TÜRKİYE CUMHURİYETİ ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ EMLAK VE KAMULAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI YUSUFELİ BARAJI VE HES YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI BÖLÜM 5 SOSYOEKONOMİK ARAŞTIRMA VE NÜFUS TESPİTİ Çevre Danışmanlık Ltd. Şti. Temmuz 2006 (Rev B), Ankara
5. SOSYO-EKONOMİK ARAŞTIRMA VE NÜFUS TESPİTİ Bu bölüm Yusufeli (YYEP) kapsamında gerçekleştirilen araştırma çalışmasının tasarımını açıklamaktadır. Bu bağlamda bilgi toplama aracı olarak kullanılan proje bazlı araştırmanın tasarım ve metodolojisi ile araştırmanın bilgi edinme yöntemleri açıklanmış, saha çalışması sürecinde yapılan faaliyetler gözden geçirilmiştir. Bilgi toplama; Uygulama Politikasının (OP 4.12) uygulanabilirliğine karar vermek için çok önemli bir araçtır. PEİ lerin ve özellikle Bu PEİ ler içindeki dezavantajlı grupların, minimum gelir iyileştirme ölçütlerinin ve diğer amaçların tanımlanması ile teknik olarak uygulanabilir, sosyal olarak kabul edilebilir alternatiflerin sağlanmasına yarayan YYEP in işlerliği açısından son derece önemlidir. YYEP hazırlanması ve bu raporun uygulanması etkilenen hanelerin veya bu hanelerin temsilcilerinin tam katılımı ve danışmanlık hizmetlerinin verilmesi ile gerçekleştirilir. YYEP in hazırlanmasında ve tazminat, istimlak, yeni yerleşim yerinin planlanması ve geliştirilmesi, yerleşim alanının relokosyonu ve iyileştirme yardım programlarının planlanması gibi belirli aktivitelere odaklanacak olan uygulama aşamasının gerçekleştirilmesinde yoğun halk konsültasyonları gerçekleştirilecektir. İnsanların tercihleri ve seçimleri seçim ve planlama aşamasında dikkate alınacaktır. Bu katılım YYEP nin uygulanması esnasında da devam edecektir. Nüfus sayımı ve sosyoekonomik anket, yeniden yerleşim planının kapsamı ve yapısına yönelik bilgileri sağlamaktadır. Bu nedenle nüfus sayımı ve sosyoekonomik anket yeniden yerleşim planının tüm ayrıntılarını kapsamalı ve nüfusun büyüklüğü, dağılımı ve sosyoekonomik çeşitliliği hakkında bilgi verebilmelidir. Nüfus sayımı ve sosyoekonomik anket bu YYEP raporunda projeye özel araştırma olarak anılacaktır. Projeden etkilenen insanların genel durumunun değerlendirilmesi YYEP'nin hazırlanmasında anahtar başlangıç aşamasını oluşturmaktadır. İdeal olarak genel nüfus sayımının yasal durumlarından bağımsız olarak projeden etkilenen insanların tamamını kapsaması zorunludur. Bu sebeple araştırma, gerekli yeniden yerleşim planlamasının ölçeği ve karmaşıklığı hakkında bilgi vermektedir. Ayrıca, araştırma yeniden yerleşim planlamacılarının nüfusun büyüklüğü, dağılımı ve sosyo-ekonomik farklılaşması üzerine bilgilerini sunmaktadır. Proje alanı nüfus sayımı genelde projeden etkilenen insanlardan toplanan ilgili demografik (yaş, cinsiyet, aile büyüklüğü, doğumlar ve ölümler) ve ilgili sosyal ve ekonomik bilgilerle (kültür, sağlık, eğitim, istihdam ve gelir kaynakları) bir araya getirilir. Yeniden yerleşimi planlayanlar toplanan bu bilgiler sayesinde projeden etkilenen topluluklar hakkında genel bir kavrayışa sahip olurlar. Sosyo-ekonomik araştırmanın ele aldığı projeden etkilenen topluluklar, ev sahibi toplulukları da içermelidir. Elde edilen sosyo-ekonomik bulgular yeniden yerleşim planlamacılarına ters etkileri hafifletmek için gerekli yeniden yerleşim desteği ve zararların karşılanmasının çerçevesini anlamaları için olanak sunar. Dahası böylesi genel bir kavrayış yeniden yerleşim planlamacılarının zararları karşılama ve geçim durumunun iyileştirilmesini hedefleyen daha net sosyo-ekonomik çalışmaları geliştirmelerini sağlar. Ek olarak, sosyo-ekonomik çalışmalar, nihayetinde yeniden yerleşim YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 1 / 81
planlamacılarının topluluk içindeki karar alma ve liderlik süreçlerini anlamalarını sağlayan, projeden etkilenen toplulukların yapısı ve işlevlerine dair önemli bilgiler sunar. Aynı biçimde, sosyo-ekonomik araştırmalardan elde edilen bulgular sayesinde yeniden yerleşim planlamacıları, projeden etkilenen topluluklar, özellikle hassas olanlar, için önemli olan sosyal ağ desteklerini tespit edebilirler. 5.1. Projeye Özel Anketin Amaç ve Önemi Projeye özel araştırmanın genel amacı PEİ nin, özellikle hassas grupların, demografik bilgilerini, yaşam standartlarını ve eğitim seviyelerini belirlemek ve bunlar üzerine çalışmaktır. Bunu yapabilmek için PEİ nin sosyoekonomik durumu hakkında bir çok bilgi toplanmalıdır. Bu nedenle Yusufeli projeye özel araştırmasında değişik analiz birimlerine yönelik teknikler kullanılmıştır. Bilgi toplama araçları değiştikçe bu teknikler de değişmektedir. Bilgi toplama araçlarındaki bu çeşitlilik bir yandan PEİ nin sosyoekonomik durumu hakkında her seviyeden bilgiye ulaşılmasını sağlarken diğer yandan yeniden yerleşim için gerekli bilgiyi toplamakta kullanılmıştır. Proje bazlı araştırma, basit tablolardan çok özel analiz metotları gerektiren; PEİ nin sosyoekonomik durumu, projeden etkilenme seviyesi gibi konularda araştırma yapmak üzere kullanılmaktadır. Sosyoekonomik araştırmanın amacı, Yusufeli Barajı ve HES Projesi nin tamamlanması sonrasında su altında kalacak olan bölgede yaşayan insanları sosyoekonomik durumlarını ölçmektir. Bu çalışmadaki başka bir amaç ise PEİ nin yeniden yerleşim bölgesi ile ilgili tercihlerini hane bazında almaktır. Bir çok yerleşim yeri ve tarımsal araziyi su atında bırakacak bu büyüklükte bir projenin insanların geçimlerini, gelirlerini ve hayat biçimlerini değiştirecek ekonomik ve fiziksel etkileri olması kaçılmazdır. Öncelikle, yaşadıkları yerden ayrılmak zorunda kalan insanlar alışkın olmadıkları, yabancı bir ortamda yaşamak zorunda kalacaklardır. Bu nedenle, bir yeniden yerleşim planının en önemli amacı, yeniden yerleştirilen insanların en azından yer değiştirmeden önceki, tercihen geçmişteki durumlarından daha da iyi koşullara kavuşmalarını sağlamaktır. Yukarıda belirtildiği gibi, proje bazlı araştırmanın amaçlarından biri etkilenen bölgedeki insanların daha iyi şartlarda yeniden yerleştirilmeleri için bilgi toplamaktır. Çalışmanın diğer amacı da PEİ nin ( fiziksel ve ekonomik olarak etkilenen gruplar) yeniden yerleşim yerine yönelik tercihlerini alarak onların proje sürecine katılımlarını sağlamaktır. Diğer bir deyişle proje bazlı anketin amacı kaç hane reisinin kırsal, kaçının kentsel, kaçının ise kendi olanaklarıyla yeniden yerleşimden yana olduğunu tespit etmektir. Proje bazlı araştırmanın bir diğer amacı ise kamulaştırmayı gerçekleştirecek olan DSİ nin kamulaştırılacak olan toprak ve yapılar hakkında detaylı bilgi almasını ve böylelikle kamulaştırmanın hızla tamamlanmasını sağlamaktır. Projeye özel ankette iki ayrı teknik kullanılmıştır. Bu tekniklerin her biri iki bilgi toplama aracı içermektedir. İlk teknik nicel araştırma tekniği olup, nüfus sayımı, mal envanterini ve sosyo-ekonomik soru formu içeren hane halkı düzeyi anketi, ve köy YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 2 / 81
