DOĞAL UNSURLAR DOĞA VE İNSAN İNSAN, DOĞA VE COĞRAFYA DOĞA VE İNSAN - Coğrafya Kavramı - Coğrafyaya Yardımcı Bilimler MUHTEŞEM DÖRTLÜ - Atmosfer - Litosfer - Hidrosfer - Biyosfer BÖLÜM 1
Bilgi Köşesi BİLGİ! Ülkemizde bulunan birçok doğal ve beşerî unsur turistleri ülkemize çekmekle beraber güzel bir görüntü de oluşturur. Bu nedenle ister doğal unsur ister beşerî unsur olsun, çevremizdeki güzellikleri korumak hepimizin görevi olmalıdır. BİLGİ! Çevremize baktığımızda beşerî unsurların her geçen gün arttığını görürüz. Çünkü insanlar doğal ortamı hızla değiştirmektedirler. Bu değişim bazen doğayı olumsuz etkilemektedir.örneğin sanayileşmiş bir ülkede yaşayan beş kişilik bir ailenin yıllık ürettiği çöp miktarı bir buçuk ton civarındadır. Bu çöplerin büyük miktarı toprağa ve suya karışır. Bu çöpler sadece doğal çevreyi değil doğal kaynakları da kirletir. Böylece toprağın, suyun hatta havanın kirlenmesiyle değişen doğal ortam gelecekte yaşanmaz bir hâle gelecektir. DOĞAL UNSURLAR Dünyadaki bütün canlılar, temel gereksinimlerini, doğayla yaptıkları mücadeleler sonucunda elde etmiş, doğal kaynakları cömertçe kullanmışlar ve yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Doğadaki hiçbir canlı tek başına yaşayamaz. Bir canlının bulunduğu yerdeki fiziksel ve kimyasal koşullar ile diğer canlılar o canlının çevresini oluşturur. İnsanoğlu çevresi ve çevresindeki diğer canlılarla önceleri uyum içinde yaşarken, değişen yaşam koşulları nedeniyle yaşantısında da değişiklikler yapmak zorunda kalmıştır. İnsanlar değişen yaşam koşullarına uyum sağlamak için yaratıcı zekâları sayesinde doğayı daha çok kullanmayı öğrenmişlerdir. Çeşitli hayvan ve bitkilerden daha çok yararlanma yollarını benimsemişlerdir. Yüz yıllar önce, bilinçli olarak orman yangınları çıkararak, topraktan yararlanmayı istemeleri, insanlığın tarım faaliyetlerinin başlangıcı olarak görülmektedir. Ünlü düşünür ve bilim insanı Aristo, bugünkü Baltık Bölgesi ve Asya kıtasının güneyindeki orman alanlarının tahribatının, o zamanlar büyük ve merkezi yerleşim birimlerinde, başta gemi yapımı ve kereste ihtiyacını sağlamak üzere yapıldığını anlatmıştır. İnsanların yerleşmelerinden önce Akdeniz e kıyısı olan Güney Avrupa kıyılarının gür ormanlarla kaplı olduğu bilinmektedir. Bugün ise bu bölgeler ormanlarından mahrum kalmış çorak ve kurak alanlar olarak karşımıza çıkmaktadır. İnsanlar bulundukları ortamdaki doğal kaynakları bilinçsizce (artık bilerek) ve aşırı bir şekilde tüketerek, zarar vermiş, hatta yok etmişlerdir. 4
İNSAN, DOĞA VE COĞRAFYA Etrafımıza baktığımızda doğal unsurlar ile beşerî unsurların iç içe olduğunu görürüz. Günümüzde doğal unsur- Bilgi Köşesi ların bilinçsizce ve oldukça hızlı bir şekilde yok edildiğini görmekteyiz. İnsanların, ihtiyaçlarını karşılarken doğal unsurlara zarar vermemeleri gerekmektedir. Örneğin, tarım alanı oluşturmak ya da ev yapmak için ormanları yok ettiğimizde, zamanla o alanda hava kirliliği, erozyon, toprak kayması, su kirlenmesi, sel ve kuraklık gibi birçok olumsuz sonuçla baş etmek zorunda kalırız. İnsan bu tür faaliyetlerle doğanın görünümünü de değiştirmektedir. İnsanoğlu doğanın bir parçası olduğu için, yaşantısı da doğa ile sistemli bir şekilde etkileşim içerisindedir. Bir bireyin yaptığı her şey doğayı etkiler çünkü doğayı oluşturan unsurlar birbirlerine bağlıdır ve iç içedir. BİLGİ! İNSAN, DOĞA VE COĞRAFYA İnsanın, yeryüzünde varolduğu günden beri doğal unsur- Doğa etrafımızdaki her şeydir. Günlük yaşantımızda ilişki hâlinde olduğumuz canlı ve cansız (hava, su, toprak ve lar üzerindeki baskısı, her ge- enerji) her şeyi içerir. Doğada bulunan ve doğaya ait, insan eli değmemiş, insana ait olmayan unsurlara doğal çen gün artmaktadır. unsur, insanların ihtiyaçlarını giderebilmek için doğayı yani çevreyi değiştirmesiyle ortaya çıkan unsurlara ise beşerî (insana ait) unsurlar denir. Örneğin; doğal bir unsur olan akarsuların üstüne insanlar barajlar yapmışlar- İnsan, ihtiyaçlarını karşılamak, daha iyi koşullarda yaşamak dır. Bununla hem su ihtiyaçlarını gidermeye çalışmış, hem tarlalarını sulamış, hem de enerji ihtiyaçlarını karşı- üzere, bilimsel ve teknik alan- lamaya çalışmışlardır. Yine insanlar tarafından yapılan