Türkiye VI farım Ekonomisi Kongresi 16-18 Eylül 2004 Tokat Kırsal Kesimdeki Üreticilerin Gelirini Artırmak İçin Alternatif Olanaklar : Ege Bölgesinden Arıcılık Örnek Olayı Gamze SANER Sait E N G İN D E N İZ Figen Ç U K U R Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Bom ova/izm İR Ö ZET: Türkiye'de arıcılık sürdürülebilir tarımda kırsal geliri arttırıcı bir kaynak olarak görülmektedir. Bu çalışmada Türkiye'de arıcılığın kırsal kesimde geliri artırıcı yönü irdelenmiş ve arıcılığın ekonomik avantajları belirlenmiştir. Buradan hareketle Muğla ve İzmir illerinde faaliyet gösteren 60 arıcılık işletmesinin ekonomik yönden analizi yapılarak, arıcılığın kırsal alandaki geliri artırmada nasıl bir alternatif olanak sunduğu ortaya konmuştur. Araştırmada 2002 dönemi esas alınmış ve arıcılık işletmeleri kovan sayısına göre 3 gruba (S 100. 101-150, 150<) ayrılarak analiz edilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre; işletmelerde ortalama kovan sayısı 158.57'dir. Kovan başına ortalama verim 23.08 kg olarak saptanırken, iller itibariyle M uğla'da 24.85 kg, İzmir'de ise 16.22 kg olarak belirlenmiştir. Üretici eline geçen ortalama süzme bal fiyatı 2 566 793 TL/kg'dır. İller itibariyle bal fiyatı Muğla'da ortalama 2 426 786 TL/kg, İzmir'de ortalama 3 299 404 TL/kg'dır. İşletmelerde kovan başına yapılan toplam üretim masrafı 52 810 603.65 T L, balın kg maliyeti de ortalama 2 288 154.40 TL/kg olarak saptanmıştır. Kovan başına elde edilen net gelir ise 6 430 983.64 T L. iller bazında Muğla'da 5 891 179.32 T L iken, İzmir'de ise 10 172 062.63 T L olduğu belirlenmiştir. Bu bulgular doğrultusunda arıcılığın bazı önemli üretim ve pazarlama sorunlarına karşın, mutlak ve nispi kâr yönünden avantajlı olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. Anahtar kelimeler: Arıcılık, kırsal kalkınma, işletme ekonomisi, ekonomik analiz Alternative Opportunities for Increasing of Farmers s Income in Rural Area: A Case Study on Beekeeping in Ege Region ABSTRACT: Beekeeping is very important role as a sourcc of inereasing rural income in sustainable develupment in Turkey, This research aims to determine the economic advantagcs of beekeeping for inereasing of farmers income and to analyse economical aspects of surveyed 60 beekccpcrs in Muğla and İzmir provinces of Turkey. These beckeepers are distinguished into sub-three groups according to number of colonies (S 100, 101-150, 150<) and the year of 2002 produetion aelivities are determined by periods According to the results of this study, averagc colony number of beckeepers w as 158.57. The averagc honey yield vvas determined to be 23.08 kg per colony Honey yield per colony is found 24.85 kg for Muğla and 16.22 kg for İzmir. The a\eragc producer priees (vvholesale price) for e\tracted honey determined to be 2 566 793 TL/kg. The producer priees for e\iracted honey in Muğla and İzmir Province w ere 2 426 786 TL/kg and 3 299 404 TL/kg. respectively. Averagc total produetion cosl per hive was calculated to be 52 810 603 65 T L. Un it cost of honey was determined to be 2 288 I 54 40 TL./kg Net income per hive w as calculated to be 6 430 983 64 T L. By province, net income per hive w as 5 891 179.32 T L for Muğla and 10 172 062.63 T L for İzmir İn the light o f flndings it is found ıhal honey produetion is advantageous according to both absolute profil and relalive profil. Despite of some important produetion and marketing problems, honey produetion is found profitable enierprise for beekeepers in this study. Key words: Beekeeping. rural development. farm economics, economic analysis 1.G İR İŞ Türkiye'de bir yandan sanayileşme ve kentleşme süreci yaşanırken, diğer yandan hala yüksek sayılabilecek hızlı nüfus artışı sürmekte, tarım arazileri ve tarım işletmelerinde küçülme devam etmektedir. Kırsal kesimde yaşayan nüfus gelir dağılımından yeterince pay alamazken, üretim geleneksel tarım tekniklerinden kurtulamamakta, işletmeler ekonomik ölçeğe ulaştırılamamakta ve ürün çeşitliliği sağlanamamaktadır. Bu olumsuzluklar, hem işletmelerin gelirlerini arttırmada, hem de toplumun sağlıklı beslenmesinde engel oluşturmaktadır (T K B, 2001). 