muhtarı anketini kapsamaktadır. İkinci teknik ise nitel araştırma tekniği olup bölge içinde yaşadıkları tespit edilen hassas gruplarla yapılan odak grup görüşmelerini ve paydaş kurumlarla yapılan derinlemesine görüşmeleri içermektedir. Tüm bu araştırma teknikleri aracılığıyla toplanan veriler YYEP de analiz edilecektir. Ek A.4 de verilen nüfus sayımı ve hane halkı araştırmasının diğer anketlerden çok farklı özellikleri bulunmaktadır. Bu araştırma, hane bazlı sosyoekonomik durum, etkilenme düzeyi, algı ve beklentiler gibi önemli bilgilerin alınmasını sağlamaktadır. Ek A.5 de görülen kilit bilgilendirici (köy düzeyi anketleri) Ek A.5 de görülebilir ve (mahalle düzeyi anketleri) Ek A.6 da görülebilir anketleri bazı zamanlar topluluk anketi, bazı zamanlar fiyat tespit anketi ve bazı zamanlarda ise altyapı ve donanım anketi olarak kullanılabilmektedir. Bu anketler Dünya Bankası Yaşam Standardı Ölçüm Çalışması 1 (YSÖÇ) temel alınarak hazırlanmıştır (bkz. Bölüm 5.3.1). Saha anketi tanımlama ve araştırma amaçlarına yönelik kullanılırken, veri toplama araçları ise PEİ hakkında güvenilir ve kesin bilgiye ulaşılması ve bunları YYEP e en iyi şekilde yansıtılabilmesi için düzenlenmiştir. Araştırma, uygun politikaların oluşturulması, uygulanmasına ve PEİ nin uygun bir şekilde yeniden yerleştirilip kalkınmalarına hizmet etmelidir. Saha çalışması aşağıdakileri içermektedir: PEİ nin açık bir tanımını geliştirmek, Proje alanı dahilindeki tüm insanların PEİ lere dahil olup olmadıklarını tanımlamak, Sosyal altyapıya sadece PEİ lere dahil olanların değil yeniden yerleşimin sağlanacağı bölgelerdeki ev sahibi nüfusun 2 da yararlanmasını sağlayacak önerilerde bulunmak. PEİ lere dahil olan kişilerin eski yaşam standartlarına tekrar ulaşıp geliştirebilecekleri ve bu sürece katılımlarının sağlanacağı politikalar önermek. Çalışma, PEİ lere dahil olan kişilerin yeniden yerleşim ve kalkınmaları konusunda alınacak kararların doğru olması amacıyla bilgi sağlamak üzere tasarlanmıştır. Çalışma şu konulara katkıda bulunmak üzere uygulanmıştır: PEİ lerin tanımlanması; Projeden etkilenen alandaki sosyo-ekonomik durumun belirlenmesi Projeden etkilenen alandaki hassas grupların tanımlanması 1 Dünya Bankası Yaşam Standardı Ölçüm Çalışması: Üçüncü dünya ülkelerindeki yoksulluk ve yaşam standartlarına ilişkin veri havuzunu geliştirmeyi amaçlayan yakın tarihli uluslararası çalışmalardan biridir. Dünya Bankası YSÖÇ (LSMS) programını 1980 de kurmuş ve hane halkı anket verilerinin kesinlik, güncellik ve politikalara uygunluğunu arttırmayı amaçlamıştır. 2 Ev sahibi nüfus: Yeniden yerleştirmenin yapılacağı ve bundan etkilenebilme ihtimali olan nüfus. Ev sahibi Bölüm 2 de anlatılmıştır ve Bölüm 5.7 de de ayrıntılı bir şekilde değinilecektir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 3 / 81
PEİ nin ve buna dahil olan hassas grupların sosyoekonomik durumlarının iyileştirilmesine yönelik önerilerde bulunmak, PEİ nin yeniden yerleşim bölgeleri ve rehabilitasyon konusundaki tercihlerini değerlendirmek. 5.2. Proje-Özelinde Yapılan Araştırmanın Araçları ve Metodolojisi Proje-özelinde yapılan alan araştırması 5 çeşit anket uygulamasını ve 2 çeşit nitel bilgi toplama tekniğini içermektedir. (Odak grup toplantıları ve topluluk forumları) Sosyo-ekonomik anket, Arazi envanteri, Yapı varlığı envanteri, Kilit bilgilendirici anketi, Seyyar Satıcı anketi, Odak grup toplantıları, Topluluk forumları. Alan araştırmasından 2 ek bilgi toplama aracı kullanılmıştır: Yapılandırılmış doğrudan gözlemler: PEİ konumundakilerin anında gözlemlenmesi. Resmi olmayan görüşmeler: herhangi bir örneklem metodu kullanmadan PEİ ler, idari personel, konu ile ilgili STK lar ile yapılan danışmanlık hizmetleri. Bilgi toplama araçları aşağıda açıklanmıştır: 1. Proje-özelinde yapılan nüfus sayımı bilgilerini de içeren Sosyo-ekonomik anket formu ve diğer anket formları PEİ lerin sosyo-ekonomik karakteristikleri ile ilgilidir. Yeniden yerleşim konularının karışıklığından ve konunun çok yönlü ortaya çıkarmak için olabildiğince çok soru sorma gerekliliğinden sorulan sorular olabildiğince kısa formüle edilmiştir. Yeniden yerleşim konuları kendi içinde komplike olduğundan çok yönlülüğe erişmek için mümkün olduğunca çok soru sorulmasını gerektirmektedirler bu nedenle sorular mümkün olduğunca kısa hazırlanmıştır. Sosyo-ekonomik anket formu projeden etkilenecek tüm insanlara uygulanmıştır (detaylı bilgi için bölüm 5.3.1 bakınız). 2. Arazi ve yapı envanterlerinin uygulama sürecinin ve bilgi giriş sürecinde ihtiyaç olan zamanın azaltılması için matris formunda hazırlanmıştır. Arazi ve yapı envanterlerinin matris formatında hazırlanmasının diğer bir nedeni ise IFC el kitabındaki formata uyulmasıdır (Detaylı bilgi için bkz bölüm 5.3.1). Hanelerin sahip olduğu tüm araziler parçaları veya bunun dışında zilyetlikleri arazi envanterlerine kayıt edilmiştir. Arazi envanteri matrisindeki YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 4 / 81
her sıra her bir parça araziye verilen parsel numarasını temsil eder. Son kolon ise arazi miktarının, kamulaştırılacak arazi miktarını ve bu arazide yetiştirilen ürünün değerinin toplamı hakkında bilgi verir. Arazi ve yapı envanteri tarafından tanımlanan yeniden yerleşim ihtiyacı takip eden kontrol listesi kontrol edilmiştir. Etki geçici mi kalıcı mı olacak? (inşaat sırasında) Arazinin sahibi kim? Arazi şu anda nasıl kullanılıyor? Eğer arazi özel mülkiyet ise kaç mülk sahibi/kiracı/ortakçı etkilenecek? Eğer arazi kamu arazisi ise zilyetlik hakkına konu mudur? Eğer arazi kamu malı ise üzerinde herhangi bir bina var mı? Herhangi bir ağaçlık ve ürün etkilenecek mi? Kaç hane fiziksel olarak yer değiştirecek? Yer değiştirenler kalan arazisine geri dönebilecek mi? Herhangi bir kamu veya topluluk altyapısı var mı? 3. Yapı envanteri arazi envanterlerine bezer bir şekilde tasarlanmıştır. Yapı envanterleri hane tarafından sahip olunan ahır, konut, kuyu, ve benzeri yapıların hakkında bilgi toplamak için tasarlanmıştır. Her bir sıra yalnız bir yapı hakkında bilgi içermektedir ( detaylar için bölüm 5.3.1 bakınız). Etki geçici mi kalıcı mı olacak? (inşaat sırasında) Yapının sahibi kim? Yapı şu anda nasıl kullanılıyor? Eğer yapı özel mülkiyet ise