yollar, binalar, camiler, okullar, tarlalar da doğal unsurlar da ilerledikçe, beşerî unsurla- kullanılarak oluşturulmuş birer beşerî unsurdur. rın sayısını ve çeşidini de artırmıştır. Beşerî unsurların artması, doğal unsurlar üzerindeki baskıyı çoğalttığından, doğa zamanla kendini yenileyemez hâle gelmiştir. İnsan ve doğanın karşılıklı etkileşimini inceleyen coğrafya bilimi, işte bu beşerî ve doğal unsurların iyi bilinmesi için önemlidir. Günümüzde insan, doğadan maksimum seviyede yararlanmak ama aynı zamanda doğayı korumak istemektedir. İnsanı ve içinde yaşadığı doğayı tanımadan insan ve doğa etkileşimini tüm boyutlarıyla araştırıp incelemeden bu isteğini gerçekleştirmesi mümkün değildir. Bu yüzden coğrafya yaşamın her aşamasında iyi bilinmesi gereken bir bilimdir. Doğal unsurlar ile beşerî unsurlara örnekler 5
DOĞA VE İNSAN Bilgi Köşesi COĞRAFYA KAVRAMI BİLGİ! Yerin şekli, yeryüzünün veya Dünya nın tasviri anlamına gelen coğrafya teriminin, Eski Çağ da ilk defa MÖ III. yüzyıl başlarında Mısır ın İskenderiye şehrinde yaşamış olan Eski Çağ düşünür ve matematik coğrafyacısı olan Eratosthenes (MÖ 275-195) tarafından geographica şeklinde kullanıldığı kabul edilir. İskenderiye coğrafya ekolünün kurucusu olan Eratosthenes in Geographika adını taşıyan önemli bir eseri vardır. Coğrafya, sözcük anlamı olarak Grekçe ge = geo (yer, yeryüzü, dünya); graphein (tasvir, yazma-çizme) kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Bu iki kelimenin birleşmesiyle ortaya çıkan coğrafya; yerin şekli, yeryüzünün tasviri anlamına gelmektedir. Söz konusu kelimelerin birleşmesiyle oluşmuş bulunan coğrafya terimi zamanla farklı dillerde az çok değişmiş, farklı yazılış ve ifade biçimleri kazanmış ve sonuçta bu bilimin adı olmuştur. Coğrafyanın inceleme alanı, coğrafi yeryüzüdür. Yeryüzü; atmosfer, litosfer ve hidrosferin temas alanı ve diğer bütün canlılarla birlikte insanların yaşama yeridir. Bu demektir ki yeryüzü, dünyanın en hareketli kısmı, en çeşitli ve en karmaşık olayların bir karşılaşma ve buluşma alanıdır. Hidrosfer Coğrafyanın inceleme konusu, coğrafi olaylardır. Yeryüzünde herhangi bir olay, çeşitli faktörlerle karşılıklı bir etkileşim hâlindedir. Bir olayın meydana gelmesi üzerinde bir çok faktörün etkisi söz konusudur. Litosfer Atmososfer Coğrafyanın odak noktası, insandır. Coğrafyanın tanımlarında geçen insan, insan topluluklarını ifade eder. Çünkü coğrafya, diğer bazı bilimler gibi bireylerle ilgilenmez. İnsanların birbirinden farklı topluluklar oluşturmasına karşılık, gerçekte insan da diğer varlıklar gibi doğanın bir parçasıdır. Dolayısıyla insansız bir coğrafyadan söz etmek de mümkün değildir. Eratosthenes BİLGİ! Coğrafyayı bilim dünyasına ilk tanıtan kişi, Aristo (MÖ 384-322) olmuştur. Coğrafya, yeryüzünü oluşturan doğal ortamların özelliklerini, dünya üzerindeki dağılışlarını; doğal ortamla insan toplulukları ve etkinlikleri arasındaki karşılıklı ilişki ve etkileşimi nedenleriyle araştıran bir bilimdir. Coğrafyanın uğraşı alanı olan yeryüzü, iki boyutlu bir düzlem değil, derinliği ve yüksekliği olan üç boyutlu bir ortamdır. Buna coğrafi ortam ya da fiziki ortam denir. COĞRAFYAYA YARDIMCI BİLİMLER Her bilimin ortak konuları veya yönleri olabilir. Bunun yanı sıra kendilerine ait konularını, yine kendilerine özgü ilke ve yöntemlerle incelemeye çalışırlar. İnceledikleri konuların özelliklerini tam olarak anlamak, açıklamak ve bir sonuca ulaşabilmek için diğer bilimlerin yaptıkları çalışmaların sonuçlarından da yararlanmaya çalışırlar. Coğrafya bilimi de coğrafi olayları incelerken farklı bilimlerin sonuçlarından yararlanır. Ancak bu etkilenme ve faydalanma sırasında coğrafyacının, coğrafi görüşün sınırını aşmaması, diğer bilimlerin içine fazla girmemesi, coğrafi amaca hizmet ettikleri oranda diğer bilimlerden faydalanması gerekmektedir. 6 Aristo Coğrafya, fen bilimleri ile sosyal bilimlerin sınırında bulunan bir bilimdir. Dolayısıyla inceleme alanı ve konusu çok geniş, çok daha çeşitli ve karışık bir durum gösteren bir bilimdir. Görüldüğü gibi coğrafya, bir taraftan fen bilimleriyle, diğer taraftan da sosyal bilimlerle karşılıklı bir alış veriş içinde bulunmakta ve her ikisiyle de ortak bazı konulara sahip bulunmaktadır.