2001 yılı verilerine göre; kişi başına düşen gelir ülke genelinde 2143 S, kırsal kesimde ise 980 S dır (D te. 2003a), Bu veriler, Türkiye'de kırsal nüfusun gelirini arttırıcı önlemler alınması gerektiğini göstermektedir Kısa vadede gelirin araziye dayalı üretim yanında, diğer üretim dallarıyla birlikte arttırılması zorunludur. Bu açıdan bakıldığında, arıcılık birçok ülkede kırsal kalkınma programlarında iş alanı ve gelir kaynağı yaratmada önemli bir üretim dalı olarak önem kazanmaktadır. Arıcılık dünyada gelişmekte olan ve tarımsal üretimin devamlılığını sağlayan bir sektördür. Üretim girdilerinin düşük olması ve ürünlerin hammadde kullanımı olmadan oluşturulması nedeniyle arıcılık, ekonomiye büyük katkılar sağlamakta ve çok değerli olan bal ve arı ürünleri ile
Kırsal Kesimdeki Üreticilerin Gelirim Artırmak İçin Alternatif Olanaklar Fge Bölgesinden Arıcılık Örnek Olayı toplumun sağlıklı gelişimi açısından da önemli rol oynamaktadır.günümüzde gerek gelişmiş, gerekse gelişmekte olan ülkelerde arıcılık, değişik amaçlarla da olsa, önem verilen bir hayvancılık dalıdır. Arıcılık, Avrupa da genellikle geleneksel bir uğraşı; İspanya, Polonya, Macaristan ve Yunanistan gibi ülkelerde kırsal geliri arttırıcı bir araç; Uzak Doğu, Orta ve Güney Amerika ülkelerinde önemli bir döviz kaynağı ve A B.D., Kanada ve Japonya gibi ülkelerde ise ağırlıklı olarak bitkisel üretimde tozlaştırmada kullanılmak amacıyla yapılmaktadır (DPT, 2001). Bu çalışmada, Türkiye'de arıcılığın kırsal kesimde gelir artırıcı yönü ve arıcılığın ekonomik avantajları incelenmiş, ayrıca Ege Bölgesinin İzmir ve Muğla illerinde çam balı üretimi yapan arıcılık işletmelerinden toplanan orijinal nitelikli verilerden de yararlanılarak, arıcılık faaliyetinin kırsal alandaki geliri arttırmada nasıl bir alternatif olanak sunduğu irdelenmiştir (Saner ve ark, 2004a). Bununla beraber, Türkiye de arıcılığın geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması yönünde alınabilecek önlemler üzerinde de durulmuştur. 2. M A T E R Y A L V E Y Ö N T E M Bu çalışmada arıcılığın mevcut durumu ve ekonomiye katkıları makro verilerle ortaya konulmuştur. Ege Bölgesi örneği olarak ise, çam balı üretimi açısından önemli olan Muğla ve İzmir illerinde yapılan araştırmanın sonuçları dikkate alınmıştır. İzmir ve Muğla Tarım İl ve İlçe Müdürlükleriyle yapılan görüşmeler sonucunda, bu illeri arıcılık yönünden temsil edebileceği düşünülen Muğla nın Marmaris ve İzmir in Kemalpaşa ilçesi araştırma kapsamına alınmıştır. Daha sonra, her iki ilçeye bağlı köyler içerisinde kovan sayısının en fazla olduğu köyler belirlenmiş ve her ilçede kovan varlığının % 75 inden fazlasını sağlayan beş köy araştırma kapsamına dahil edilmiştir. Bu yaklaşımla, Marmaris ilçesinden Bayır, Hisarönü, Orhaniye, Osmaniye ve Turgut köyleri, Kemalpaşa ilçesinden ise; Yiğitler, Çambel, Dereköy, Gökyaka ve Y.Kurudere köyleri araştırma kapsamına alınmıştır. Bu köylerde arıcılık yapan toplam 834 üretici belirlenmiştir. Bu üreticiler ana kitle olarak kabul edilmiş ve aşağıdaki oransal örnek hac m i formülünden (Newbold, 1995) yararlanılarak maximum örnek hacmi 60 olarak belirlenmiştir. N p (l- p ) n = -------------------------- (N -l) o2p, + p(l-p) Formülde; n = örnek hacmi N = Toplam arıcılık yapan üretici sayısı p = Örneğe girecek üreticilerin oranı crpı = Oranın varyansıdır. Araştırmada 40 anket Muğla nın Marmaris ilçesindeki, 20 anket ise İzmir'in Kemalpaşa ilçesindeki üreticilerle yapılmıştır. İşletmeler, 100'den az kovana sahip işletmeler, 101-150 adet arasında kovana sahip işletmeler ve 150 den fazla kovana sahip işletmeler olarak üç grup altında incelenmiştir. Araştırına 2002 yılı verilerini kapsamaktadır. İncelenen işletmelerde Ege koşullarında arıcılık faaliyetinin masrafları, elde edilen brüt marjı ve net geliri, gerek işletme gruplan (kovan sayısı) itibariyle ve gerekse iller bazında ortaya konulmuştur. Arıcılıktan elde edilen net gelirin