kaç mülk sahibi/kiracı/ortakçı etkilenecek? Eğer arazi kamu arazisi ise zilyetlik hakkına konu mudur? Kaç hane fiziksel olarak yer değiştirecek? Herhangi bir kamu veya topluluk altyapısı var mı? 4. Anahtar bilgilendiricilerle yapılan anketleri köy veya mahalle muhtarlarına uygulandı. Muhtara ulaşılamadığı durumlarda ise, kaymakam veya köylerde ihtiyar heyeti üyeleri gibi diğer anahtar bilgi kaynakları ile görüşmeler yapıldı. Çalışmanın kapsadığı alandaki tüm mahalle ve köylerde bu anket uygulanmıştır. Crabtree & Miller (1992) nitel araştırma tekniklerini inceledikleri kitaplarında anahtar bilgi kaynakları anketinin ayrıntılı bir açıklamasını vermektedirler. Bu araştırma yöntemi tarihsel olarak etnografiye dayanmaktadır. Anahtar bilgi kaynakları bazı özel bilgilere ve statüye sahip olan, bilgi ve becerilerini araştırmacı ile paylaşmaya eğilimli ve araştırmacıdan esirgenen kimi perspektif ve gözlemlere dayalı bilgiye sahip bireylerdir. (Goetz & Lecompte, 1984). Bu nedenle tesadüfi olarak değil, ilk kriter olarak teori ve/veya araştırılan veriler (verilere kimin ulaşabileceği) göz önüne alınarak, ikinci olarak da kişilik (kimin becerebileceği veya gönüllü olduğu) kriterlerine dayanarak seçilirler. Bu anketler birisi köyler, diğeri de mahalleler için olmak üzere iki şekilde hazırlanmıştır. Projeden etkilenen kişilerin teşhisi için özel olarak dizayn edilmişlerdir. Burada hassas gruplara özel bir önem verilmiştir. Teşhise yönelik soruların yanı sıra, köy ve mahallelerin demografik, kültürel ve dinsel yapısını, projeden etkilenen alandaki toplumsal entegrasyon ve adaptasyon sorunlarını, sosyo-ekonomik altyapıyı ve ekonomik özellikleri araştırmaya ve anlamaya yönelik sorular da bulunmaktadır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 5 / 81
5. Başka yerlerde yaşayan fakat Yusufeli ilçesi merkezinde ticari faaliyetlerde bulunan sokak satıcıları da araştırmaya dahil edilmiştir. Projeden bu şekilde etkilenen kişilere yönelik özel olarak dizayn edilmiş bir anket uygulanmıştır (bkz. Ek. A.7). Bu anket esas olarak gelir kaynakları üzerine olan soruları içermektedir. 6. Odak grup çalışmaları da projenin bir parçası olarak yürütülmüştür ve hassas grupların görüş ve fikirlerini elde etmek çabasıyla tasarlanmıştır. Odak grup çalışmalarının bir diğer amacı da yeniden yerleşim ve Yusufeli projesi hakkında bu kişileri bilgilendirmektir (bkz. bölüm 5.3.3). 7. Halk toplantıları/forumlarında belirlenen ana araştırma unsurları aşağıdaki gibidir. Projenin doğrudan ve dolaylı etkilerini belirlemek, PEİ lerin, özellikle de hassas grupların ihtiyaç ve önceliklerini tanımlamak, Alınması gereken gelir iyileştirmesi önlemlerini kararlaştırmak. Bu konuları araştırmak üzere 10 soru içeren yarı yapılandırılmış bir toplantı/forum yönergesi hazırlanmıştır. Bu yönerge Ek. F.8 de bulunabilir. Bu toplantılar kayıt altına alınmış ve sonradan deşifre edilmiştir. Yaklaşık iki saat süren bu toplantılara katılım hayli yüksek düzeyde olmuştur. Kendi topluluklarıyla birlikte yaşlıların, gençlerin, engellilerin, dulların ve yoksulların katılımı hassas gruplar hakkında çok değerli bilgilerin toplanmasına olanak sağlamıştır. Bu toplantılar hakkındaki notlar Ek F.7 de bulunabilir. Toplantı girdilerine yönelik açıklamalar ise ilgili kısımlarda sunulmuştur. Araştırmaya dahil edilen nüfus 19 köy ve Yusufeli ilçe merkezindeki Yusufeli projesinden kısmen veya tamamıyla etkilenecek olan hane halklarını kapsamaktadır. Araştırmaya özellikle sular altında kalacak olan rezervuar alanındaki mal mülklerin kaybı dolayısıyla etkilenecek kişiler dahil edilmiştir. Bu rezervuar alanı yaklaşık 33 km 2 dir. 5.3. Bilgi Toplama Araçları Projenin getireceği sosyoekonomik etkilerin ve bu etkilere maruz kalacak insanların belirlenmesi için bölgenin ve projenin özel koşulları göz önüne alınarak bir saha araştırma modeli geliştirilmiştir. Saha araştırmasının yanı sıra daha önce bölge özelinde çeşitli devlet kurumlarının yapmış olduğu araştırmalar sonucu elde edilen bilgilerden de yararlanılmıştır. Bu bilgiler, DİE nin her 10 yılda bir yaptığı nüfus sayımı ve sosyo-demografik çalışmalarından ve proje sponsoru olan DSİ nin proje özelinde yapmış olduğu araştırmalardan elde edilen bilgilerdir. Daha önce yapılmış olan bu çalışmalardan elde edilen bilgiler, çeşitli eksikliklerinden dolayı ve projenin YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 6 / 81
özel koşullarının gerekliliklerini tam olarak karşılamadığı için, sadece proje özelinde geliştirilen araştırma sonucu elde edilen bilgileri desteklemek amacı ile kullanılmıştır. DİE ve DSİ nin çalışmalarından elde edilen bilgilerin eksiklikleri aşağıda açıklanmaktadır. Projenin etkilediği bölgede çeşitli devlet kurumları tarafından yapılan nüfus tespit çalışmaları güncelliğini yitirmiştir: DİE tarafından yapılan son nüfus sayımı 2000 yılında gerçekleştirilmiştir ve bu sayımın üzerinden 5 yıl geçmiş olmasına rağmen bu sayımda elde edilen bilgiler güncellenmemiştir. DİE den edinilen nüfusa ilişkin verilerin güvenilir olmamasının bir diğer nedeni de, yerel idarelerin İller Bankası ndan aldıkları bütçenin Türkiye nüfus sayımı sonuçlarına dayanarak değişikliğe uğramasıdır. Karadeniz Bölgesi Türkiye de şehir merkezlerine en fazla göç oranına sahip olan bölgedir (Artvin ilinin göç oranı Türkiye genelinde beşinci sırada yer almaktadır). Bölgedeki merkezler, göç etmiş olan kişileri de hemşerilik ilişkilerini kullanarak kendi bölgelerinde kaydettirmek yoluyla İller Bankası ndan aldıkları payı artırmaya çalışmaktadırlar. İstanbul ve İzmir gibi büyük şehirlerde yaşayan ve bölgeyle hiçbir maddi bağı kalmamış olan pek çok kişi, seçim zamanlarında göç etmiş oldukları bölgeye dönerek orada kayıt altına alınmaktadırlar. Bu durum bölgede ikamet edenlerin kesin sayısını belirlemeyi güçleştirmektedir. Yerel yönetimler bölgede bu gibi tavırları özellikle özendirmektedirler. DİE tarafından gerçekleştirilen sayım, insanların nerede ikamet ettiklerinden çok, sayım sırasında nerede bulundukları hakkındaki bilgileri sunmaktadır. Bunun da ötesinde, normalde o bölgede ikamet etmesine rağmen sağlık, eğitim veya mevsimlik işlerde çalışmak üzere geçici olarak bölge dışında olan kişiler DİE nin gerçekleştirdiği sayımda tespit edilememektedirler. Bu gibi nedenlerle, Türkiye deki resmi nüfus sayımı, belirli bir şehir, kasaba veya köyde daimi olarak ikamet eden nüfusa yönelik eksiksiz bir bilgi sunamamaktadır. Nüfus sayımında DİE, bölgeden göç etmiş kişiler hakkında eksik bilgilenmeye yol açan de-facto analiz yöntemi kullanmaktadır. Bu sorunla birlikte, Hoşgör ün belirttiğine göre 3 Türkiye de 1990 yılından itibaren nüfus sayımlarının 5 değil de 10 yılda bir yapılmasına dair alınan karar, bölgede 1990 dan sonra gerçekleşen nüfus değişikliklerinin ve göçlerin tam anlamıyla takip edilebilmesini engellemiştir (1998). Doğu bölgelerinden Batıya doğru yoğun bir kitle hareketinin yaşandığı bir ülkede 10 yıllık dilimlerde yürütülen nüfus sayımları, nüfusa ilişkin belirli çalışmalarda gerek duyulan ve nüfusu genel anlamda yansıtan bilgilerde önemli eksiklikler yaratmaktadır. Nüfusun sosyo-ekonomik durumunun belirlenmesine, projenin olumsuz etkilerini azaltmak ve proje boyunca sosyo-ekonomik anlamda meydana gelecek değişiklikleri izleyebilmek gibi gerekçelerle ihtiyaç duyulmuştur. Bu türden bilgiler ne DİE ne de diğer devlet kurumlarında bulunmamaktadır. 3 Şeref Hoşgör ün Türkiye de İç Göç konferansında sunulan makalesinden alınmıştır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 7 / 81