C O Ğ R A F Y A Bilgi Köşesi FİZİKİ COĞRAFYA Fiziki coğrafyaya yardımcı bilimler BEŞERÎ COĞRAFYA Matematik Coğrafya Biyocoğrafya Hidroğrafya Klimatoloji Jeomorfoloji Jeoloji Yeryüzü şekillerini ve bu şekillerin oluşumuna neden olan iç ve dış kuvvetleri inceler. Meteoroloji İklim elemanlarını (sıcaklık, basınç, rüzgârlar, nem ve yağış) inceler. Potamoloji Yeryüzündeki ve yer altındaki suları inceler. Biyoloji Canlıların coğrafi dağılışını ve bu dağılışa etki eden koşulları inceler. Bitkileri inceleyen fitocoğrafya, hayvanları inceleyen zoocoğrafyadır. Matematik Jeofizik Fizik Limnoloji Tıp Astronomi Pedrografi Hidrojeoloji Botonik Pedoloji Oseonografya Zooloji Evren i, Güneş Sistemi ni ve Dünya yı inceler. Nüfus Coğrafyası Yerleşme Coğrafyası Tarım Coğrafyası Turizm Coğrafyası Sanayi Coğrafyası Siyasi Coğrafyası Ulaşım Coğrafyası Enerji Coğrafyası BİLGİ! COĞRAFYAYA YARDIMCI OLAN BİLİMLER Jeoloji: Yer kabuğunun oluşumunu ve yapısını inceler. Jeofizik: Yer kürenin fiziksel özelliklerini inceler. Jeodezi: Yer ölçme bilimi. Astronomi: Uzayda yer alan galaksi, nebula, yıldız, gezegen, uydu, göktaşı gibi gök cisimlerinin konumlarını hareketlerini, kimyasal yapılarını ve gelişimlerini inceleyen bilim dalıdır. Meteoroloji: Atmosfer olaylarını inceler. Botanik: Bitkileri inceleyen bilim dalıdır. Zooloji: Hayvanları inceleyen bilim dalıdır. Etnoloji: İnsanların ırklara ayrılışını, ırkların kökenini, oluşumunu, yeryüzüne yayılışını, aralarındaki bağlantıları ve bunların töre, dil, kültür özelliklerini inceleyen bilim dalıdır. Petrografi: Taşları inceleyen bilim dalıdır. Sosyoloji: Toplum bilimi. Demoğrafi: Nüfusu inceleyen bilim dalıdır. Pedoloji: Toprak ve oluşumunu inceler. İstatistik: Çeşitli olayları ve nesneleri düzenli olarak tespit edip rakamlarla ifade eden bilim dalıdır. Tarih: Geçmişte yaşayan toplumların hayatlarını yer ve zaman göstererek anlatan bilim dalıdır. Hidroloji: Suyu inceleyen bilim dalıdır. Biyoloji: Canlıları inceleyen bilim dalıdır. 7
MUHTEŞEM DÖRTLÜ Bilgi Köşesi ATMOSFER HİDROSFER LİTOSFER BİYOSFER Toprak Sular Ekonomik Faaliyetler Nüfus ve Özellikleri Yerleşme Hayvan Toplulukları İklim Yer Şekilleri C O Ğ R A F Y A N I N K O N U L A R I Bitki Örtüsü 8
Coğrafya bilimi, çalışmalarını iki başlık altında toplar. Bunlardan birincisi doğal çevredir. Doğal çevre, fiziksel özellikleri birbirinden farklı, hava küre, taş küre, su küre ve canlılar küresi olmak üzere dört bölümden oluşur. Atmosfer Coğrafi ortamın bir elemanı da yer küreyi çevreleyen ve çeşitli gazların karışımından oluşan atmosfer (hava küre) dir. Atmosferin kalınlığı yaklaşık on bin kilometredir. Ancak, yeryüzü kavramı içerisinde atmosferin tamamı değil; sıcaklık, basınç, rüzgâr ve yağış gibi iklim olaylarının geliştiği en alt katmanı yer alır. İklim olaylarını inceleyen coğrafya dalı klimatolojidir. Klimatoloji atmosferi araştırırken; meteoroloji den yararlanır. Litosfer Coğrafi ortamı oluşturan bölümlerden biri de yer kabuğudur. Yerin katılaşmış kabuğuna litosfer (taş küre) denir. Karaları oluşturan, okyanus ve deniz tabanlarında da uzanan litosferin, kalınlığı ortalama 33 km kadardır. Ancak coğrafya litosferin tamamını değil, onun üst yüzeyini inceler. İnsanların yararlandığı toprak katı, yer altı sularının oluşabildiği, madenlerin çıkartılabildiği derinlikler, coğrafyanın litosferdeki ilgi alanını belirler. Ancak bu ilgi alanı deprem, volkanizma gibi, yine coğrafi ortam ve insan yaşantısını doğrudan ilgilendiren olayları açıklayabilmek için zaman zaman litosferin daha derinliklerine, hatta litosfer altındaki magmaya kadar inebilir. Coğrafyanın yer kabuğunu ve üzerindeki şekillerini inceleyen dalı jeomorfolojidir. Jeomorfoloji yer şekillerini araştırırken; jeoloji, jeofizik, pedoloji, petrografi gibi bilimlerden yardım alır. Hidrosfer Yeryüzünün en önemli elemanlarından biri de hidrosfer (su küre) dir. Hidrosfer karalarda bulunan göl, akarsu, yer altı suları, kaynak suları ile karalar arasında yer alan okyanus ve denizleri kapsar. Coğrafyanın su küreyi inceleyen dalı hidrografyadır. Hidrografya, suları incelerken hidroloji ve hidrojeolojiden yararlanır. Biyosfer Litosfer, atmosfer ve hidrosferden oluşan doğal ortam içerisinde canlılar yaşar. Canlılarda doğal ortamın bir parçası olduklarından