını doğrudan kabın içine yapması, idrarla karıştırmaması, tuvaletten almaması konularında uyarınız. 3) Gaitayı kaba koyup kapağını sıkıca kapatmasını söyleyiniz. 4) Kültür için: Eküvyonun pamuklu ucuna hiç dokunulmadan açılır. 5) Eküvyonun ucu gaitaya sürterek çevrilir. 6) Eküvyon, transport besiyeri içine eküvyonun ucu jelin içine girecek şekilde konur ve pamuk kapatılır. 7) Barkod tüp üzerine yapıştırılır veya tüp üzerine numara yazılır. 4.4.4 ARB ve TÜBERKÜLOZ KÜLTÜRÜ GEREKLİ MALZEMELER: Steril kapaklı plastik numune kabı (falcon tüpü) Barkod Etiketi. Balgam örneği 1) Hastaya sabah ilk balgam örneğini vermesi gerektiğini anlatınız. 2) Hastaya ağzını birkaç kez su ile çalkalandıktan sonra (protez varsa çıkarılmalı) derin bir öksürüğü takiben balgam çıkartmasını ve balgamı verdiğiniz steril kaba (falcon tüpü) almasını anlatınız. (TÜKRÜK OLMAMALIDIR) Tam İdrar Analizi için İdrar örneği 1)Hastaya verdiğiniz steril idrar kabına sabah ilk idrarını en az 20 ml olacak şekilde vermesini gerektiğini anlatınız. 2) Laboratuvara en kısa zamanda teslim etmesini söyleyiniz. 19

4.5. PORTÖR ANALİZLERİ Kurumumuzda portör muayenesine esas tetkiklerin ücretsiz olarak yapılabilmesi için, genelge gereği birinci basamak hekimlerince istem gereklidir. İstemleri web sayfalarımızdan laboratuar bilgi sistemi aracılığı ile yapılacak ve girilen barkodlar portör tetkik istem formuna yapıştırılıp şahıs kurumumuza gönderilecektir. Bu taleple size başvuranlarda istenecek tetkikler şunlardır. Yılda bir kez: Boğaz kültürü Burun Kültürü Gaita Kültürü Akciğer grafisi P.A. Altı ayda bir: Direkt parazit incelemesi *** Gayrisıhhı müesseselerde (otel, bar, gazino, berber, hamam, sauna, güzellik salonu gibi) çalışacaklarda, bunlara ek olarak; Yılda bir kez: Hepatit B (HbsAg) Bu çerçevede kendinize kayıtlı kişilerin portör tetkiklerini kurumumuzda ücretsiz yaptırabilmesi için laboratuar bilgi sisteminden istemlerini yapıp, hasta barkodları yapıştırılarak doldurulan PORTÖR TETKİK İSTEM FORMU (www.ahsl.gov.tr web sayfamızda yayınlanmıştır) ile birlikte kurumumuza göndermeniz gerekmektedir. 5. NUMUNELERİN TOPLANMASI VE LABORATUVARA ULAŞTIRILMASI 20 Numunelerin Taşınması

6. NUMUNELERİN KABULÜ Günlük laboratuvarımıza gelen numunelerin Kabul ve Red Kriterleri aşağıdaki gibidir: 6.1. KAN NUMUNESI Kabul: Bilgisayar veri girişi ile gelen numune birbirini tutuyorsa Kan uzun sure bekletilmemişse Jelli tüplerde santirfüj sonrası jel kan ile serum arasına sokulmuş ise Numune, çalışma için yeterli miktarda ve tüp seviye çizgisine uygun alınmış ise Kan 5 ml lik (kırmızı-sarı kapaklı-jelli) tüplere Kan 2-5 ml lik EDTA lı mor kapaklı ve siyah kapaklı 1.6 ml lik tüplere alınmış ise Red: Numunenin analiz için yeterli miktardan az olması Numune miktarının tüp üzerindeki seviye çizgisinden az veya çok olması Numunenin; hemolizli, lipemik veya ikterik olması Numune, o deney için belirlenmiş olan tüpe alınmamış ise Numune; dondurulmuş, pıhtılaşmış veya santirfüj edilmeden uzun sure bekletilmiş ise Numunenin barkodsuz tüpte olması, verisi gelmemiş veya herhangi bir nedenden dolayı barkodun okunamaz olması Jelli tüplerde; santirfüj sonrası jel, kan ile serum arasına girmemiş ise Farklı türdeki tüpler arasında numune alışverişi yapılmış ise Soğuk zincir bozulmuş ise 21