DİE nin çalışmaları sosyo-ekonomik yapıya dair analizleri ülke veya bölge düzeyinde sunmaktadır. Bu çalışmaların projeden etkilenecek bölgenin özel sosyo-ekonomik koşulları hakkında net bilgiler verememesinin bir gerekçesi de budur. Sonuç olarak etkilenen bölge için özel olarak yürütülen bu çalışmada DİE nin verileri yalnızca destekleyici bilgiler olarak kullanılabilir. Devlet kurumlarınca yürütülen çalışmaların bir diğer eksikliği de yalnızca nicel araştırma yöntemlerinin uygulanıyor olmasıdır. Oysa, etkilenen alanda yaşayan nüfusun katılımını amaçlayan bir proje için, genel olandan çok bireysel bilgilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu gereksinim yüzünden bu YYEP raporunun hazırlanmasında, nitel ve katılımcı araştırma yöntemleri de kullanılmıştır. Yusufeli Projesi için yürütülen YYEP araştırmaları projeden etkilenen alanda yürütülmüştür. Bu araştırmalar iki evreyi kapsamaktadır. İlk evrede, proje sponsoru DSİ den, uydu görüntüleri, haritalar ve GPS ölçümlerinden edinilen bilgilere dayanılarak, etki alanı belirlenmiştir. Bu ilk evredeki çalışmalardan çıkan sonuçlara göre 19 köy ve Yusufeli ilçe merkezi projeden doğrudan etkilenecek alan içerisindeyken, Yusufeli ne bağlı 42 köy de, ilçe merkezinin yerinin değişmesi nedeniyle, ikincil düzeyde etkilere maruz kalabilecek konumdadır. Bu yerleşim yerlerinin konumları ve her biri için yürütülecek olan araştırmalar, Şekil 5.1. de sunulmaktadır. Ek olarak, projenin gerçekleşmesinden doğrudan etkilenecek olan yerleşim yerlerinin bir listesi de Tablo 5.1 de verilmektedir. Tablo 5.1. Yusufeli Projesinden Doğrudan Etkilenecek Olan Yerleşim Yerlerinin Listesi No Yerleşim Adı İl İlçe 1 Yusufeli İlçe Merkezi Artvin 2 Alanbaşı Köyü Artvin Yusufeli 3 Arpacık Köyü Artvin Yusufeli 4 Bahçeli Köyü Artvin Yusufeli 5 Bostancı Köyü Artvin Yusufeli 6 Çeltikdüzü Köyü Artvin Yusufeli 7 Çevreli Köyü Artvin Yusufeli 8 Çıralı Köyü Artvin Yusufeli 9 Darıca Köyü Artvin Yusufeli 10 Dereiçi Köyü Artvin Yusufeli 11 Irmakyanı Köyü Artvin Yusufeli 12 İşhan Köyü Artvin Yusufeli 13 Kılıçkaya Köyü Artvin Yusufeli 14 Kınalıçam Köyü Artvin Yusufeli 15 Küplüce Köyü Artvin Yusufeli 16 Morkaya Köyü Artvin Yusufeli 17 Pamukçular Köyü Artvin Yusufeli 18 Sebzeciler Köyü Artvin Yusufeli 19 Tekkale Köyü Artvin Yusufeli 20 Yeniköy Köyü Artvin Yusufeli YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 8 / 81
LEJANT İlçe Belde Köy Bilgilendirme ve Danışma Toplantıları Halkın Katılımı Toplantıları Köy Bilgilendirme Toplantıları Kadınlarla Yapılan Halk Forumu Erkeklerle Yapılan Halk Forumu Odak Grup Toplantıları Anketler Hane halkı Anketleri (Sosyo-ekonomik anketler, arazi ve varlık envanterleri) Muhtar Anketleri Telefonla Yapılan Muhtar Görüşmeleri Seyyar Satıcı Anketleri Kuzey Ölçeksiz Şekil 5.1. YYEP Çalışmaları Kapsamında Saha Araştırması Yapılan Yerleşimler YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 9 / 81
Etkilenen yerleşim yerlerini belirlerken dikkate alınan iki gösterge aşağıda sunulmaktadır: Eğer arazi veya yerleşim yerlerinin bir kısmı veya tamamı kamulaştırılacak olan alanların (örneğin köyler) yasal sınırları içindeyse, bu yerler listede doğrudan etkilenecekler kategorisine konulmuştur. Bu yerleşim yerlerinin hepsinde nüfusun belirlenmesi ile bina ve arazi envanterlerini içeren çok amaçlı bir anket çalışması yürütülmüştür. Bunların yanı sıra, doğrudan etkilenen yerleşim yerlerinde, anahtar bilgilendirici anketleri, nitel bilgi toplamak amaçlı odak grup toplantıları, halk forumları yapılmış, paydaşlarla resmi ve gayrı resmi görüşmeler yürütülmüştür. YYEP çalışmaları süresince, ilçe merkezinin yeniden yerleşime maruz kalmasından dolayı etkilenecek olan yerleşim yerleri de hesaba katılmıştır. Bu yerleşim yerleri Yusufeli ilçesinin 42 köyünü kapsamaktadır. Bunlardan 30 unda anket çalışması yapılmış, 12 sinin ise muhtarlarıyla telefon görüşmeleri yürütülmüştür. İlçe merkezi için seçilen yeniden yerleşim alanı bugünkü mevkisine çok yakın olduğu (1 km.den daha az) ve yeni yolların yapımı kamulaştırmalar başlamadan önce bitirileceği için, bu yerleşim yerleri üzerindeki etkiler çok kısıtlı olacağı öngörülmüştür. Birisi de Yusufeli ilçe merkezi olmak üzere, doğrudan etkilenen yerleşim yerlerinin sayısı 20 dir. İlçe merkezi ve Irmakyanı, Yeniköy ve Kınalıçam köyleri tamamıyla sular altında kalacak olan yerlerdir. Buralardaki tüm haneler yeniden yerleşime tabi tutulacaktır. Doğrudan etkilenen diğer 16 yerleşim yerinde yalnızca bazı haneler baraj inşası dolayısıyla yeniden yerleşime tabi tutulacaktır. Bu yüzden, baraj inşası dolayısıyla doğrudan etki altında kalacak olan yerleşim yerleri iki gruba ayrılmıştır. Doğrudan etkilenecek yerleşim yerlerindeki tüm haneler yeniden yerleşime maruz kalacaksa, bu yerler tamamen etkilenecek yerler olarak kategorize edilmiştir. Bu doğrudan etkilenen yerlerde yalnızca bazı haneler yeniden yerleştirilecekse veya yalnızca bazı mal ve araziler kamulaştırılacaksa, bu yerler de kısmen etkilenenler şeklinde kategorize edilmiştir. Doğrudan etkilenen yerleşim yerlerinin ve bu yerlerin nüfuslarının karşılaştırılmasına yönelik listeler DİE nin 2000 yılı nüfus sayımı verilerinden, proje dahilinde yürütülen nüfus sayımından, anahtar bilgi kaynağı anketlerinden ve yerel idarecilerden alınan bilgilere dayanarak Tablo 5.2 de sunulmaktadır. Doğrudan etkilenen yerleşim yerlerinin belirlenmesinin ardından projenin ikinci evresi başlamıştır. Bu aşamada doğrudan etkilenen yerleşim yerlerinde yaşayan nüfusun sosyo-ekonomik ve demografik özellikleri saha çalışması yoluyla elde edilmiştir. Bölgenin sosyo-ekonomik ve demografik özelliklerine dair yapılan çalışma boyunca iki önemli kriter, IFC nın ve DB nın kriterleri hesaba katılmıştır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 10 / 81