ve insan yaşamını doğrudan ilgilendirdiklerinden coğrafyanın, dolayısıyla yeryüzü kavramının bir ögesini oluştururlar. Canlılar küresine biyosfer denir. Coğrafyanın canlıları inceleyen dalı biyocoğrafyadır. Biyocoğrafyanın bitkileri konu edinen bölümüne fitocoğrafya (bitki coğrafyası), hayvanları konu edinen bölümüne ise zoocoğrafya (hayvan coğrafyası) denir. Biyocoğrafya, konularını araştırırken, büyük ölçüde, botanik ve zoolojinin verilerinden yararlanır. Coğrafyanın çalışmasını yoğunlaştırdığı ikinci konu ise insandır. İnsan varoluşundan beri istek ve gereksinimleri doğrultusunda doğadan (taş küre, hava küre, su küre ve canlılar küresi) yararlanmıştır. İnsan başlangıçta çevre karşısında güçsüzdür ve ona bağlı kalmıştır. Fakat, zamanla bu ilişki, insanın çevreyi denetleme ve hatta çevre üzerinde hakim olma yolunda gelişmiştir. İlkel insan doğa içinde ve doğa olaylarına karşı bütünüyle savunmasız, çaresiz ve yalnızdı. Bu nedenle, varlığını sürdürebilmesi için başlangıçta doğaya boyun eğmiş ve çevresine uyum sağlamaya çalışmıştır. Göçebelik evresinde insan, belli ölçüde çevresini etkilemeye başlamasına rağmen yine de doğal olayların nedenini kavramaktan ve çevresini denetlemekten uzak kalmıştır. Ancak insan, yerleşik tarım toplumuna geçişi ile beraber çevresini denetleyebilmiş ve doğaya biçim vermesi mümkün olmuştur. Bu dönemden itibaren insanın bilgi ve teknik birikimi hızla artmış, her geçen gün doğayı daha fazla işleme ve çevreyi daha fazla etkilemeye ve denetlemeye başlamıştır. Zamanla insan yüz yıllarca çevresini gelecek endişesi duymadan işlemeye başlamış, doğanın sunduğu zenginlikleri ve sağladığı kaynakları sınırsızmış gibi kullanmıştır. Hatta insan-doğa ilişkisi, insanın çevreden yaşaması için gereken yararlanma düzeyini aşarak, çevrenin olanaklarını zorlamaya, insafsızca kullanmaya ve hatta çevreye zarar verir hale dönüşmüştür. Bütün bunlar gösteriyor ki, doğal çevre insanı etkilerken insanlar da doğal çevreyi etkiliyor. Örneğin; Güneydoğu Anadolu da Fırat nehri üzerinde yapılan Atatürk Barajı. Yapay bir su birikintisi de olsa çevresinin iklim özelliklerini gözle görülür bir şekilde değiştirmiştir. Baraj çevresindeki antepfıstığı üreticileri olumsuz etkilenirken, pamuk ya da şekerpancarı tarımıyla uğraşan çiftçiler olumlu etkilenmişlerdir. Bilgi Köşesi BİLGİ! COĞRAFYANIN İLKELERİ Her bilim dalının olduğu gibi coğrafyanın da kendine özgü metot ve ilkeleri bulunmaktadır. Coğrafya bir olayı incelerken şu ilkelerden yararlanmaktadır. 1.Nedensellik (Sebep- Sonuç) İlkesi: Coğrafi olayların araştırılması sırasında olayların nedenleri sorulmakta ve bunlara yanıtlar aranmaktadır. Örneğin: Yağmur nasıl yağmaktadır? Depreme neden olan faktörler nelerdir? Marmara Bölgesi nde nüfus neden kalabalıktır? 2.Dağılış İlkesi: Coğrafya araştırmalarına konu olan çeşitli olayların belirli bir alandaki yayılışı ve bulunuş şekli, dağılış olarak ifade edilir. Buradaki alan bir yöre olabileceği gibi, bölüm, bölge, ülke, kıta ve hatta bütün yeryüzü olabilir. Örneğin: depremlerin ülkemizdeki coğrafi dağılımı nasıldır? Türkiye de buğday tarımı hangi sahalarda daha fazla yapılmaktadır? Tsunami hareketi nereleri etkilemektedir? 3.Karşılaştırma İlkesi: Coğrafi olayların birbirleri ile olan bağlantıları da incelenmektedir. Örneğin; sıcaklığın basınçla, sıcaklığın güneş ışınlarının geliş açısı ile olan ilişkisi ya da dağlık ve engebelik alanların nüfus ve yerleşme üzerindeki etkileri de incelenmektedir. 9
BÖLÜM 1 ETK İNLİKLER Doğa ve İnsan ETKiNLiK 3 Aşağıdaki bazı açıklamalar verilmiştir. Söz konusu açıklamaları ait olduğu unsur ile eşleştiriniz. (Örneğin: 1 - DOĞAL UNSURLAR) ETKiNLiK 1 COĞRAFYA Doğal unsur ve beşerî unsur nedir? Beş tane doğal unsur beş tane beşerî unsura örnek veriniz. 1. Doğal Unsur:...... İnsan müdahalesi olmadan, doğada kendiliğinden meydana gelen unsurlar.... Beşerî Unsur:... Deniz, Güneş, ada, bataklık gibi Bina, okul, çeşme, bilgisayar gibi 1... 1... 2... 2... 3... 3... 4... 4... 5... 5... ETKiNLiK 2 Aşağıdaki şekilde doğal çevreyi oluşturan muhteşem dörtlü gösterilmiştir. Bu muhteşem dörtlünün isimlerini yazınız. Coğrafi olayların birbirleriyle olan bağlantılarını inceleyen coğrafya ilkesidir. 3. 