hesaplanmasında, brüt üretim değerinden toplam üretim masrafları çıkarılmıştır. Üretim masrafları sabit ve değişken masraflardan oluşmaktadır. Değişken masraflar; yem, ilaç, su, taşıma, işgücü, konaklama, ambalaj, koloni yenileme, alet ve makina tamir-bakım masrafları ile masraflar toplamının faizinden oluşmaktadır. Sabit masraflar ise arıcı kulübesi, alet ve makina ile kovanların amortismanı, kovanların faiz karşılığı, yönetim karşılığı ve aile işgücü karşılığından oluşmaktadır. Değişken masrafların faiz karşılığının ve kovanlara yapılan yatırımın faizinin hesaplanmasında reel faiz oranı kullanılmıştır. (Kıral ve ark., 1999). Araştırmada, 2002 yılı cari mevduat faiz oranı (% 45.2) ve enflasyon oranı (% 30.8) (D İE, 2003a) kullanılarak reel faiz oranı % 11 olarak hesaplanmıştır. Yönetim karşılığının hesaplanmasında, değişken masrafların % 3'ü alınmıştır. Amortisman hesaplamalarında ise; arıcı kulübesi ve alet-ekipmanlar için % 10, kovanlar için % 2.5 oranı esas alınmıştır (W i İde, 1997). 3. A R IC IL IĞ IN T Ü R K İY E E K O N O M İS İN E K A T K IL A R I Türkiye 4.2 milyon kovan varlığı ile dünyada ikinci, yıllık yaklaşık 75 bin ton bal üretimi ile de dördüncü sırada yer almaktadır. Türkiye nin zengin ekolojik yapısı ve floral kaynaklarına karşılık, kovan başına bal verimi sadece 17.92 kg olup, dünya ortalaması olan 21.86 kg ın altındadır. 1992-2002 döneminde Türkiye deki kovan sayısı % 18, bal üretimi % 24, balmumu üretimi ise % 18 oranında artış göstermiştir. Yapılan tahminler sonucunda 2005 yılında Türkiye de bal üretiminin 99 404 tona, kovan başına verimin ise 23 kg a çıkması beklenmektedir (DPT, 2001). 2001 yılı verilerine göre Türkiye de toplam 60 190 kg olan bal üretiminin tarım bölgelerine göre dağılımı incelendiğinde, toplam bal üretiminin %28 inin (16 853 ton) Karadeniz bölgesi nden, %20.12 sinin (12 110 ton) Ege bölgesi nden, %14.53 ünün ise Akdeniz bölgesi nden sağlandığı görülmektedir. Bu Uç bölgenin Türkiye bal üretiminin 170
G SA N E R. S EN G İN D E N İZ, F Ç U K U R yaklaşık % 63 ünü oluşturduğu dikkati çekmektedir (D İE, 2003b). Türkiye de üretilen balın büyük bir kısmı ülke içinde tüketilmektedir. Bal. daha çok toptancılar ve perakendeciler aracılığıyla pazarlanmaktadır. Bununla birlikte, ihracatçı ve işleyici firmalar ile kooperatiflerin de zaman zaman pazarlama kanalındaki halkalardan birini oluşturduğu görülmektedir. Bazı üreticiler balını mahalli pazarlarda direkt tüketiciye de pazarlayabilmektedir (Engindeniz ve ark., 2003). Türkiye'de arıcılığın bir üretim dalı olarak, bal ve balmumu üretimiyle ülke ekonomisine doğrudan katkısı 160 trilyon T L dolayındadır. Arıcılığın tozlaşma yolu ile ekonomiye olan katkısının, bal ve balmumu ile sağlanan katkının en az 10-15 katı olduğu dikkate alındığında arıcılık bu yolla ülke ekonomisine 1.6-2.4 katrilyon T L katkı sağlamaktadır. Ayrıca, büyük çoğunluğu kırsal kesimde yaşayan ve yeterli toprağı olmayan 150 000 dolayındaki hane halkı için istihdam kaynağı olması arıcılığın Türkiye ekonomisi yönünden önemini ortaya koymaktadır (T K B, 2001). Türkiye nin değişik bölgelerinde yapılan birçok çalışmada arıcılığın kırsal kesim insanı açısından önemi ve katkıları ekonomik yönleriyle ortaya konulmuştur (Araş ve ark., 1980; Akdemir ve ark., 1990; Çiçek ve ark., 1993; Güngör ve Paydaş, 1995; Çelik ve Tatildik 1995; Akay ve ark., 1997; özbilgin ve ark., 1999; Korkmaz ve Demirtaş, 2001). Ancak arıcılık geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması gereken üretim dallarından biridir. Bu nedenle bu alandaki teknik ve ekonomik çalışmaların sürdürülmesi de zorunludur 4. A R A Ş T IR M A B U L G U L A R I Arıcılık yapan üreticilerin ortalama yaşı 43.35, ortalama eğitim süresi 5.80 yıl, arıcılıktaki ortalama deneyim süresi ise 16 08 yıl olarak saptanmıştır. Gruplara göre bir değerlendirme yapıldığında ise, tüm işletme gruplarında işletmecilerin ortalama 43 yaşında oldukları belirlenmiştir. Eğitim süresi I, ve 2 grupta 5.5 ve 5.6 yıl, 3. grupta ise 6 yıl olarak tespit edilmiştir. Yapılan Kruskal