Bunlardan ilki projeden fiziksel 4 ve ekonomik 5 açıdan etkilenecek nüfusun belirlenmesidir. Bunun için projeye özelinde yöntemler/çalışmalar uygulanmıştır. Çalışmalar Dünya Bankasının Yaşam Standartları Ölçüm Çalışmaları (YSÖÇ) formatında düzenlenmiş, bir nüfus sayımı formu, sosyoekonomik form ile arazi ve mülk envanterleri de içeren çok amaçlı bir anketin uygulanmasını da kapsamaktadır. Bu çok amaçlı anketler hanelerin ve oralarda yaşayan hane halkının sayısını belirlemekte kullanılmıştır. Bu yöntem kısmen veya tamamen etkilenen tüm yerleşim yerlerindeki tüm hanelere uygulanmıştır. Bu sırada başlıca iki kriter göz önüne alınmıştır. 1. Tüm hanelerdeki bireyler kayıt altına alınmıştır. Bir örneklem tekniği kullanılmamış ve tüm hane halkı reisleriyle görüşmeler gerçekleştirilmiştir. 2. Mevsimlik çalışma, eğitim, sağlık, vb. gerekçelerle hanelerinde bulunamayan kişilerde kayıt altına alınarak etkilenen nüfusa dahil edilmiştir. Bölgedeki tüm nüfus numaralandırıldı ve demografik veriler yaş, cinsiyet 6, medeni durum, eğitim düzeyi, meslek, gelir ve sağlık gibi kriterlere göre kayıt altına alınmıştır. Araştırmanın başlangıcından önce bu yerleşim yerlerindeki nüfusa dair bilgiler idari birimlerden (muhtar veya kaymakamlık) alınmıştır. Bu bilgilerin ışığı altında çalışma esnasında boş olan evler belirlenmiş ve aynı çalışma sonradan buralardaki hane halklarına da uygulanmıştır. Bu yerleşim yerlerine gidilmeden önce kayıt altına alınan haneler, nüfus sayımı çalışmasının bir tekrarı olmaması gerekçesiyle listelenmiştir. Tablo 5.2 doğrudan etkilenen yerleşim yerlerindeki hanelerin ve nüfusun sayısını belirtmektedir. Saha çalışmasına yönelik IFC ve DB tarafından belirlenen ikinci önemli kriter dezavantajlı grupların belirlenmesinde saha çalışmasını nitel ve nicel tekniklerle destekleyerek, bu gruplara yönelik çalışmaya öncelik verilmesidir. Ayrıca, nitel araştırma teknikleriyle, projeye de yer alan kurumların katılımlarını sağlamak ta mümkün olmuştur. Saha çalışmasına ayrılan zamanın bu kadar çok olmasının gerekçesi, projeden fiziksel veya ekonomik bakımdan etkilenen tüm nüfusun belirlenmesi ve tüm hak sahiplerine ulaşabilme amaçlanması olmuştur. Burada nitel araştırma teknikleri hem nicel bulguları desteklemek hem de onlar tarafından ulaşılamayan bilgileri elde etmek için kullanılmıştır. Nitel araştırma teknikleri nicel olanlara nazaran bazı belirli alanlarda daha derin bir analiz yapabilmeyi sağlamaktadır. 4 Fiziksel Yeniden Yerleşim proje yüzünden ev ve arazilerini yitirecek kişilerin yerleşim yerlerinin değişmesi olarak tanımlanabilir (Yeniden Yerleşim Eylem Planı için El Kitabı) 5 Ekonomik etki yaşam kaynakları ile onları elde etmeye yarayan araçların kaybı veya kullanımlarının engellenmesi olarak tanımlanabilir. 6 Cinsiyet bireyin toplumdaki rolünü, kendi kendini tanımlamasını ve sunmasını içermektedir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 11 / 81
Nitel teknikler, öznel durumların insan eylemlerinin sebebi olduğu fikrine dayanır. Aynı zamanda projeden etkilenenlerin insani özelliklerinin altını çizmekte önemli yer tutarlar. Yeniden yerleşim projelerindeki saha çalışmaları birey odaklı olmayı gerektirdiği için, birey tarafından olay ve durumlara yönelik isnat edilen değerler, olumlu yaklaşımları destekleyen faktörler olarak analiz edilmelidir. Nitel araştırma aynı zamanda nicel bir çalışma yürütürken ortaya çıkabilecek beklenmeyen sonuçlara dair ve bazı özel araştırma bulgularını daha ileri götürme konularında araştırmacıya derin bir öngörü sağlamaktadır. Nitel araştırma sıklıkla yeni fikir ve bakış açıları üretir, çünkü tanım gereği açık uçlu katılımcı soruları evet, hayır veya çok seçenekli yanıtlar arasına sığdırılamaz. Nitel araştırma, Yeniden yerleşim politikası ve programını geliştirmek amaçlı fikirlerin araştırılmasında, Yeniden yerleşim politikası ve programına yönelik doğabilecek tepkilerin tespitinde, Halkın kamulaştırma ve yeniden yerleşime dair bilgi ve algılamasının araştırılmasında kullanılmaktadır. Proje süresince nitel araştırma tekniklerinin kullanılmasındaki bir diğer etmen de, yeniden yerleşime maruz kalan veya bu yüzden ekonomik olarak etkilenen nüfus üzerinde projenin genel anlamdaki etkilerini tespit etmekten çok, onlar arasındaki bireysel farklılıkların anlaşılmasıdır. Nitel araştırma tekniklerinin amacı halkın olaylara yüklediği farklı anlamları, onların kavradığı şekliyle ortaya çıkarmaktır (Emerson; Fretz; Shaw, 1995 7 ). Bu teknikler proje boyunca belirli grupların sosyal, kültürel, antropolojik ve ekonomik özelliklerini analiz etmekte sıklıkla kullanılmıştır. Bu nitel çalışmalardan edinilen bilgiler YYEP raporunun ilgili kısımlarına işlenmiştir. Hobbs ve May e göre, etkilenen nüfusun projeye her düzeyde katılımını sağlamak, projenin sürekliliğini ve amaçlarına maksimum düzeyde ulaşmasını sağlamak açısından büyük önem taşımaktadır (Hobbs; May, 1993 8 ). Bu yardımcı işlevinin yanı sıra, nitel araştırma tekniklerinin nicel olanlarla birlikte kullanılması projeden etkilenen insanların gündelik yaşamlarında bir ilerleme sağlaması ve birey odaklı bir kavramın gelişimine katkıda bulunması açısından önem taşımaktadır(hobbs and May, 1993). 7 Türkiye Ekonomik ve Sosyal Tarih Vakfı tarafından İstanbul da 1998 de yayımlanan makaleden alınmıştır. 8 Türkiye Ekonomik ve Sosyal Tarih Vakfı tarafından İstanbul da 1998 de yayımlanan makaleden alınmıştır YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 12 / 81
Tablo 5.2. Doğrudan Etkilenen Yerleşimlerin Haneleri ve Nüfusu No Yerleşim Nüfus Sayımı Sonucu (DİE) DİE 1990 DİE 2000 (2) Nüfus (1) Muhtar Anketlerine ve Bilgilendirme Toplantılarına Göre Nüfus Büyüklüğü HH Sayısı Projeye Özel Nüfus Formlarının Sonuçları Nüfus (2) HH Sayısı Proje Özelinde Yapılan Nüfus Sayımının Nüfus Büyüklüğüne Oranı Kapsama Oranı (2/1) Etkilenme Durumu ARTVİN İLİ Yusufeli İlçesi 1 Yusufeli İlçe Merkezi 3,954 6,105 4,200 1,050 3,875 951 %92 Tamamen 2 Alanbaşı Köyü 783 629 450 150 413 106 %91 Kısmen 3 Arpacık Köyü 166 131 195 40 147 43 %75 Kısmen 4 Bahçeli Köyü 1 490 202 150 35 123 29 %82 Kısmen 5 Bostancı Köyü 1000 716 500 125 490 107 %98 Kısmen 6 Çeltikdüzü Köyü 696 435 450 120 423 134 %94 Kısmen 7 Çevreli Köyü 1,130 860 900 220 804 234 %89 Kısmen 8 Çıralı Köyü 695 438 300 70 284 67 %94 Kısmen 9 Darıca Köyü 519 381 350 80 277 64 %79 Kısmen 10 Dereiçi Köyü 955 635 600 155 576 121 %92 Kısmen 11 Irmakyanı Köyü 264 178 175 36 125 36 %70 Tamamen 12 İşhan Köyü 866 574 500 125 463 118 %92 Kısmen 13 Kılıçkaya Köyü 2,762 2,659 1,100 260 928 272 %84 Kısmen 14 Kınalıçam Köyü 773 694 900 240 796 194 %88 Tamamen 15 Küplüce Köyü 252 198 600 150 501 112 %83 Kısmen 16 Morkaya Köyü 814 403 300 78 273 75 %91 Kısmen 17 Pamukçular Köyü NI 2 632 700 160 611 135 %87 Kısmen 18 Sebzeciler Köyü NI 78 185 47 122 31 %65 Kısmen 19 Tekkale Köyü 1,142 815 825 220 719 162 8%7 Kısmen 20 Yeniköy Köyü NI 185 250 60 174 40 %69 Tamamen Toplam 17,261 16,948 13,630 3,421 12,124 3,031 %89-1 Bahçeli köyündeki Arıklı ve Demirçubuk yerleşimleri, 2003 yılında Yusufeli İlçe Merkezi ne bağlanmıştır, bunun sonucu olarak Bahçeli Köyünün 1990 ulusal sayım sonuçları güvenilir değildir. 