8. Taş küre üzerinde bulunan yer altı suları ile akarsu, kaynak, ırmak, göl, deniz ve okyanus gibi yer üstü sularından oluşan küredir. İnsanlar tarafından yapılıp doğal olmayan unsurlar. 4. 9. Nüfus yapısı ve değişimini inceleyen bilim dalıdır. Yerkürenin kabuklaşmış ve tamamen katılaşmış dış yüzeyini oluşturan kısım. 5. 10. Coğrafi olayların araştırılması sırasında olayların nedenlerinin sorulduğu ve bunlara cevapların arandığı coğrafya ilkesi. Yerkürenin oluşumu, gelişimini inceleyen bilim dalıdır. 1 4 7. Doğal çevreyi, çevrenin kendi arasındaki etkileşimlerini ve çevreyle insan arasındaki karşılıklı ilişkilerini inceleyen bilimdir. Palme Yayıncılık BEŞERî UNSURLAR Taş küre, atmosfer ve hidrosferden oluşan doğal ortam içerisinde yaşayan canlılar küresidir. 2.... DOĞAL UNSURLAR 6. 2 HİDROSFER DEMOGRAFİ DOĞAL UNSURLAR 3 10 1.....Hidrosfer... 2......... 3......... 4......... COĞRAFYA NEDENSELLİK BİYOSFER JEOLOJİ LİTOSFER BEŞERİ UNSURLAR KARŞILIKLI İLGİ
ETKiNLiK 4 Aşağıdaki resimde bulunan doğal unsurları ve beşerî unsurları yazınız. BÖLÜM 1 COĞRAFYA ETKiNLiK 5 Aşağıdaki ifadelerin doğru ( ) ya da yanlış ( )olanlarını ( ) işareti ile belirtiniz. ETKiNLiK 6 Aşağıdaki tabloda verilen örnek olayları inceleyen coğrafya alt dalları ile eşleştiriniz. 1. 2. İnsan müdahalesi olmadan doğada kendiliğinden meydana gelen unsurlara Doğal Unsurlar denir. Coğrafyanın çalışmasını yoğunlaştırdığı birinci konu insan ikinci konu doğadır. Palme Yayıncılık 1. 2. Barkın ve arkadaşlarının okulun bahçesindeki bitkilerden örnekler toplaması. Zerrin hocanın, öğrencilerine cisimlerin gölge özelliklerini anlatabilmek için bir kalemin gölgesinden yararlanması. JEOMORFOLOJİ MATEMATİK COĞRAFYA 3. 4. 5. Coğrafya, insanın yeryüzüne dağılışını, doğal çevreyle olan olumlu ve olumsuz etkileşimini, doğal ortamdaki her türlü ekonomik faaliyetlerini inceler. Barisfer, muhteşem dörtlüyü oluşturan unsurlardan birisidir. Doğal çevre, fiziksel özellikleri birbirinden farklı, taş küre, su küre, hava küre, canlı küre ve ateş küre olmak üzere beş bölümden oluşur. 3. 4. 5. Güneydoğu Anadolu da tarım alanlarında sulamanın geliştirilmesi için çalışmalar yapılması. 2010 Türkiye nüfus sayımının yapılması ve sonuçlarının değerlendirilmesi. Heyelan tehlikesi olan bir yörede, heyelanı önleyici çalışmaların yapılması ve halkın bu konuda bilinçlendirilmesi. BİYOCOĞRAFYA NÜFUS COĞRAFYASI HİDROGRAFYA 6. 7. 8. İnsanlar tarafından yapılıp doğal olmayan unsurlara beşerî unsurlar denir. Coğrafya, atmosferin tamamından ziyade sıcaklık, basınç, rüzgâr ve nem gibi iklim olaylarının görüldüğü alt katı inceler. Coğrafya kelime anlamı itibariyle yeryüzünün veya Dünya nın tanıtılması, tasvir edilmesi anlamına gelir. ETKiNLiK 7 Depremler insan yaşamını nasıl etkiler? Açıklayınız. Rüzgârların insan yaşamı üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri nelerdir? Açıklayınız. 11
COĞRAFYA BÖLÜM 1 12 Palme Yayıncılık Doğa ve İnsan ETKİNLİKLER ETKiNLiK 8 Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle tamamlayınız. (Anahtar kelimeler: Klimatoloji, dağılış, atmosfer, nedensellik, litosfer, hidrosfer, dağılış, kıyaslama, coğrafya, çevre, doğa, biyosfer) 1. İnsanların beslenmesine, giyinmesine ve barınma şekillerine baktığımızda, yeryüzünün değişik yerlerinde çok büyük farklılıklar olduğunu görürüz. Bu farklılığın temel sebebi.... insana sunduğu imkânlardır. 2. İnsanın içinde yaşadığı yere.... denir. 3....., insanın içinde yaşadığı çevrenin doğal özelliklerini, insan-doğal çevre etkileşimini ve bu etkileşim sonucu insanın ortaya koyduğu beşerî ve ekonomik etkinlikleri kendi prensipleri çerçevesinde inceleyerek sonuçlarını açıklayan bilimdir. 4. Coğrafya, doğal çevreyi, insanları ve faaliyetlerini incelerken bazı ilkelerden yararlanır. Bu ilkeler,....,.... ve.... ilkelerinden oluşur. 5.....,....,.... ve.... doğayı oluşturan dört temel ortamı meydana getirir. 6. Akdeniz, Ege Denizi ve Karadeniz kıyı yörelerinde ormanlar hemen denizin kenarından başlar, buna karşılık diğer bölgelerde orman alt sınırı çok daha yükseklerden (1000-1200 m) başladığı görülür. Bu özellik coğrafyanın.... prensibi tarafından incelenir. 7. Doğal çevrenin elemanları ile doğal çevrede meydana gelen ve insan topluluklarım etkileyen doğal olaylar,.... coğrafyanın konularıdır. 8. Yeryüzünde bulunan çeşitli iklim tiplerini, bunların özelliklerini ve yeryüzündeki dağılışını araştıran bilim dalı.... dir. Aşağıdaki fotoğraflarda gösterilenlerin doğal ya da beşerî unsurlardan hangisine ait olduğunu altına yazınız. ETKiNLiK 9 Baraj Güneş Havuz Orman Mobilya Göl Fabrika Tünel Taş Dağ Köprü Dalga Okul Bulut Buz Dağı Ağaç Ev Çöl 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Beşeri unsur Doğal unsur
