YUSUFELİ BARAJI VE HES

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ EMLAK VE KAMULAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI YUSUFELİ BARAJI VE HES YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI YÖNETİCİ ÖZETİ Çevre Danışmanlık Ltd. Şti. Temmuz 2006 (Rev B), Ankara

2 YÖNETİCİ ÖZETİ İÇİNDEKİLER LİSTESİ Sayfa YUSUFELİ PROJESİ YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI HAKKINDA 2 YYEP STRATEJİSİ 2 1. PROJENİN TANIMI 4 2. PROJENİN ETKİLERİNİN KAPSAMI 5 3. YENİDEN YERLEŞİMİN MİNİMİZE EDİLMESİ YASAL ÇERÇEVE SOSYO-EKONOMİK ARAŞTIRMA VE NÜFUS TESPİTİ Nüfus ve Hanelerin Özellikleri Evlerin ve Altyapının Özellikleri Baraj Yapımından Kaynaklı Algılanan Risk Yeniden Yerleşimden Sonraki Algılar YENİDEN YERLEŞİM ALANLARI Kentsel Yeniden Yerleşim Kırsal Yeniden Yerleşim TAZMİN, HAK SAHİPLİĞİ VE GELİR RESTORASYONU Tazmin ve Gelir Restorasyonu Stratejileri Yaklaşımı Doğrudan Yöntemler Doğrudan Yöntemlerin Açıklaması Hak Sahipliği Gelir Restorasyonu için Dolaylı Yöntemler Kalkınma Projeleri KURUMSAL DÜZENLEMELER VE UYGULAMA PROGRAMI KATILIM VE DANIŞMANLIK PLANI ŞİKAYET VE MEMNUNİYETSİZLİKLERİN GİDERİLMESİ PROSEDÜRÜ İZLEME VE DEĞERLENDIRME MALİYETLER VE BÜTÇE Yeniden Yerleşim ile İlgili Maliyet Tahmini Yaklaşımı Kamulaştırma Maliyetleri (Maliyet Kalemleri A,B,C,D ve E) Yeniden Yerleşim Maliyetleri (Maliyet Kalemleri F,G,H,I,J,K,L,M,ve N ) Gelir Restorasyonu Maliyetleri (Maliyet Kalemi K) 42 Tablolar Listesi Sayfa Tablo 1. Yusufeli Proje sinden Dolayı Su Altında Kalacak Yerleşim Yerleri ve 6 Kamulaştırılacak Alanlar Tablo 2. Risk Taşıyan Gelir Kaynakları ve İlgili Restorasyon Yöntemleri 22 Tablo 3. Bilgilendirme ve Danışma Faaliyetlerinin Özeti 33 Tablo 4. YYEP Genel Bütçesi 43 Şekiller Listesi Sayfa Şekil 1. Yusufeli Proje Alanı 8 Şekil 2. Yeniden Yerleşim Birimi 29 Şekil 3. Kamulaştırma ve Yeniden Yerleşim Akım Şeması 31 Şekil 4. Şikayet Başvurusu ve Dağerlendirilmesi Süreci için Akış Şeması 37 YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.1 / 44

3 YUSUFELİ PROJESİ YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI HAKKINDA Yusufeli projesi Yeniden Yerleşim Eylem Planı (YYEP) çalışmaları Haziran 2004 de başlatılmıştır. Aralık 2004 te de saha çalışmaları başlamış ve 17 Mayıs 2005 te tamamlanmıştır. YYEP çalışmaları kapsamında; önceden yapılan tüm çalışmalar incelenmiş, halkın katılımı toplantısı, köy bilgilendirme toplantıları, halk toplantıları/forumları, hanehalkı ve köy/mahalle düzeyindeki anketler, odak grup toplantıları ve paydaşlarla yapılan gayriresmi görüşmeler yapılmıştır. Buradan elde edilen veriler uluslararası mevzuat ile kamulaştırma ve yeniden yerleşim mevzuatı göz önüne alınarak değerlendirilmiş ve YYEP raporu geliştirilmiştir. Buna ek olarak, Yusufeli Projesi YYEP inin ulusal mevzuatla uyum içinde olmasının yanı sıra, proje için uluslararası finans kurumlarından finansman sağlanacağı göz önünde bulundurularak, uygulanabilir uluslararası standartları da karşılaması öngörülmüştür. Yusufeli Projesi YYEP raporu, OD 4.30 un yerine geçen OP 4.12 de özetlendiği şekliyle Dünya Bankası nın zorunlu yeniden yerleşim ile ilgili kriterlerine göre, ve özellikle IFC nin Yeniden Yerleşim Eylem Planı Hazırlanması için El Kitabı kılavuzluğu altında hazırlanmıştır. YYEP