Wal I is testi sonuçlarına göre, üreticilerin eğitim süreleri açısından gerek İller, gerekse işletme grupları arasında farklılık bulunmamaktadır (p>0.05) İller açısından durum irdelendiğinde, Muğla ilindeki üreticilerin İzmir ilindeki üreticilere göre daha genç ve arıcılık konusunda da daha deneyimli oldukları belirlenmiştir İşletmelerde ortalama kovan sayısı 158.57 adet, ortalama bal üretimi ise 3660.85 kg olarak saptanmıştır. Kovan başına elde edilen bal verimi 23.08 kg dır. Bu durum iller düzeyinde incelendiğinde; ortalama kovan sayısının İzmir'de 97.25 adet, Muğla'da 189 23 adet, ortalama kovan veriminin ise İzmir de 16.22 kg, Muğla da ise 24.85 kg olduğu belirlenmiştir. Genel ortalamaya göre bulunan 23.08 kg lık bal verimi Türkiye (17.92 kg) ve dünya ortalamasının (21.86 kg) üzerinde gerçekleşmiştir (Saner ve ark., 2004b). Örneğin, Ege Bölgesinin Aydın, Denizli, İzmir, Manisa, ve Muğla illerinde yürütülen bir arıcılık çalışmasında verim 13.44 kg olarak bulunmuştur (özbilgin ve ark., 1999). Bu iki araştırma geçen süre içerisinde arıcılıkta bölge ve yöre bazında verim açısından önemli bir noktaya gelindiğinin de bir göstergesi olmaktadır. İşletme gruplan itibariyle yapılan değerlendirmede; kovan başına en yüksek verim 24.34 kg ile 101-150 arasında kovana sahip 2.grup işletmelerde bulunmuştur. Kovan başına verim değişkeninin Kolmogorov-Smimov testine göre normal dağılış gösterdiği belirlenmiş, yapılan varyans analizinin sonuçlarına göre; kovan başına verim açısından işletme grupları arasındaki farklılık önemli bulunmuştur (p<0.05). Araştırmada bal verimini etkileyen faktörleri belirlemek için çoklu regresyon analizi yapılmıştır. Analizde bağımlı değişken olarak kovan başına verim, bağımsız değişkenler olarak ise; üreticinin eğitimi (yıl), üreticinin arıcılık deneyimi (yıl), üreticinin yaşı, arıcılıkta kullanılan toplam işgücü miktarı (E İG ), kullanılan şeker miktarı (kg) veya şeker masrafları (T L), ilaç masrafları (T L), yakıtnakliye masrafları (T L), bal fiyatı (TL/kg), kovan sayısı (adet) ve il (kukla değişken olarak) esas alınmıştır. Bu değişkenlerle oluşturulan lineer ve çift logaritmik regresyon modellerinden,, çift logaritmik modeller anlamlı bulunmazken, lineer regresyon modelleri (Model I ve 2) istatistiksel açıdan önemli bulunmuştur Model l de illeri temsilen kukla değişken kullanılmış, ancak bu değişkenin istatistiksel açıdan önemi olmadığı belirlenmiştir. Model 2 de ise, il (kukla değişken) değişkeni çıkarılmış ve burada ele alman değişkenler bal verimindeki değişmenin % 3 2 sini açıkladığı sonucuna varılmıştır. Modele alman değişkenlerden istatistiksel açıdan önemli bulunanlar da üreticinin deneyim süresi, kovan başına yakıt/nakliye masrafları ile bal fiyatlarıdır. Burada kovan başına yakıt masrafları pozitif ve istatistiksel açıdan önemlidir Bu masraflardaki artış, bal verimini olumlu yönde etkilemektedir Çünkü kovanların floranın zengin olduğu bölgelere yani nektar kaynaklarının yoğun olduğu yerlere götürülmesi bal verimini arttırıcı bir nitelik taşımaktadır Modele White Farklı Varyanslılık testide uygulanmış, test sonuçlarına göre hata terimlerinde farklı varyanslılık olmadığı test edilmiştir. Modelin step-wise sonuçlarına bakıldığında yukarıda sözü edilen üç değişkenin (üreticinin deneyim süresi, kovan başına yakıt/nakliye masrafları ile bal 171
Kırsal Kesimdeki Üreticilerin Gelirini Artırmak İçin Alternatif Olanaklar Ege Bölgesinden Arıcılık örnek Olayı fiyatları) bal verimindeki değişmenin % 3 4 ünü açıkladığı belirlenmiştir. İncelenen tüm işletme gruplarında ve iller itibariyle bir kovanda genellikle 6-10 çerçeve olduğu belirlenmiştir. İşletme grupları itibariyle ortalama çerçeve sayısı, I grupta; 7.50 adet, 2. grupta, 7.82 adet, 3. grupta 6.78 adet olarak hesaplanmıştır. Ortalama çerçeve sayısı 7.28 adettir. Her bölge için en uygun çerçeve sayısı, o bölgedeki çevresel koşullar tarafından belirlenmektedir. Ege bölgesi için sonbaharda 6-10 arılı çerçeve oldukça optimal bir rakam olarak belirtilebilir. Araştırmanın sonuçları da çerçeve