ETKiNLiK 10 Aşağıda verilen araştırma konularının hangi bilim dalına ait olduğunu belirtiniz. Biyoloji 1. Uzay bilimi 2. Yer ölçme bilimi 3. Su bilimi 4. Bitki bilimi 5. İnsan davranışları ve gelişimi 6. Fiziki ortam ile canlı etkileşimi 7. Nüfus yapısı ve değişimi 8. Taş bilimi 9. Atmosfer ve hava olayları 10. Toprak bilimi 11. Yer bilimi 12. Canlı bilimi 13. Ekonomik yapı 14. Toplum bilimi 15. Harita bilimi Pedrografi Pedoloji Psikoloji Ekonomi Demografi Jeodezi Jeoloji Botanik Astronomi Sosyoloji Hidroloji Ekoloji Meteoroloji Kartoğrafya BÖLÜM 1 COĞRAFYA ETKiNLiK 11 Aşağıdaki fotoğraflarda coğrafyayı oluşturan bazı bölümlerin inceleme alanları gösterilmiştir. Bu alanların coğrafyanın bölümlerinden hangilerine ait olduğunu yazınız. (Anahtar kelimeler: Turizm Coğrafyası, Fiziki Coğrafya, Nüfus Coğrafya, Matematik Coğrafya, Biyocoğrafya, Hidrografya, Klimataoloji) Palme Yayıncılık 6 7 Fiziki Coğrafya.............................. 13
BÖLÜM 1 COĞRAFYA Doğa ve İnsan 1. Aşağıdakilerden hangisi insanın doğrudan veya dolaylı etkisi ile oluşmamış doğal olaylardandır? A) Kuraklık B) Orman yangını C) Sel D) Erozyon E) Aşırı yağış Test 1 6. Coğrafi araştırmalarda temel alınan ilke, aşağıdakilerden hangisidir? A) Deney B) Karşılıklı ilgi C) Ölçme D) Kıyaslama E) Gözlem 2. Aşağıdakilerden hangisi bir doğal unsurdur? A) Okul B) Bahçe C) Falez D) Kitap E) Mağaza 7. Barkın, ailesi ile birlikte otomobille tatile gidiyordu. Bir yandan da çevreyi izliyordu. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi Barkın ın yol boyunca gördüğü doğal unsurlardan değildir? 3. Aşağıdakilerden hangisi insanın doğal unsurlar ve doğal olaylar üzerindeki etkisini gösteren örneklerden biri değildir? A) Aşırı karbon salınımı nedeniyle küresel ısınma B) Bitki örtüsünün tahribine bağlı olarak erozyonun hızlanması C) Yanlış arazi kullanımı nedeniyle toprakların verimsizleşmesi D) Piknik alanlarının yanlış kullanımı nedeniyle oluşan orman yangınları E) Aşırı yağış nedeniyle heyelan oluşması Palme Yayıncılık A) Dağ B) Akarsu C) Şelale D) Gölet E) Orman 8. Coğrafyanın insan ve insan faaliyetlerini inceleyen alt bilim dalları arasında, aşağıda verilen bilim dallarından hangisi gösterilemez? A) Turizm coğrafyası B) Siyasi coğrafya C) Kartografya D) Yerleşme coğrafyası E) Ekonomik coğrafya 4. Doğal çevre, insan etkisi dışında, kendiliğinden oluşmuş tüm doğal ortamı ifade eder. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğal çevreyi oluşturmaz? A) Akarsular B) Yer altı suları C) Barajlar D) Göller E) Denizler 9. Şehir ve Bölge Planlama İktisat Siyaset Bilimi Antropoloji bilim dallarından elde edilen bilgiler coğrafyanın hangi alt dalında değerlendirilir? A) Beşerî coğrafya B) Fiziki coğrafya C) Ülkeler coğrafyası D) Matematik coğrafya E) Biyocoğrafya 5. Aşağıdakilerden hangisi coğrafyanın konuları arasındadır? A) İnsanın fiziki yapısı B) İnsanın psikolojik yapısı C) Tıbbî gelişmeler D) Suyun kimyasal yapısı E) Nüfus yapısı 10. Aşağıdakilerden hangisi coğrafyanın konularını ele alırken kullandığı yöntemlerden biri değildir? A) Nedensellik B) Kıyaslama C) Tahmin D) Dağılış E) Sebep-sonuç 14 1. E 2. C 3. E 4. C 5. E 6. B 7. D 8. C 9. A 10. C
11. I. Yer şekillerini inceler. II. Evren, Güneş Sistemi ve Dünya yı inceler. III. Atmosfer olaylarını inceler. IV. Yeryüzündeki canlıların birbirleriyle etkileşimini inceler. V. Yer altı ve yer üstü sularını inceler. Yukarıda verilen bilgilerden hangisi matematik coğrafyanın tanımıdır? A) I B) II C) III D) IV E) V 16. Aşağıdakilerden hangisi coğrafyanın alt dallarından biri olan hidroğrafyaya yardımcı bilimlerden değildir? A) Akarsu bilimi B) Limnoloji C) Pedoloji D) Oseonografya E) Hidrojeoloji 17. Yerleşmelerin yeryüzüne dağılışı Nüfusun yaş gruplarına dağılışı Tarım ürünlerinin dağılışı Uluslararası örgütlerin özellikleri BÖLÜM 1 COĞRAFYA 12. Dış kuvvetlerin yüzey şekilleri