STRATEJİSİ Yeniden Yerleşim Eylem Planının (YYEP) amacı; projeden etkilenen insanların (PEİ lerin) taşınmaz kayıplarının tazmin edilmesinin ve gerekiyorsa PEİ lerin yeniden iskan edilmelerinin ve yaşam şartlarının iyileştirilmesinin projeye özel bir çerçevede planlanması ve geliştirilmesidir. Projeden etkilenen insanların, kazançlarını veya yaşam standartlarını iyileştirmek için yapacakları çalışmalar desteklenecek veya en azından yeniden yerleşim ya da proje uygulamasının başlamasından önceki seviyelerini yüksek olan lehinde muhafaza edebilmeleri sağlanacaktır. YYEP raporu kapsamında yapılan analizler hane bazında ve yerleşim bazında yapılmıştır. Böylece, YYEP hem Türk mevzuatı hem de uluslararası finans kuruluşlarının gerekleri (Dünya Bankası standartları) çerçevesinde geliştirilmiştir. İhtiyati tedbir politikaları, Türk yeniden yerleşim çerçevesi yeterli gelmediği takdirde, Türk yeniden yerleşim çerçevelerinin ve projeye özgün mekanizmaların geliştirilmesi/önerilmesi anlamında devreye girmektedir. Yusufeli Projesi için yürütülen YYEP çalışmalarının stratejisi aşağıda belirtilen ana konuları esas alır. Bu konular YYEP nin bütün aşamalarında göz önünde bulundurulmuştur. Halkın Bilgilendirilmesi, Katılımı ve Danışmanlık - Yeniden Yerleşim planlamasının bütün aşamalarında PEİ lerin katılımı teşvik edilmiştir. YYEP çalışmaları sırasında halka güvenilir bilgi verilmiş ve kitapçıklar ve broşürlerin yayımlanması, toplantılarda haritaların sergilenmesi, anket yapılması konularında ilgili paydaşlara danışılmıştır. Sivil Toplum Kuruluşlarının (STK ların) Katılımı - Yerel ve ilgili STK larla irtibatta bulunulmuş ve YYEP çalışmaları sırasında onlara danışılmıştır. İzleme ve şikayet mekanizmaları gibi konularda STK ların görüşleri YYEP hazırlıklarında göz önünde bulundurulmuştur. Hassas Gruplar ve Sosyal Cinsiyetlerle İlgili Konular - Saha çalışmalarından yola çıkılarak hassas gruplar belirlenmiş (kilit bilgilendirici ve hane halkı anketleri, forum/odak grup toplantıları) ve PEİ lerin yaşam standartlarını iyileştirme çalışmalarında bu gruplara öncelik verilmiştir. Halkı bilgilendirme ve danışma çalışmalarında özellikle kadınlar göz önünde bulundurulmuştur. Bölüm 9 da açıklandığı gibi, kadınlar için ayrı forum/odak grup toplantıları yapılmış ve böylece YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.2 / 44

4 gelir iyileştirme için projeye özel mekanizmaların geliştirilmesinde kadınların görüşleri ve öncelikleri göz önünde bulundurulmuştur. Yerel Mevzuat ve Uluslararası Mevzuatlar Arasındaki Farkları Kapatmak-Yerel mevzuat ve uluslararası mevzuatlar arasındaki açık noktaları kapatmak için projeye özel mekanizmalar incelenmiş ve bu boşlukları kapatmak için proje özelinde yeni mekanizmalar geliştirilmiştir. Gerçekçi ve güvenilir olmak için, daha önce yeniden yerleşim yardımında kullanılmasa bile ilgili devlet politikalarında belirtilen araçlar da kullanılmıştır. Bunlardan en önemlisi uygun durumlar için çok uygun koşullarla kredi sağlamaktır. Diğerleri ise, yeşil kart başvuruları (ücretsiz sağlık hizmeti sağlamak için), Valilik ve Kaymakamlıklardan sağlanan sosyal ve dayanışma fonları, devlet kurumları ve Devlet Planlama Teşkilatı nın (DPT) mevcut fonlarının proje alanı için kullanımıdır. Süreklilik - Gelir iyileştirmesi