sayısının normal aralıkta olduğunu olduğunu göstermektedir. Araştırma alanındaki tüm işletmelerde arıcılık gezginci arıcılık şeklinde yapılmaktadır. Özellikle flora takibi ve gezginci arıcılık iyi planlandığı ve bilinçli olarak yapılması koşuluyla arıcıya iyi bir gelir kaynağı sağlayabilmektedir. Nektar ve polen kaynaklarının seçiminde diğer bir ifade ile kovan konaklama yerlerinin seçiminde ; bol miktarda ve uzun süre nektar ve polen üreten bitkilerin bulunduğu yöreleri araştırmak esastır. Yonca, korunga, fiğ, üçgül, kekik, adaçayı, geven, karagan (karabaş), kuş dili, ballıbaba, pamukluk, püren, hardal, oğul otu, pamuk, ayçiçeği, kestane ıhlamur, akasya, okalüptus, hayıt, turunçgiller, elma, badem ve genellikle Ege Bölgesi kıyı şeridinde bulunan basralı çamlar arıcılık yönünden önemli bitki türlerinden bazılarıdır. İzmir yöresindeki üreticilerin daha çok İzmir ilçeleri ile Kütahya Uşak, Eskişehir, Afyon yöresini kovan konaklama yeri olarak tercih ettikleri, Muğla yöresindeki üreticilerin ise; Muğla ya bağlı ilçelerin yanı sıra Eskişehir, Afyon, Konya, Kayseri, İsparta ve Burdur illerini tercih ettikleri belirlenmiştir. 60 işletmenin %56.67 si gelirinin tamamını arıcılıktan sağlarken, iken, %43.33 ünün arıcılık yanında diğer tarımsal faaliyetlere de yer verdiği belirlenmiştir. Gruplar itibariyle yapılan değerlendirmede; 2. gruptaki işletmelerin %72.73 ünün, 3. gruptaki işletmelerin ise %60.87 sinin sadece arıcılık faaliyeti ile uğraştığı, her iki gruptaki işletmelerin arıcılık açısından tam ihtisaslaşmış ve 100 kovanın üzerinde kovana sahip işletmeler olduğu belirlenmiştir. İllere göre durum değerlendirildiğinde İzmir deki arıcılık işletmelerinin % 25 inin sadece arıcılık yaptığı, geri kalan %75 lik bölümünün ise arıcılık yanında diğer tarımsal faaliyetlerden de gelir elde ettiği görülürken, Muğla daki işletmelerin %72.50 sinin gelirini sadece arıcılık faaliyetinden sağladığı dikkati çekmektedir. Muğla nın çam balı Üretimi açısından çok Önemli bir bölge olması arıcılık faaliyetinin bu yörede ana gelir kaynağı olmasını sağlamıştır. Muğla ilindeki arıcıların tamamı (40 üretici) balını toptan olarak pazarlarken, İzmir ilinde 172 üreticilerin balını toptan dışında perakende de sattıkları belirlenmiştir. Toptan satışta 18 kg lık laktı teneke kullanılırken, perakende satışta genelde I kg'lık cam kavanoz kullanılmaktadır. Üreticilerden biri hariç tamamı sadece bal üretimi yapmakta, diğer arı ürünleri (polen, arı sütü, propolis, arı zehiri) üretimine yönelmemektedir. İşletmelerin bal satışı ağırlıklı olarak süzme bal (çiçek ve çam) olarak yapılmaktadır. İşletmelerde üretici eline geçen ortalama bal fiyatı 2 566 793 TL/kg dır. İzmir deki üreticilerin eline geçen ortalama fiyat 3 299 404 T L kg, Muğla daki üreticilerin eline geçen ortalama fiyat ise 2 426 786 T L kg dır. İzmir ilindek fiyatın yüksek olmasının nedeni de buradaki üreticilerin toptan satış yanında perakende satış yapmalarından kaynaklanmaktadır. Ancak üreticilerin balı doğrudan perakende olarak sattıklarında ellerine geçen ortalama fiyat 5.3 milyon TL dolayındadır, Böyle bir satış durumunda üreticinin gerek brüt, gerekse net gelirinin daha da artacağı belirlenmiştir. Yapılan Kruskal Wallis testi sonuçlarına göre; üretici eline geçen bal fiyatları açısından gerek işletme grupları arasında, gerekse iller bazında önemli fark bulunmaktadır (p<0.05). İllere göre üreticilerin bal satışında gözönünde bulundurdukları faktörler incelendiğinde, her iki ildeki üreticiler (% 3 3.33) için, en önemli faktörün peşin ödeme durumu olduğu görülürken, ikinci ve üçüncü sırayı alan faktörlerin iyi fiyat sağlama ile kalite faktörü olduğu dikkati çekmektedir. Kovan başına yapılan üretim masrafları içerisinde en önemli payı sırasıyla; işgücü (geçici+ aile işgücü) (%47.33), mazot ve nakliyemasrafları (%14.79), şeker masrafları (%6.07), koloni yenileme masrafı (%8 84) almaktadır Kovan başına işgücü masrafları (aile +geçiçi işgücü) 24.9 milyon TL olup, bu masrafın %92.37 sini aile işgücü masrafları, %7.63 ünü de geçict işgücü