üzerine etkisi Deprem ve etkileri Dağ oluşumu Yukarıda verilen olaylar, coğrafyanın alt dallarından hangisi içinde incelenir? A) Fiziki coğrafya B) Beşerî coğrafya C) Ekonomik coğrafya D) Matematik coğrafya E) Siyasi coğrafya Yukarıda, coğrafyanın alt dallarından bazılarının araştırma alanı belirtilmiştir. Buna göre, aşağıdaki seçeneklerde verilen bilim dallarından hangisinin araştırma alanı yukarıdaki açıklamada yer almamaktadır? A) Yerleşme Coğrafyası B) Nüfus Coğrafyası C) Ülkeler Coğrafyası D) Tarım Coğrafyası E) Siyasi Coğrafya 13. Bazı akarsular, beraberinde verimli toprakları da sürüklerler. Bu topraklar akarsuyun denize döküldüğü yerde biriktirilir ve düz alanlar oluşur. Yukarıda anlatılan düz alanlara ne isim verilir? A) Peribacası B) Vadi C) Menderes D) Plato E) Delta Palme Yayıncılık 18. I. Pamukkale Travertenleri II. Keban Barajı III. Peribacaları IV. Boğaz Köprüsü V. Bozcaada VI. Manavgat Şelalesi Yukarıda verilenlerden kaç tanesi beşerî unsurdur? 14. Coğrafyanın alt dallarından biri olan klimatolojiye yardımcı bilimlerden biri aşağıdakilerden hangisidir? A) Kimya B) Biyoloji C) Toprak bilimi D) Meteoroloji E) Hidroloji 15. Yer şekillerinin ulaşıma etkisi Tarım alanlarının dağılışı Turizmin gelişimini etkileyen faktörler A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 19. Aşağıdakilerden hangisi doğadaki muhteşem dörtlünün elemanlarından olan hidrosfer içinde yer alan doğal bir unsur değildir? A) Göller B) Barajlar C) Akarsular D) Denizler E) Akıntılar Yukarıda anlatılan olaylar coğrafyanın alt dallarından hangisi içinde incelenir? A) Fiziki coğrafya B) Siyasi coğrafya C) Turizm coğrafyası D) Beşerî coğrafya E) Tarım coğrafyası 20. Doğadaki muhteşem dörtlünün elemanlarından biri olan biyosferin aşağıdaki alanlarından hangisinde bulunduğu söylenemez? A) Manto B) Yer kabuğu C) Atmosfer D) Okyanuslar E) Akarsular 11. B 12. A 13. E 14. D 15. D 16. C 17. C 18. B 19. B 20. A 15
BÖLÜM 1 COĞRAFYA Doğa ve İnsan 1. Coğrafya; insan ve doğa arasındaki karşılıklı etkileşimi inceleyen bilimdir. İnsanlar tarafından oluşturulmamış doğal çevreyi inceleyen, coğrafya alt dalı aşağıdakilerden hangisidir? A) Fiziki coğrafya B) Beşerî coğrafya C) Ekonomik coğrafya D) Yerel coğrafya E) Bölgesel coğrafya Test 2 5. Okul gezisiyle Kapadokya ya gittik. Gezinin ilk gününde peribacalarını gezdik. Öğretmenimiz bize peribacalarının akarsu aşındırma şekli olduğunu söyledi. Arazinin volkanik olduğunu, tüflerin zamanla aşındırılarak bu tür şekillere dönüştürüldüğünü söyledi. Gezinin ilk gününün sonunda otobüsümüzle otelimize geri döndük. Yukarıdaki paragrafta altı çizili sözcüklerden kaç tanesinde doğal unsurdan söz edilmiştir? A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8 2. I. Yerin yapısını inceler. II. Atmosfer olaylarını inceler. III. Hayvanların yaşam koşulları ve üreme sistemlerini inceler. IV. İnsanların kurdukları medeniyetleri ve onlara ait eserleri inceler. V. Suların dağılışını ve kimyasal özelliklerini inceler. 6. Aşağıdakilerden hangisi beşerî ve ekonomik coğrafyaya yardımcı bilim dallarından biri değildir? A) Tarih B) Arkeoloji C) Astronomi D) Antropoloji E) Sosyoloji Yukarıda coğrafyaya yardımcı bazı bilimlerin inceleme alanları verilmiştir. Bunlardan hangisinin ait olduğu bilim dalı yanlış olarak verilmiştir? A) I Jeoloji B) II - Klimatoloji C) III - Zooloji D) IV - Antropoloji E) V - Hidroloji 3. Litosferden itibaren, belirli bir yüksekliğe kadar olan kesimde yaşanan hava olaylarını araştıran, bu olayların yeryüzündeki etkilerini inceleyen coğrafyanın alt dalı aşağıdakilerden hangisidir? A) Jeomorfoloji B) Hidrografya C) Kartografya D) Demografi E) Klimatoloji Palme Yayıncılık 7. Jeoloji Jeofizik Jeodezi bilim dallarından elde edilecek bilgiler coğrafyanın hangi alt dalında değerlendirilir? A) Hidrografya B) Biyocoğrafya C) Demografi D) Jeomorfoloji E) Klimatoloji 8. Aşağıdakilerden hangisi fiziki coğrafyanın alt dallarından biri değildir? A) Yer Şekilleri Bilimi B) Canlılar coğrafyası C) Sular coğrafyası D) Toprak coğrafyası E) Tarım coğrafyası 16 4. Yer kabuğunun çukur alanlarını dolduran suları ve sularda oluşan olayları inceleyen, okyanus, deniz ve göllerdeki dalga, akıntı, gelgit olaylarının insan yaşamı üzerindeki etkilerini araştıran coğrafyanın alt dalı aşağıdakilerden hangisidir? A) Hidrografya B) Kartografya C) Klimatoloji D) Demografi E) Biyocoğrafya 9. Aşağıda verilen bilim dallarından hangisi coğrafyanın doğal çevreyi inceleyen alt dallarından biri değildir? A) Biyocoğrafya B) Hidrografya C) Klimatoloji D) Siyasi coğrafya E) Matematik coğrafya 1. A 2. D 3. E 4. A 5. A 6. C 7. D 8. E 9. D