6.2. İDRAR NUMUNESİ Kabul: Numunenin yeterli miktarda olması Numunenin uzun sure bekletilmemiş olması Numunenin kirli kapta getirilmemiş olması Numunenin ağzı kapaklı idrar kaplarında getirilmiş olması Bilgisayar girişi ile gelen numune birbirini tutması Red: Numunenin analiz için yeterl olmaması Numunenin laboratuara geliş süresinin aranacak maddenin yarılanma ömrünü geçmiş olması Numune kabının barkodsuz olması Numune veri girişinin olmaması Barkodun okunamaması, hasarlı olması Numunenin vidalı kapakla ağzı kapalı olarak getirilmemiş olması Soğuk zincir bozulmuş olması Laboratuvarda Numune Kabulü 22

7. NUMUNELERİN ÇALIŞILMASI VE SONUÇLANDIRILMASI 7.1. LABORATUVARDA ÇALIŞILAN TIBBI TAHLİL TESTLERİ Hematoloji LABORATUVARI Sedimantasyon Tam kan (Hemogram ) ABO+Rh tayini (Kan Grubu Tayini) BİYOKİMYA LABORATUVARI Glukoz Demir (Serum) Kan üre azotu (BUN) T. Demir Bağlama Kapasitesi Aspartat Transaminaz (AST) Kalsiyum (Ca) Alanin Aminotransferaz (ALT) Sodyum (Na) Alkalen Fosfataz (ALP) Potasyum (K) Ürik Asit Klor (Cl) Kreatinin Gamma Glutamil Transferaz (GGT) Trigliserit Kreatin Kinaz (CK) Kolesterol Bilirubin (Total) HDL Kolesterol Bilirubin (Direkt) ASO İ. Fosfor (P) CRP Albumin Romatoid Faktör (RF) Glikolize hemoglobin (Hb A1C) HORMON VE ELİZA LABORATUVARI TSH Prostat Spesifik Antijen (PSA) Serbest T3 PSA (Serbest) Serbest T4 FSH Ferritin Estradiol Beta-hCG (Total hcg) Hbs Ag Vitamin B12 Anti-HBs Folat HBeAg Anti-HIV 1-2 Sub Tip0 Anti HBe Anti-HCV İDRAR LABORATUVARI İdrar tetkiki (tam otomatik idrar biyokimyası ve mikroskopisi) PORTÖR TETKİKLERİ Aile hekimlerince istemi yapılan portör tetkiklerinin çalışılabilmesi için şahısların kurumumuza başvurması gereklidir. Gaita Mikroskobisi Burun Kültürü Gaita Kültürü Boğaz Kültürü Akciğer Grafisi Yukarıdaki Testlere Ek Olarak VDRL, Bogaz Kültürü ve Gaita Kültürü Çalışılması Planlanmaktadır. 23

Numunelerin Çalışılması 7.2. LABORATUVARDA ÇALIŞILAN DİĞER TESTLER Kurumumuz bünyesinde bulunan toksikoloji laboratuvarında aşağıdaki testler ücretli olarak çalışılmaktadır. İdrarda Hippürik Asit İdrarda Fenol İdrarda Triklorasetikasit Kanda Kurşun Kanda Nikel Kanda Alüminyum Kanda Kadminyum Kurumumuz bünyesinde bulunan bölge tüberküloz laboratuvarında verem savaş dispanserlerinden gelen balgam ve idrar numuneleri ücretsiz olarak çalışılmaktadır. Boyalı Mikroskobik İnceleme Mikobakteri Kültürü Kurumumuza şahsi olarak başvuran kişilere ve randevu usulü toplu işyerlerine gidilerek portör tetkikleri yapılmaktadır. Burun Kültürü Boğaz Kültürü Gaita Kültürü Gaita Mikroskopisi/ Parazit İncelemesi Akciğer Grafisi 24