ve rehabilitasyonu gibi YYEP bileşenleri sürekliliği sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. İş Olanakları, Gelir Restorasyonu ve Rehabilitasyonu - Hem kısa dönem hem de uzun dönem için iş olanakları sağlamaya öncelik verilmiş ve bunun için önlemler geliştirilmiştir. Bu bağlamda, yardım kaynakları incelenmiş ve ilgili devlet kuruluşları ve STK lara danışılmıştır. Yusufeli Projesi ile ilgili yeniden yerleşim konularını koordine eden ve halkın yatırım aktivitelerini planlayan ana kuruluş olan DPT nin desteği çok önemlidir. Bu dikkate alınırsa, DPT sorumluluğu altında yürütülen Doğu Karadeniz Bölgesi Gelişme Planı (DOKAP) çok önemli bir araç olarak görülmektedir. Buna ek olarak, Artvin İli Türkiye deki gelişmede öncelikli bölgeler listesindedir. Bu durumun gelir restorasyonu ve rehabilitasyonu için sağlayacağı avantajlar hazırlanan YYEP de araştırılmıştır. Yoksullaşma Riski Analizi -Yeniden yerleşimden doğan yoksullaşma riskleri belirlenmiş ve uluslara örneklere göre incelenmiştir. Bu riskleri azaltmak için gerekli önlemler geliştirilmiştir. PEİ lerin Yeniden Yerleşim Tercihleri - PEİ lerin yeniden yerleşim tercihleri belirlenmiş ve YYEP planlamasında göz önünde bulundurulmuştur. Analizler, Doğruluk ve Saydamlık - Mevcut durumun analizinde ve projenin etkilerinin değerlendirilmesinde, durumu doğru göstermek için mevcut olan veriler kullanılmıştır. Değişik kaynaklardan gelen verilerin kontrolü yapılmıştır (devlet istatistikleri, projeye özel arazi çalışmalarının istatistikleri ve sosyo-ekonomik anketlerin sonuçları dahil). Elde edilen bilgiler ve danışmanlık çalışmalarının sonuçları ve paydaşlarla yapılan görüşmeler kaydedilmiş ve YYEP hazırlıkları süresince iletişim kanalları açık bırakılmıştır. YYEP Uygulama Çizelgesi ve Kamulaştırma Tazminatı - Kamulaştırma tazminatı, PEİ lerin mülkiyetlerini yenilemek için gerekli bedelle en azından aynı değerde olmalıdır ve bu da kamulaştırma parasının hesaplanmasında göz önünde bulundurulmuştur. Ayrıca, kamulaştırma ve yeniden yerleşim aktivitelerinin proje inşaatı programına bağlı olarak uygulanması gerekmektedir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.3 / 44

5 1. PROJENİN TANIMI Yusufeli Barajı ve Hidroelektrik Santrali Projesi (Yusufeli Projesi), Türkiye nin kuzeybatısında, Çoruh Nehri üzerinde yer almaktadır. Yusufeli barajı Artvin il merkezinin 40 km. güneybatısında ve Yusufeli ilçe merkezinde yaklaşık 10 km. kadar akış aşağısındadır. Çoruh nehri, Erzurum ovasının kuzeyinde yükselen en önemli su kaynaklarından birisidir ve Gürcistan da Batum yakınlarından Karadeniz e kadar uzanır. Türkiye topraklarında yaklaşık 390 km ve Gürcistan da da 20 km kadar akış göstermektedir.yusufeli baraj aksı Oltu ve Çoruh nehirlerinin birleştiği noktanın 800 m akış aşağısında konumlanmıştır. Yusufeli Projesi ni de kapsayan Çoruh Nehri hidroelektrik gelişme master planı 1982 de hazırlanmıştır. Yusufeli Projesi ni de kapsayan Çoruh Nehri hidroelektrik gelişme mastır planı 1982 de hazırlanmıştır. Çoruh üzerindeki Hidroelektrik projeleri 3 grup olarak planlanmıştır ki bunlar, aşağı Çoruh ta bulanan, işletilmekte olan Muratlı ile inşası süren Borçka ve Deriner barajları ve hidroelektrik santralleridir. Yusufeli Projesi ve akış aşağısındaki Artvin Projesi için