2 İlgili yerleşimler için uygun olmayan (bilgilendirici olmayan) DİE verilerdir. Çünkü, Pamukçular, Yeniköy ve Sebzeciler köyleri 1990 yılında tüzel kişilikleri yoktu. Doküman Adı: YUSUFELİ BARAJI VE HES PROJESİ Dok.Kodu: ENC - YSF - YYP - 02 Bölüm 5 YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 13 / 81
5.3.1. Nüfus Sayımı, Arazi ve Mülk Envanterleri, Sosyo-Ekonomik Soru Formu Projenin farklı açılarının belirlenmesi için dört adet form hazırlanmıştır. Projeden kısmen veya tamamıyla etkilenen nüfusun demografik özelliklerinin belirlenmesi için, proje-özelinde bir nüfus sayımı formu hazırlanmıştır. Sosyo-Ekonomik form ise, projeden kısmen veya tamamıyla etkilenen hane halklarının Sosyo-ekonomik özelliklerinin belirlenmesi amacına yöneliktir. Bu formda, projeye yönelik hane halkı temelli bilgiler kayıt altına alınmıştır. Ayrıca hazırlanan arazi ve mülk envanterleri projeden etkilenen bireylerin arazi ve mülklerinin değerlendirilmesi amaçlamaktadır. Bu dört anket formu Dünya Bankasının Yaşam Standartları Değerlendirme Çalışmaları çerçevesinde birleştirilmiş ve doğrudan etkilenen alanda yaşayan tüm hane halklarına uygulanmıştır. Projeye yönelik bu çok amaçlı anketin uygulanmasının pek çok avantajı vardır. Bunlar aşağıda şu şekilde özetlenebilir: Birey ve hane halklarına dayalı bilgilerin analizinin mümkün kılınması, Üç anket formunun eşzamanlı uygulanması zamanın etkili kullanılmasına olanak sağlamıştır, Üç anket formunun eşzamanlı uygulanması ile dublikasyonların (mükerrerlik) önüne geçilmiştir, Çok amaçlı anket sistematik bir çalışmaya olanak tanımıştır, Ulaşım zorlukları olsa bile tüm yerleşim yerlerinden bilgi alınmasını sağlamıştır, Bunlara ek olarak çok amaçlı anket formları, bu büyüklükteki bir nüfus hakkında geniş bir dilime yayılan verilerin toplanmasında temel aygıtlardır. Çok amaçlı anket yöntemi, sosyo-ekonomik veri tabanlarının henüz oluşturulmadığı gelişmekte olan ülkelere Dünya Bankası tarafından önerilmiştir. Çok amaçlı anket yerleşim birimlerindeki hane halkları hakkında pek çok bilgi edinilmesini sağladığı gibi, yerleşim merkezi temelli bir analizi de mümkün kılmaktadır. Hane halkı reisi tarafından doldurulan ve yerleşim yerinin ismini, her bir hanenin kodunu içeren anket formu, söz konusu yerleşim yerinin genel özelliklerinin kapsamlı bir analizini mümkün kılmaktadır. Bu çok amaçlı form yukarıda bahsedildiği gibi dört kısımdan oluşmaktadır. İlki soru formu projeden etkilenen nüfus ve onun demografik özelliklerine ilişkindir ve hane halkı reisine uygulanmıştır. Hane reisi o hanede yaşayan her bireyin yaş, cinsiyet, medeni durum, eğitim düzeyi, sağlık durumu, meslek ve gelirine dair soruları hanede yaşayan her birey için ayrı ayrı yanıtlamıştır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 14 / 81
İkinci ve üçüncü anket formları söz konusu evde yaşayan bireylerin sahip oldukları arazi ve mülklerine dair envanter çıkarma amaçlıdır ve yine hane reisine uygulanmıştır. Bu envanterler proje çerçevesinde yürütülen kamulaştırmaların bedelini hesaplamak, hanelerdeki gelir kayıplarından doğan zararı tazmin etmek ve yörenin sosyo-ekonomik koşulları hakkında bilgi edinmek gibi amaçlara yöneliktir. Demografik ve sosyo-ekonomik soru formlarından elde edilen verilerin karşılaştırmalı bir analizi yapılmıştır. Çok amaçlı anket formlarının dördüncü kısmı sosyo-ekonomik duruma ilişkin soruları içermektedir. Bu formdaki bölümler şu şekildedir: Hanedeki bireylerin gelirleri, Hanedeki bireylerin sosyal güvenliklerine dair bilgiler, Hanedeki bireylerin sahip olduğu hayvan sayısı, Hanedeki bireylerin meslek ve mesleki becerileri. Hane halkı hakkında bazı temel bilgileri edinmek için yukarıdaki kısımlarda içerilmeyen sorular da aşağıdaki gibidir: Hane halkının toplam geliri, Hanenin yerleşim alanı, içme suyuna ulaşımı, kanalizasyon sistemi gibi altyapıya ilişkin nitelikleri, Hane halkının beslenme, kira, vb. ortak harcamaları. Hane halkının sosyal ağlarına dair sorular, Hane halkının projeye ilişkin beklenti ve algılamaları, Hane halkının yeniden yerleşime ilişkin tercihleri, Hane halkının proje boyunca ve sonrasında ki ihtiyaçlarını belirlemeye yönelik sorular. Sosyo-ekonomik soru formu ile hane ve içinde yaşayan bireylere dair tüm bilgiler edinilmiştir. Bu bilgiler diğer iki formdan edinilen bilgilerle karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Sosyo-ekonomik soru formunun temel bir analizi bölüm 5.9 da verilmektedir. Çok amaçlı anketi daha kapsamlı bir hale getirmek ve yukarıdaki yöntemlerle ulaşılamayan yerleşim yeri merkezli bilgileri edinmek için köy ve mahalle düzeyinde anketler de uygulanmıştır. Bu anketlerde uygulanan yöntemler Bölüm 5.3.2. de açıklanmaktadır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 15 / 81
5.3.2. Anahtar Kişilerle Yapılan Anketler Projeden etkilenen bölgedeki idari amirlerle yapılan anket çalışması, kısmen veya tamamen etkilenen alanlardaki yerleşim merkezlerinde ikamet eden ve bu merkezlerin sosyo-ekonomik, demografik ve kültürel karakteristikleri hakkında bir hayli bilgiye sahip kişilerle yapılmıştır. Sosyo-ekonomik anket, nüfus sayımı ve arazi/yapı envanterlerinde uygulanan çok amaçlı anket yöntemleri köy/mahalle anketlerin de uygulandı. Köy/mahalle bazlı anketler, diğerleriyle aynı yöntem kullanılarak hazırlandı böylece topluluk ve hane bazlı bilgilerin birbirini tamamlayıcı özellikte olması sağlandı. Bu anketlerin genel amaçları aşağıda sunulduğu şekildedir: Hane halkı anketlerinde yerleşim yeri olarak tanımlanan köy ve mahalleler hakkında ilave bilgiler toplamak, Köyün geçmişteki ve şimdiki nüfusu hakkında ayrıntılı bilgi etmek. Bu bilgiyi, nüfus sayımı formlarındaki bilgilerle karşılaştırmalı olarak analiz etmek. Yusufeli Projesi nin yerleşim merkezleri üzerindeki etki derecesi analiz etmek, Etkilenen yerleşim merkezlerindeki ekonomik faaliyetler belirlemek, Yusufeli Projesi dolayısıyla