10. I. Atmosfer olaylarını inceler. II. Coğrafi koordinatları inceler. III. Tarımsal faaliyetleri inceler. IV. Yeryüzü şekillerini inceler. V. Yer altı ve yer üstü sularını inceler. Yukarıda verilen bilgilerden hangisi jeomorfolojyi tanımlamaktadır? A) I B) II C) III D) IV E) V 11. Meteoroloji Astronomi Jeofizik 15. Aşağıdaki seçeneklerde verilen fotograflardan hangisinde Muhteşem Dörtlünün elemanlarından biri olan hidrosfer anlatılmaktadır? A) C) B) D) BÖLÜM 1 COĞRAFYA bilimleri muhteşem dörtlünün hangi elemanı ile ilgili araştırma yapan bilim dallarındandır? A) Atmosfer B) Hidrosfer C) Litosfer D) Biyosfer E) Taş küre E) 12. Aşağıdaki doğal-beşerî unsur eşleştirmelerinden hangisi doğrudur? Doğal Unsur Beşerî Unsur A) Akarsu Baraj B) Fabrika Liman C) Dağ Orman D) Karayolu Köprü E) Plato Ova 13. Farklı katmanları vardır. Kayaçlar bu küreyi oluşturan başlıca unsurdur. Litoloji ve pedoloji gibi bilim dalları bu kürenin özelliklerini araştırır. Paragrafta, muhteşem dörtlünün hangi elemanına ait bilgiler verilmiştir? A) Hidrosfer B) Su küre C) Biyosfer D) Litosfer E) Atmosfer Palme Yayıncılık 16. Aşağıdakilerden hangisi coğrafya biliminin, doğayı en iyi şekilde kullanmak isteyen insanoğluna kazandırdığı bilgilerden biri değildir? A) Çevreyi korumanın önemi B) Denizlerde yaşayan canlıların dağılışı C) Yer şekillerinin oluşum zamanı D) Nüfusun yeryüzüne dağılışı E) İnsanlık tarihinde yaşanan savaşların önemi 17. Doğal unsurların oluşumunda insanın herhangi bir rolü yoktur. Buna göre, aşağıdakilerden hangisinin oluşumunda insanların etkili olduğu söylenemez? A) Kanallar B) Göletler C) Su kanalları D) Barajlar E) Karstik kaynaklar 14. İnsanlar tarafından ağaç kesilerek, yakılarak ormanların ortadan kaldırılması sonucu antropojen bozkırlar oluşur diyen bir bilim insanı muhteşem dörtlünün hangi elemanındaki değişimden söz etmektedir? A) Litosfer B) Biyosfer C) Hidrosfer D) Yer kabuğu E) Su küre 18. Aşağıdaki bilim dalı ve inceleme alanı eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? A) Su küre - Hidrografya B) Canlı küre - Biocoğrafya C) Taş küre - Jeomorfoloji D) Toprak küre - Meteoroloji E) Hava küre - Klimatoloji 10. D 11. A 12. A 13. D 14. B 15. B 16. E 17. E 18. D 17
BÖLÜM 1 COĞRAFYA 19. Aşağıdakilerden hangisi muhteşem dörtlünün elemanlarından olan litosferin incelendiği ve araştırıldığı bilimlerden biri değildir? A) Jeomorfoloji B) Hidroloji C) Jeoloji D) Jeodezi E) Jeofizik 23. Yer altı ve yer üstünde bulunan sular, fiziksel ve kimyasal özellikleriyle incelenir. diyen bir bilim insanı muhteşem dörtlünün hangi elemanından bahsetmektedir? A) Litosfer B) Atmosfer C) Taş küre D) Biyosfer E) Hidrosfer 20. Aşağıdakilerden hangisi muhteşem dörtlünün elemanlarından biri olan biosferin inceleme alanına dâhil edilemez? A) Bitkilerin dağılışı B) Hayvanların dağılışı C) Bitki örtüsünün yaşama etkisi D) Suların dağılışı E) Hayvanların iklimden etkilenişi Palme Yayıncılık 24. Kuzey Yarım Küre de dağların güneye bakan yamaçlarında daha çok canlı türüne rastlanır. Yukarıdaki bilgi muhteşem dörtlünün hangi iki elemanının etkileşimini anlatmaktadır? A) Litosfer - Biyosfer B) Litosfer - Hidrosfer C) Biyosfer - Hidrosfer D) Atmosfer - Hidrosfer E) Hidrosfer - Biyosfer 21. Aşağıdakilerden hangisi bir doğal unsur değildir? A) Sıcaklık B) Kar C) Yağmurluk D) Akarsu E) Rüzgâr 25. Doğa, etrafımızdaki herşeydir. Günlük yaşantımızda ilişki hâlinde olduğumuz canlı ve cansız herşeyi içerir. diyen bir bilim insanı aşağıdakilerden hangisinin doğal bir unsur olduğunu iddia edemez? A) Hava B) Su C) Toprak D) Yeraltı suyu E) Yol 22. Aşağıdakilerden hangisi bir doğal unsurdur? A) Yağmur B) Baraj C) Şehir D) Köprü E) Kitap 26. Fiziki coğrafyanın alt dallarından biri jeomorfoloji muhteşem dörtlünün hangi elemanını inceler? A) Hidrosfer B) Litosfer C) Atmosfer D) Biyosfer E) Hava küre 18 19. B 20. D 21. C 22. A 23. E 24. A 25. E 26. B