masrafları oluşturmaktadır. Buradan işletmelerin arıcılık faaliyetini ağırlıklı olarak aile işgücüne dayalı olarak sürdürdükleri görülmektedir. Araştırmada işletmeler ortalamasına göre kovan başına nakliye/mazot masrafı 7.8 milyon T L dir. Gruplara göre değerlendirme yapıldığında I. ve 3 gruptaki işletmelerde bu masraf 7.4 milyon TL düzeyinde olup, 2. grupta ise 9.5 milyon TL ile en yüksek düzeyde gerçekleştiği belirlenmiştir. İllere göre değerlendirildiğinde İzmir ilinde bu masrafın Muğla iline göre daha yüksek olduğu saptanmıştır. Görüldüğü gibi, günümüz koşullarında kolonilerin taşınması gezginci arıcılığın önemli bir maliyet unsurunu oluşturmaktadır. Bu yüzden gezginci arıcılık için belirli bir sayının üzerindeki koloni varlığı ekonomik olabilmekte ve az sayıda koloniye sahip arıcılar ortaklaşa hareket ederek nakliye masraflarını düşürebilmektedirler. İşletmelerde kovan başına ortalama değişken masraf 24.35 milyon TL, ortalama toplam masraf
G SA N E R, S EN G İN D E N İZ, F (,'U K U R 52.81 milyon T L, kovan başına brüt üretim değeri ise 59.20 milyon olarak saptanmıştır. Kovan başına elde edilen brüt marj 34.89 milyon TL, net gelir ise 6.46 milyon T L olarak saptanmıştır (Grafik I) İller bazında kovan başına net gelir İzmir için 10.17 milyon TL, Muğla için 5 81 milyon T L olarak hesaplanmıştır (Çizelge I ve Grafik 2). Çizelge 1: İncelenen İşletmelerde Kovan Başına Elde Edilen Brüt Marj ve Net Gelir (T L ) Gelir ve Masraf Unsurları Toplam Brüt üretim Değeri {1) Toplam Değişken Masraflar (2) Kovan Başına Brüt Marj (1-2) Toplam Üretim Masrafları (3) Kovan Başına Net GelirtI-3) Kovan Başına Toplam Yatırım Net gelir/toplam Yatırım ( % ) İşletme Grupları Genel İller ].Grup (S 100) 2. Grup (101-150) 3.Grup (150<) Muğla İzmir 63 306 765.65 65 126 233.02 59 010 575.90 59 241 587.29 60 305 639.80 53 516 332.88 26 609 245.22 26 022 149.59 23 138 474 10 24 347 200.37 24 778 888.31 22 827 658 76 36 697 520.43 39 104 083.43 35 872 101.80 34 894 386.92 35 526 751.49 30 688 674.12 60 352 702.38 59 922 642.79 46 012 490.71 52 810603 65 54 414 460 48 43 344 270.25 2 954 063.27 5 203 590.23 12 998 085.19 6430 983.64 5.891 179.32 10 172 062.63 24 330 088.39 26 756 874.70 17 780 876.62 20 518 789.38 20 269 888.22 21 514 394.02 12.54 : 19.45 73.05 31 34 29.06 47.28 Balın kg maliyeti gruplar arasında 2 001 413.25 T L ile 2 699 136.96 T L arasında değişmektedir. Muğla ilinde maliyet 2 189 716.72 TL iken, İzmir ilinde maliyet 2 672 273.14 T L dir. Genel ortalama itibariyle bal maliyeti 2 287 163.43 T L 1dir (Çizelge 2). İşletmelerde yem (şeker) kullanımında farklılıklar olması maliyeti artırmaktadır. İllere göre durum değerlendirildiğinde, Muğla ilindeki üreticilerin %92.50 si en önemli maliyet unsuru olarak nakliye/yakıt ve ambalaj (Teneke, kavanoz) masrafı ile şeker masrafını gösterirken, İzmir ilindeki üreticilerin de % 9 0 1ı yine aynı masraf unsurlarının önemli olduğunu vurgulamışlardır Bu bulgular doğrultusunda bal gerek mutlak, gerekse nispi kâr açısından avantajlı bir üründür. Ancak kovan başına gereken yatırım 20 5I8 789.38 T L olup, net gelir-yatırım oranı % 3 l.34 olarak saptanmıştır. Yapılan analizlerde I00 kovan ve üzerinde kovana sahip olanların daha fazla kâr elde ettikleri belirlenmiştir. G rafik 2: Araştırma Alanında Kovan Başına Net G e lir(t L ) Grafik 1; Araştırını Alarmla K ^ n B şuu ÜHM IVfarj (TL 1Ûtp 2Gh*> aomp Q rö Mtfa tzmr Kovan Başına Net G e lir K ^ n fctaşma Etüt IVfcrj 173