Kurumumuz su laboratuvarında resmi ve özel kişilerden gelen su numunelerinin kimyasal ve mikrobiyolojik analizleri, gelişmiş cihazlar ile akreditasyon kapsamında çalışılmaktadır. 8. LABORATUVAR SONUÇLARININ RAPORLANDIRILMASI Aile hekimlerinden kurumumuza gelen numuneler en geç ertesi iş günü saat 12:00 a kadar çalışılarak kurumumuz uzmanları tarafından onaylanmakta ve online olarak aile hekimlerine gönderilmektedir. Hastalar talep ederlerse aile hekimlerinden aldıkları barkod numaraları ile web sayfamız www.ahsl.gov.tr adresinden sonuçlarına ulaşabilmektedir. 8.1. WEB SAYFASINDAN SONUÇ ÖĞRENİMİ (AİLE HEKİMİ) Web sayfamızda (www.ahsl.gov.tr) bulunan Laboratuvar Bilgi sitemine giriş yapınız. www.ahsl.gov.tr veya www.asm.gov.tr sayfalarından LBS linkine tıklayınız. Burada laboratuvarımızdan temin edeceğiniz kullanıcı adı ve parolanızı giriniz. Açılan sayfada sol kısımdaki test sonucu öğren linkine tıklayınız. Sadece Hasta T.C. No yazarak Listeyi Al butonuna tıklayarak veya sadece hasta barkodlarından birini yazarak Sorgula butonuna tıklarak o hastaya ait tüm barkodlara ulaşabilirsiniz. 25

Barkod listesi alındıktan sonra hangi barkodun sonucu öğrenilmek isteniyorsa o barkoda tıklayıp alt kısımda bulunan sonuç raporu için tıklayınız linkine tıklayınız. Çıkan ekranda uzmanlarımız tarafından onaylanan tahlil sonuçlarınızı görüp inceleyebilir, dilerseniz çıktı alabilirsiniz. 8.2. WEB SAYFASINDAN SONUÇ ÖĞRENİMİ (HASTA) www.ahsl.gov.tr sayfasında Laboratuvar Sonuç linkine tıklayınız. Kimlik bilgilerinizi giriniz. Muayene sırasında aile hekiminizden aldığınız size ait tüp kodunu girip ara butonuna tıklayınız Çıkan ekranda uzmanlarımız tarafından onaylanan tahlil sonuçlarınızı görüp inceleyebilir, dilerseniz çıktı alabilirsiniz. 26

9. KALİTE-KONTOL ÇALIŞMALARI Kurumumuz tıbbi laboratuarlarında düzenli olarak iç ve dış kalite kontrol çalışmaları yapılmaktadır. 9.1. İÇ KALİTE-KONTROL (İNTERNAL) ÇALIŞMALARI İlgili laboratuvara gelen numuneler her gün çalışmaya alınmadan önce; çalışılan tüm parametreler için en az iki seviyeli iç kalite kontrol serumları okutulmakta, çıkan sonuçlara göre gerekirse kalibrasyon yapılıp, iç kalite kontrol serumları tekrar okutulmakta ve problem yoksa numuneler çalışmaya alınmaktadır. 9.2. DIŞ KALİTE-KONTROL (EXTERNAL) ÇALIŞMALARI Çalışılan tüm parametreler için merkezi yurt dışında bulunan [CAP (Amerikan Patoloji Derneği), BIO-RAD (EQAS) ve RIQAS gibi] Kalite Kontrol programlarına üyeliğimiz bulunmaktadır. Belli periyodlarla laboratuarımıza gönderilen dış kalite kontrol serumları çalışılıp, sonuçlar değerlendirilip, ilgili merkeze gönderilmektedir. İlgili merkezden gelen istatistikî değerlendirme sonuçları kurumumuz uzmanları tarafından dikkatle değerlendirilmektedir. Klinik mikrobiyoloji laboratuvarımız T.C. de UEPLA (Ulusal Enterik Patojen Laboratuvar Ağı) ya üye olan ilk ve tek halk sağlığı laboratuvarıdır. CAP ile yapılan anlaşma ile Dış Kalite Kontrol programı teşekkür ve katılım belgesi 27

Kalite Yönetim Sistemi 9001:2008 Belgesi 10. ŞİKAYET, ÖNERİ VE İLETİŞİM İdari sorunlar için HSL Müdürü 243 10 12/ 112 Merkez Lab. ile ilgili şikayetler için HİKT 243 10 12/ 165 Bilgi işlem sorunları için 311 11 25/ 141 Numune Kabul Birimi için 243 00 48 Tahlil Sorunları için 2431012/ 120 Merkez Lab. Firma Sorumlusu 243 00 49 28

SONUÇLANDIRMA İl Halk Sağlığı Laboratuvarı Müdürlüğü Adres : İstasyon Mahallesi Leylak Caddesi No: 2 Etimesgut / ANKARA Telefon: (0 312) 243 10 12 (pbx 4 hat) Faks: (0 312) 245 41 87 e-posta: ankarahalksagligi@gmail.com Web: www.ahsl.gov.tr 29

-------------------------------------------NOTLAR-------------------------------------------............ 30

-------------------------------------------NOTLAR-------------------------------------------............ 31

-------------------------------------------NOTLAR-------------------------------------------............ 32