etkilenen yerleşim merkezlerindeki kültürel ve doğal mirasları belirlemek, Yerleşim merkezlerinin altyapı unsurları ve onların Yusufeli Projesi nden ne ölçüde etkilenecekleri belirlemek, Yerleşim merkezlerindeki hassas gruplara dair bilgiler toplamak, bu gruplarla gerçekleştirilen odak grup çalışmalarından elde edilen bilgilerle birlikte, proje özelinde yapılan alan araştırmasını bütünleyici bilgiler elde etmek. Anahtar konumdaki kişilerle yapılan anketler, bütün bir alan araştırmasında kullanılan bilgi edinme vasıtalarını destekleyici bir yöntem olarak ele alınmış ve onları daha kapsamlı bir hale getirmiştir. Bu anlamda, köy/mahalle temelindeki anketler, diğer veri toplama yöntemleriyle elde edilen bilgilerin güvenilirliğini test etmek ve aynı zamanda onların uygulanma safhasına yönelik ön bilgileri elde etmek için kullanılmıştır. Köy/mahalle temelinde yapılan anketler, aşağıdaki kısımları içermektedir: Nüfus yapısı, Toplumsal ve dinsel yapı, Toplumsal bütünleşme ve uyum, Sosyo-ekonomik yapı, Köylerin karakteristik özellikleri ve oralardaki ekonomik faaliyetler. Hassas grupların belirlenmesi. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 16 / 81
Anahtar konumdaki kişilerle yapılan anketler Yusufeli yöresindeki 61 yerleşim merkezinin 46 sında uygulanmıştır. Köy bazlı anketler tüm yerleşim yerlerinde uygulanırken, Yusufeli merkezde yer alan beş mahallede özel olarak dizayn edilmiş anket formları uygulanmıştır. Alan araştırmaları boyunca ulaşılamayan köy/mahalle yerleşimlere telefon yoluyla görüşme yapılmıştır. Köy ve mahalle temelinde uygulanan anket formları (ikincisi yalnız Yusufeli merkezdeki mahalleler için olmak üzere) Ek A.5 ve A.6 da sırasıyla verilmiştir. Bu anketlerin uygulanmasından elde edilen bilgilerin değerlendirmesi Bölüm 5.9 da sunulmaktadır. 5.3.3. Odak Grup Çalışması Odak Grup Çalışması, çalışma süresince katılımcıların topluluklar, paydaşlar, projeler veya uygulanan politikalar konularındaki özgül ilgi alanlarına yönelik verilerin üretim sürecine katkıda bulundukları yarım yapılandırılmış grup toplantılarını kapsamaktadır. (Kudat, 2001) Yusufeli kent merkezinde, odak grup toplantıları, geniş kapsamlı halk toplantılarına kıyasla daha tercih edilebilir bulunmuştur. Kadınlar, gençler ve yerel STK ların katılımıyla üç odak toplantı düzenlenmiştir. Paydaşların bakış açılarına ilişkin önemli bilgilerin edinildiği toplantılar 11-12 kişinin katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Kadın ve gençlik toplantılarının organize edilmesinde araştırma grubunun gözlemlerinden faydalanılmıştır. Kiracıların da kadın ve gençlik toplantılarına katılımının sağlanması, onların gereksinim ve önceliklerine dair bilgilerin elde edilmesini kolaylaştırmıştır. Toplantılar boyunca izlenen odak grup yönergesi Ek F.6 da sunulmaktadır. Her bir toplantı bilgi yöneticisi ve bir yardımcı tarafından gerçekleştirilmiştir. Göz temasını yitirmemek için, yönetici toplantıları idare ederken, yardımcı gerekli kayıtların tutulması işlemini yürütmüştür. Toplantılar, süresi yaklaşık bir buçuk saat olarak gerçekleştirilmiştir. Her toplantının başlangıcında, araştırma ekibi kendini tanıtarak bir sunuş konuşması gerçekleştirmiş ve tüm görüşmelerde gizlilik ilkesine uyulacağını, toplantı kayıtlarının ENCON arşivlerinde tutulacağını bildirmiştir. Toplantılar boyunca hazır bulunan grupların eşit sayıda olmasına gayret edilmiş ve mümkün olduğu ölçüde konu dışı gündem maddelerinin yaratılması tehlikesine karşı önlemler alınmıştır. Toplantı sonunda hazır bulunanlara herhangi bir soruları veya ilave etmek istedikleri bir husus olup olmadığı sorulmuş ve ardından kendilerine teşekkür edilerek toplantı sona erdirilmiştir. Çalışmanın temel amacı dezavantajlı grupların 9 ve STK ların Yusufeli Projesini algılayışlarına yönelik farklılıklar üzerine odaklanmaktır. Bu türden bir konu yalnızca niteliksel araştırma yöntemleri aracılığıyla analiz edilebilmektedir. Niteliksel araştırma yöntemleri üstelik araştırmacının kendisi ve araştırmaya katılan denek arasında eşitlikçi bir ortam yaratmak için kendi inisiyatifini de sürecin içine katmasına olanak sağlar. 9 Dezavantajlı grup kategorileri ilgili kuram ve IFC rehberi aracılığıyla araştırmanın başlangıç aşamasında teşhis edilmiştir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 17 / 81
5.3.4. Halk Toplantıları/Forumları Araştırma ve planlama yerel halkı içerdiğinde, bir köy toplantısı, planlama çabalarının işbirliği içinde başlayabileceği bir forum anlamı taşımaktadır. Toplumsal değerlendirme çabalarının pek çoğunda bir grup bilgi toplama ve analiz etme aracı kullanılmaktadır. Bunlar sıklıkla küçük gruplar ve bireyler üzerinde çalışırlar. Bireysel bakış açıları aynı topluluk ve aynı yöre içinde farklılıklar göstereceği için, geniş katılımlı tartışma toplantıları bilginin paylaşılması, elde edilmesi ve doğrulanması noktasında önem taşımaktadır (Kudat, 2001). Proje sahasında yaşayan topluluklar kesinlikle doğrudan ve uzun dönemli bir etkiye maruz kalacaklardır. Bunlar çok geniş ve özellikle birbirinden farklılık gösteren paydaşlardır. Bu grubu kategorize etmede pek çok farklı yöntem kullanılabilir. Bu farklılıklar kadın ve erkek arasındakiler, toprakları sular altında kalacak olanlarla hiç toprağı olmayanlar, toprak sahibi olan ve olmayan çiftçiler, arazisi projeye dayanarak kamulaştırılacak olanlarla hiç arazisi olmayanlar şeklinde sıralanabilir. Tüm bu önemli farklılıklara rağmen proje tüm bu toplulukların yaşam tarzlarında hayati bir farklılaşma getirecektir. Kendi öznel durumlarına bağlı olarak kimileri bu farklılaşmayı potansiyel bir fırsat olarak görüp benimserken, kimileri de potansiyel bir tehdit unsuru olarak algılamaktadır. Halk toplantılarımıza katılan insanların sayısı ve sergiledikleri ilgi, gelecekleri bu projeye bağlı olması nedeniyle halkın projenin işleyişiyle yakından alakadar olduğunu göstermektedir. Bölgede önceden resmi olarak örgütlenmiş organizasyonların varlığına dair pek az sayıda belirti görüldüğü için, sivil toplum örgütlerine yönelik büyüyen ilgi topluluk organizasyonlarının (TO) büyümesini tetikleyici etki yapmıştır. Halk toplantıları barajdan farklı açılardan etkilenen yedi köyde düzenlenmiştir; Yeniköy, Irmakyanı, Tekkale, Kınalıçam, Çevreli, Arpacık ve Çeltikdüzü. Toplantılar her yaş ve gruptan PEİ lerin katılımı hedeflendiği için, köy muhtarı ve toplantıdan bir gün önce camilerde yapılan duyurularla ilan edilmiştir. Toplumdaki hiyerarşik yapı ve erkeklerin yanında fikirlerini açıkça ortaya koyamayacaklarını öne sürmeleri gibi gerekçeler yüzünden, kadınlarla tüm köylerde olmak üzere ayrı toplantılar düzenlenmiştir. Kadınların proje hakkında hemen hemen tamamen bilgisiz oldukları gözlemlendiğinden,bu toplantıların başında bir bilgilendirme kısmı da yer almıştır. Halk toplantılarında araştırılan ana konular şu şekildedir: - Projenin doğrudan ve dolaylı etkilerini tespit etmek, - Özellikle hassas gruplar içinde yar alan PEİ lerin ihtiyaç ve önceliklerini tanımlamak, - Gelir düzeyinin yükseltilmesi veya düşmemesi için alınabilecek önlemler konusundaki önerileri belirlemek. Bu konuları araştırmak için hazırlanan ve on soruyu içeren yarı yapılandırılan halk toplantısı yönergesi EK F.6 da sunulmaktadır. Toplantılar kayda alınmış ve sonraki aşamalarda konuşmalar deşifre edilmiştir. Yaklaşık iki saat süren bu toplantılara katılım hayli fazla olmuştur. Tüm topluluklarla birlikte yaşlıların, gençlerin, engellilerin, YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 18 / 81