Kırsal Kesimdeki üreticilerin Gelirini Artırmak için Alternatif Olanaklar Ege Bölgesinden Arıcılık Omek Olayı Çizelge 2: İncelenen İşletmelerde Balın Birim Maliyeti ve Kârlılık Durumu Maliyet Unsurları işletme Gruplan Genel İller Kovan Başına Toplam Üretim Masrafı (TL) 1.Grup (SI0 0) 2.Grup (101-150) 3.Grup (I50<> Muğla 60 352 702.38 59 922 642.79 46 012 490.71 52 810 603 65 54 414 460.48 43 344 270 25 Kovan Başına Verim (TL/kg) 22.36 24.34 22.99 23.08 24.85 1622 Balın kg Maliyeti (TL/kg) ' Üretici Eline Geçen Bal Fi%atı (TL/kg) 2 699 136.96 2 461 899.87 2 001 413.25 2 831 250.70 2 675 687.47 2 566 793.21 2 288 154.40 2 566 793.21 İ z m i r 2 189 716.72 2 672 273.14 2 426 786.31 3 299 404.00 Mutlak Kâr 132 113.74 213 787.60 565 379.96 278 638.81 237 069.59 627 130.861 Nispi Kâr 1.05 1.09 1.28 1.12 1.11 1.24 5. S O R U N L A R Türkiye de sürdürülebilir kalkınmada geliri arttırıcı bir kaynak olarak görülen arıcılık sektörü kalite, karışık sağım, ekotip, besleme durumu ve balda kalıntı sorunu ve diğer birçok sorunla(eğitim, örgütlenme, kredi ve finansman, dışsatım) karşı karşıya bulunmaktadır. Türkiye arıcılığının sorunları bu bölüm altında; teknik sorunlar, ekonomik sorunlar, eğitim ve araştırma ile ilgili sorunlar olarak üç bölümde ele alınmıştır. Teknik sorunlar, Ana arı sorunu, verim düşüklüğü, hastalık ve zararlılarla savaşta yetersizlik kalıntı sorunu, karışık sağım, bal saklama tekniği ve bal hileleri şeklinde ortaya çıkarken, Ekonomik sorunlar; Pazarlama ve organizasyonla İlgili Sorunlar (örgütlenme eksikliği, üretimde standardizasyon, reklam ve tanıtım). Kredi ve finansmanla ilgili sorunlar, Kovan konaklama ücretleri sorunu, olarak sınıflandırılabilir. Eğilim ve Araştırma İle ilgili Sorunlar ise ; eğitim ve yayım çalışmalarının azlığı ile araştırma ve yayınların üreticiye ulaşmaması şeklinde ortaya çıkmaktadır. Özellikle Türkiye de ve araştırma yapılan yörede arıcıların en önemli sorunlarından biri teknik bilgi eksikliğidir. Arıcılara üretimlerini arttırmak ve kovanlarını hastalık ve zararlılara karşı koruyabilecekleri bilgileri içeren teknik eğitim yeterince verilememekte, düzenlenen seminer ve konferanslar bölgesel nitelik taşımakta ve yüzeysel kalmaktadır. Bu bilgi eksikliği önemli ölçüde verim ve kalite kaybına neden olmakta, balda kalıntı sorununu ortaya çıkarmakta, dışsatıma giden balların geri dönmesine, üreticinin ve dışsatımcının da gelir kaybına neden olmaktadır. Hatta Türkiye nin Avrupa ülkelerine bal dışsatımının 2000 ve 2001 yıllarında büyük ölçüde düşmesinin en önemli nedeni, arıcıların arı zararlılarına ve hastalıklarına karşı yanlış zamanda, yanlış dozda ve yanlış ilaç kullanımından kaynaklanmaktadır. 6. SO N U Ç V E Ö N E R İL E R Araştırmada bazı üretim (sağım tekniği, kullanılan ilaç miktarı ve zamanlaması, ana arı üretimi) ve pazarlama sorunlarına karşın arıcılığın kârlılığı yüksek bir üretim dalı olduğu belirlenmiştir. Araştırmada toplanan ve analiz edilen bal örneklerinin, sağım dönemlerine göre tek bir bitki türünü temsil etmediği saptanmıştır. Balın kalitesinin ve kaynağının bilinmesi açısından arıcıların her yöreden ve her bitkiden elde ettikleri balı ayrı hasat etmeleri yararları gereğidir Çünkü kaynağı ve niteliği belli olan ballar daha kolay pazar bulabilecektir. Karışık ballarda pazarlama sorunları ile daha çok karşılaşılmaktadır. Türkiye de bu konu ile ilgili herhangi bir yasal düzenlemenin olmaması, üreticinin de konuya fazla özen göstermemesine neden olmaktadır. Bu nedenle, üreticinin her nektar akımı sonrasında sağım yapmasını teşvik edici önlemlerin alınması gerekmektedir.yasal boyutta düzenlemeler, arıcıların eğitim ve organizasyonu konusunda yapılacak çalışmalar, arıcılığın özendirilmesi konusundaki teşvikler, çevreye duyarlı güç santralleri konusunda yapılacak teknik çalışmalar, ülke arıcılığına verilecek yön olarak değerlendirilmeli ve Türk balı uluslarası pazarlarda güvenle alınabilecek bir ürün konumuna gelmelidir. Ancak 2003 yılı itibariyle ortaya çıkan bazı olumlu gelişmelerin gerçekten de arıcılığın gelişmesine olanak sağlayacağı da açıktır. Arıcılıkla verimi artırmak amacıyla ana arı alımında kovan başına 4 milyon TL destek verilmeye başlanması, arıcıların yeni kurulan Arı üreticileri Merkez Birliği ne üye olmaları durumunda desteğin 6 milyon TL olarak uygulanması, arıcılığın geleceği açısından önemli görülmekte ve böyle bir destek ile özellikle ana arının her yıl kaliteli damızlık arılarla yenilenmesi durumunda verimliliğin kovan başına 30 kg a kadar çıkacağı da hedeflenmektedir. Böylece varolan potansiyel daha etkin olarak değerlendirilebilecek, araziye gereksinim göstermemesi nedeniyle de 174