dulların ve yoksulların katılımı, hassas gruplar hakkında önemli bilgilerin elde edilmesine olanak sağlamıştır. Toplantılar hakkındaki notlar EK F.6 da bulunabilir. Toplantı girdileri hakkındaki veriler ise Bölüm 2 ve 6 ya dahil edilmiştir. 5.4. Alan Araştırmaları Alan çalışması 7 grup koordinatörü, 19 kadın 18 erkek görüşmeci, 2 teknik koordinatör, 1 alan koordinatörü ve 2 halkla ilişkiler uzmanı olmak üzere 49 kişilik araştırma ekibinin bir buçuk aylık çalışması sonucu tamamlanmıştır. Alan çalışması ve veri analizi sürecince yürütülen pratik faaliyetler ve üzerinde yoğunlaşılan sorunlar şu şekilde özetlenebilir: Program çerçevesi içinde yer alan veri toplama işlemi, tarımsal faaliyetler başlamadan hane halkı reisleriyle kolaylıkla iletişim kurabilmek için, coğrafi koşullar ve hava koşulları da göz önüne alınarak, öncelikle köylerden başlamıştır. Görüşmelerden önce köy muhtarlarıyla telefon veya yüz yüze görüşmek suretiyle temas kurulmuş, böylece Bilgilendirme Toplantıları düzenlenmesi ve uygun tarihin belirlenmesi sağlanmıştır. Yüksek düzeyde katılımın sağlanması için, muhtara toplantıyı camilerden yapılacak anonslar gibi çeşitli yollarla ilan etmesi rica edilmiştir. Görüşmeler boyunca gözlemlendiği üzere köy sakinleri araştırmaları yeniden yerleşim alanının seçimi için bir araç olarak algılamışlardır. Bunun yanı sıra katılımcıların arazi ve mülklerinin değerini olduğundan fazla göstermeye çalışarak, kamulaştırma bedeli olarak alacakları payı yüksek tutmaya çalıştıkları gözlemlenmiştir. Bu gibi nedenlerle halk toplantıları araştırmanın amacına ilişkin yanlış anlamaları ve diğer sorunları bertaraf etmekte önemli rol oynamıştır (Arazi ve mülk değerlendirmesinde kullanılan yöntem bölüm 5.7 de açıklanmaktadır). Görüşme yapılacak bir hane halkı reisi, en azından bir ziyaret günü içinde çeşitli kereler ziyaret edilerek görüşmeye davet edilmiş, böylece yanıt oranlarının düşük seviyede olması tehlikesinden kaçınılmıştır (yanıt oranı araştırmayı tamamlamak için gerekli olan, araştırmaya katılmak için uygun niteliklere sahip kişilerin yüzdesidir). Hane halkı reisleriyle görüşmeler ayarlandıktan sonra, anketler deneklere teker teker uygulanmıştır. Çeşitli nedenlerle görüşmeye katılamayan hane halkı reislerinden, Yusufeli ilçe merkezinde bulunan Bilgilendirme ve Danışma Bürosu nda anket doldurmaları rica edilmiştir. Bu sürede muhtarlarla olan anketler ve odak grup çalışmaları da uygulanmıştır. Köylerde ki veri toplama işleminin ardından anket çalışması ilçe merkezinde uygulanmaya başlanılmıştır. İlçenin merkezi bölgesindeki meydanda, bir YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 19 / 81
anket çalışması yürütüleceği megafonlarla ilan edilmiş, hane halkı reislerinden anket çalışması tamamlanana dek mümkün olduğu kadar evlerinde bulunmaları istenmiştir. Ardından mahalle mahalle hane halkı araştırmasının uygulanmasına geçilmiştir. Hane halkı reisleriyle ikametgahlarında gerçekleştirilen anket çalışmasının tamamlanmasından sonra, ticarethaneler tek tek ziyaret edilerek, anket formu ticari işletme sahiplerine de uygulanmıştır. Ardından araştırma tarihi baz alınarak en az üç yıldır Yusufeli nde yaşayan ve kayıtlı olan tüm kamu görevlileri, memurlar ve idari birimlerde çalışan kişilerle görüşmeler yapılmıştır. Burada sunulan rapordaki sonuçlar temel olarak hane halkı reisleri ve muhtarlar gibi anahtar bilgi kaynaklarıyla yüzsüze yapılan görüşmelere olduğu kadar odak grup toplantıları ve derinlemesine mülakatlara dayanmaktadır. Anket çalışması esnasında toplam 3,031 hane halkı reisiyle görüşülmüştür. (2,080 i köylerde 951 i ilçe merkezinde olmak üzere). Diğer anahtar bilgi kaynakları, yukarıda işaret edildiği gibi köy ve mahalle muhtarlarıdır. 60 köy ve 5 mahalle muhtarı bu çalışmaya dahil edilmiştir. Anket çalışmasına ek olarak, ilçe merkezindeki gençler, kadınlar ve STK larla toplam üç odak grup toplantısı gerçekleştirilmiştir. İncelenen aileler ortalama olarak 34.2 yıldır aynı yerde ikamet etmektedir. Ortalama ikamet süresinin uzunluğu köylerde (39.6) olmak üzere Yusufeli ne nazaran (22.2) daha yüksektir ve söz konusu fark istatistiksel açıdan anlamlıdır(t=2.02, df=3016, p=0.043). Aileler yılda ortalama 11.3 aylarını aynı ikametgahta geçirmektedirler. Yusufeli için bu rakamlar 11.4, köyler için ise 11.2 olup, aralarındaki fark istatistiksel açıdan anlamlıdır (t=20.03, df=3003, p=0.001). Hanelerin % 45.5 in de yılın belli kesimlerinde o hane dışında ikamet eden bir kişi bulunmaktadır. Bu durum esas olarak iş imkanlarının yokluğu yüzünden yaşanmakta olup, aynı zamanda hane halkı üyelerinin toplumsal bakımdan yer değiştirme konusundaki özlemlerini belirtmesi açısından hayli dikkat çekicidir. Yusufeli de aralarında olmak üzere, çok amaçlı anketler 20 yerleşim merkezindeki 3,031 hanede uygulanmıştır. Böylece bölgedeki 12,124 kişi hakkında bilgi edinilmiştir. Çok amaçlı anketlerde ki tüm sorular hane halkı reisleri tarafından yanıtlanmış, bu hanelerde yaşayan bireylere dair sorular hane halkı reisine yöneltilen sorularla elde edilmiştir. Çok amaçlı anketlerde yer alan bazı sorular, kimi bireylere ve kimi hanelerde uygulanamaz olduğu için sorulmamıştır. Pek çok filtre soru içeren anket formlarında, kimi soruların yanıtlanma oranı bir hayli düşüktür. Örneğin, Kaç metrekarelik bir bahçeye sahipsiniz? sorusu, hane halkı reisinin Bir bahçeniz var mı? sorusuna verdiği hayır yanıtının ardından kendisine yöneltilmemiştir. Bu anlamda, her bir sorunun yanıtlanma oranı farklılıklar taşımaktadır. Çok amaçlı anket formunun analizinde uygulanan yöntem Bölüm 5.7. de ayrıntılı şekilde açıklanmaktadır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 20 / 81