G S A N E R. S E N G İN D E N İZ. F Ç U K U R üreticiler tarafından alternatif bir gelir kaynağı yaratabilecektir Ancak arıcılık faaliyetine en az 50 kovanla başlanması üretici açısından kârlı olabilecektir.bu konuda yapılan fizibilite çalışmaları da bu konuya dikkati çekmektedir. Özellikle bal dışında üreticinin diğer arı ürünlerinin üretimine de yönelinmesi arıcılığın daha kârlı bir alternatif gelir kaynağı olmasını sağlayacaktır.özeliikle son yıllarda doğal antibiyotik olarak ifade edilen propolis konusunda üreticinin eğitimine önem verilmesi bu faaliyetin önemini daha da arttıracaktır Bununla beraber, üreticiler bal üretiminde dikkatli olmak zorundadırlar Çünkü, Özellikle dışsatım piyasalarında ilaç kalıntıları konusunda kontroller arttırılmış ve limitler konulmuştur. Bu yasal düzenlemeler doğrultusunda, Türkiye dünya pazarında önemli bir yer alabilecektir. Bunun için de öncelikle devletin bu alana dönük finansal desteğini arttırması gerekmektedir. Ayrıca bu alanda yüksek kaliteli yönetim teknikleri geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu konuda arıcılık yapan ve bu faaliyete yeni başlayacak üreticilere, gerek Tarım Bakanlığına, gerekse dışsatımcılara büyük sorumluluklar düşmektedir K A Y N A K L A R Akay, M. ve ark., 1997, Tokat İli Artova İlçesinde Arıcılık Faaliyetinin Ekonomik Analizi, G O P Üniv. Ziraat Fakültesi Dergisi, Cilt: 15, Sayı: 1, Tokat. Akdemir, Ş. ve ark., 1990, 1990, Adana İlinde Arı Yetiştiriciliğinin Ekonomik Yapısı, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, Cilt:5, Sayı I 1, Adana. Araş, A. ve ark., 1980, Güney Ege Bölgesinde Arıcılık İşletmelerinin Yapısal özellikleri Teknik ve Ekonomik Sorunları, T Ü B İT A K - V H A G Araştırma Projesi, Ankara. Çelik, H., Tatlıdil, H.,1995, Türkiye'de Hayvancılık Sektörü İçinde Arıcılık Alt Sektörünün Yapısal Durumu ve Sorunları, Türkiye Hayvancılığının Yapısal ve Ekonomik Sorunları Sempozyumu, İzmir, 27-29 Eylül 1995 Çiçek, A ve ark., 1993, Tokat İlinde Arıcılığın Yeri, Ekonomik Önemi ve Sorunları, G O P Univ. Ziraat Fakültesi Dergisi, Cilt: 10, Sayı: I, Tokat, DİE, 2003a, Temel Ekonomik Göstergeler, Ankara. DİE, 2003b, Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer)- 2001, Yayın No: 2758, Ankara DPT, 2001, Hayvancılık, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara. Engindeniz, S., Saner, G.} Tolon, B, Çukur, F., 2003, Recent Developments in Turkish Beekeeping Sector, X X X V III Apimondia International Apicultural Congress, Ljubljana, Slovenia, August 24-29. Güngör H., Paydaş, M, 1995, Tekirdağ İlinde Arı Yetiştiriciliğinin Ekonomik Yapısı, Türkiye Hayvancılığının Yapısal ve Ekonomik Sorunları Sempozyumu, İzmir, 27-29 Eylül 1995 Kıral, T. ve ark, 1999, Tarımsal Ürünler için M aliyet Hesaplama Metodolojisi ve Veri Tabanı Rehberi, T E A E, Yayın No:37, Ankara. Korkmaz, A., Demirtaş, B., 2001, Gezginci Arıcılık Sisteminde Üretim G elir ve Giderlerin Ekonomik Analizi, Ziraat Mühendisliği Dergisi, Ankara, Temmuz-Eylül. Nevvbold, P. 1995, Statistics for Business and Economics Prentice Hail, New Jersey, U SA. Özbilgin, N. ve ark., 1999, Ege Bölgesi Arıcılık Faaliyetlerinin Teknik ve Ekonomik Başlıca Karakteristiklerinin Belirlenmesi, Anadolu Dergisi, Cilt:9, Sayı:, İzmir. Saner, G., Engindeniz, S., Çukur, F., Tolon, B., 2004a, İzmir ve Muğla İllerinde Faaliyet Gösteren Arıcılık İşletmelerinin Teknik ve Ekonomik Yapısı ve Sorunları Üzerine Bir Araştırma, E.Ü. Rektörlüğü Araştırma Fonu, Proje No: 2001- ZRF-023, Bomova/İzmir. Saner, G., Engindeniz, S., Tolon, B., Çukur, F., 2004b, The Economic Analysis of Beekeeping Enterprise in Sustainable Development : A Case Study o f Turkey, Apiacta, 38(2004):342-351 T K B, 2001, Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü, Arıcılık, Çiftçi Eğitim ve Yayım Serisi, Yayın No:33, Ankara. Wilde, J.C., 1997, Competitiveness of the Polish Keeping Industry in The European Market, The X X X V d International Apicultural Congress, A P İM O N D İA Publishing House, Antwerp, Belgium, pp.71-75. 175