fizibilite raporu 1986 da JICA tarafından tamamlanmıştır ve 1990 da EPDC konsorsiyumu tarafından son haline getirilmiştir. Yusufeli Baraj ve HES Projesi, 1997 yılında Enerji ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı tarafından yatırım programı kapsamına alınmıştır ve Devlet su işleri (DSI) sahipliğinde ile uluslararası bir konsorsiyum 1 tarafından inşa edilmesi planlanmıştır. Projenin gerçekleştirilebilmesi için gerekli finansman uluslararası finans kaynaklarından sağlanacaktır. Türkiye Elektrik Üretim Anonim Şirketi (EUAŞ) Türkiye deki tüm hidroelektrik santrallerinin sorumlusudur ve DSİ barajın inşasından sonra söz konusu hidroelektrik santralini işletilmesi için EUAŞ a verecektir. Yusufeli projesi 1990 yılında tamamlanan tasarım doğrultusunda kaya dolgu olarak nehir yatağından itibaren 223 m yüksekliğinde 710 m su kotunda inşa edilecektir ve 540 MW lık yeraltı tipi güç merkezi ve şalt sahası olacaktır. Yusufeli Rezervuarı ile su altında kalacak ana yol ağının yerini alacak iki relokasyon yolu (Artvin-Bayburt Yolu relokasyon kesiminin 55 km si; Artvin-Erzurum Yolu relokasyon kesiminin 31 km si) proje kapsamına dahildir. Proje planına göre, inşaat çalışmalarının yaklaşık 7.5 yıl (88 ay) sürmesi öngörülmektedir. Su tutma inşaatın yedinci yılının başında (inşaatın başlamasından 76 ay sonra) başlayacaktır. Her biri 180 MW lık üç ünite (3 180 MW) işletmeye alınacak olup; birinci ünite 83. ayda, ikinci ünite 86. ayda ve üçüncü ünite 88. ayda devreye alınacaktır. Yusufeli Projesi nin ekonomik ömrünü, baraj ve hidroelektrik santral projelerinin genelinde olduğu gibi rezervuarın sediman ile dolması tayin edecektir. Projenin ekonomik ömrünün, gerekli ekipman bakımı ve yenilemesi yapılarak, 200 yıl olacağı beklenmektedir. 1 KONSORSIYUM: DOGUŞ Inşaat ve Ticaret A.Ş. (Türkiye), ALSTOM (İsviçre, Fransa and Brezilya), COYNE & BELLIER (Fransa) ve DOLSAR Muhendislik (Türkiye) YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.4 / 44

6 2. PROJENİN ETKİLERİNİN KAPSAMI Yusufeli Projesi Çoruh Nehri nin kollarıyla birlikte (Barhal, Oltu ve Tortum) 60 km. uzunluğundaki bir bölümünü kapsamaktadır ve Yusufeli ilçe merkeziyle, 19 köyünü tamamen ya da kısmen etkilemektedir. (Şekil 1) Doğrudan etkilenen yerleşim merkezleri, baraj inşası (inşaat alanları, malzeme alanları ve kamp tesisleri) ve baraj gölü oluşumu yüzünden fiziksel kayıplar yaşayan alanlardır. Dolaylı olarak etkilenen merkezler ise yeni bir yerleşim alanı inşası, yolların yeniden düzenlenmesi ve elektrik nakil hatlarını da içeren çalışmalar yüzünden etki altında kalanlardır. Yusufeli Projesinden doğrudan etkilenecek olan Yusufeli ilçe merkezi ve 19 köy Tablo 1. de verilmiştir. Yürütülen YYEP araştırmalarının (2005) sonuçlarına göre, 12,124 kişilik bir nüfus ile 3,031 hane doğrudan etkilenen yerleşim merkezlerinde yaşamaktadır. Baraj inşaatından etkilenen tüm yerleşimler ve relokasyon yolları da rezeruardan etkilenecektir. Etkilenen yerleşimlerin kamulaştırma öncelikleri aşağıda verilmiştir. A Tip Öncelik: İnşaat işleri için kamulaştırması öncelikli olan alanlar (örnek, baraj aksı, kamp tesisleri, malzeme sahaları, servis yolları, batardo su seviyesi) B Tip Öncelik: kamulaştırılması. İnşaat planına göre relokasyon yollarının yapımı için alanların C Tip Öncelik: Yeniden yerleşim yerlerine öncelik vererek, su tutmasından önce kamulaştırılacak alanlar (yıllık planlara göre en düşük yükseklikten en yükseğe kadar) 2005 YYEP çalışmaları sırasında,anket yapılan hanelerden Küplüce Köyü sınırları içerisinde mülkiyeti olan bazıları, Özgüven ve Yüksekoba Köylerinde yerleşmiş olarak gösterilmeyi talep etmişlerdir. (Yusufeli Rezervuar alanı Özgüven ve Yüksekoba Köyleri sınırları içinde kalmamaktadır. Bu iki köy Yusufeli Rezervuar alanından oldukça uzakta olup, rezervuar sınırlarıyla köyler arasında yaklaşık 25 km lik bir mesafe bulunmaktadır). YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.5 / 44

7 Tablo 1. Yusufeli Proje sinden Dolayı Su Altında Kalacak Yerleşim Yerleri ve Kamulaştırılacak Alanlar No Su Altında Kalma Kamulaştırma Yerleşim Durumu Yeri Arazi ve Merkez Sebep Öncelik Civarı 1 Yusufeli Tamamen Tamamen Su seviyesi C İlçesi 2 Kınalıçam Tamamen Tamamen Kamp tesisleri ve malzeme A, C sahaları su seviyesi 3 Yeniköy Tamamen Tamamen Malzeme sahası ve batardo A seviyesi 4 Irmakyanı Tamamen Tamamen Batardo seviyesi A 5 Çevreli Tamamen Kısmen Su seviyesi ve yollar B, C 6 Çeltikdüzü Tamamen Kısmen Su seviyesi C 7 Tekkale Tamamen Kısmen Su seviyesi C 8 İşhan Kısmen İdari kamp, işletme binası, şalt A sahası alanı, malzeme sahası 9 Morkaya Kısmen Malzeme sahası ve su A, C seviyesi 10 Arpacık Kısmen Malzeme sahası ve su A, C seviyesi 11 Darıca Kısmen Malzeme sahası ve su A, C seviyesi 12 Bahçeli Kısmen Su seviyesi ve yollar B, C 13 Çıralı Kısmen Su seviyesi ve yollar B, C 14 Dereiçi Kısmen Su seviyesi ve yollar B, C 15 Kılıçkaya Kısmen Su seviyesi ve yollar B, C 16 Alanbaşı Kısmen Su seviyesi C 17 Bostancı Kısmen Su seviyesi C 18 Küplüce** Kısmen Su seviyesi C 19 Sebzeciler Baraj alanı, betonarme yapılar A 20 Pamukçular Malzeme sahası A YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.6 / 44

8 Fiziksel etkilere ek olarak, projeden dolayı oluşan fiziksel kayıplar ile yakından ilişkili olan ve gelir kaybına neden olabilecek ana sosyoekonomik etkiler de göz önüne alınmıştır. Bunlar ev kayıpları, gelir sağlanan mülkün kaybedilmesi gibi kayıplardır. (örneğin; tarım arazileri, meyve bahçeleri, dükkanlar vb.) Hassas gruplar, yaşlı barındıran haneler, fakirlik sınırının altında yaşayan haneler, hane reisi kadın olan haneler ve engeli barındıran haneler olarak belirlenmiştir. Hassas grup tanımına giren her hane diğer hak sahipliği durumlarına bakılmaksızın (iskan ve kamulaştırmaya hak sahibi olsun ya da olmasın) bütün devlet yardımlarına (sağlık kontrolü, bakım evin hizmetleri gibi), kamu binalarına, inşaat safhası faydalarına, ek kredilere, dolaylı iyileştirmelere, eğitim ve yardımlara ve devlet tarafından taahhüt edilen proje özelindeki tüm kalkınma projelerine hak sahibidir. Söz konusu hassas gruplar arasından yaşlı ve engelli barındıran hanelerin sağlık harcamaları toplum merkezleri tarafından karşılanacak ve bu gruba giren haneler için rehabilitasyon ve bakım merkezleri kurulacaktır. Fakirlik sınırının altında gelir elde ederek yaşayan haneler için ise, çalışabilecek durumda olanlar inşaat safhasında baraj inşaatında istihdam edilecektir. Bunun yanında sağlık yardımları ve beceri kazandırıcı eğitimler sağlanacak ve ürettikleri mallar için pazarlar ve kermesler kurulacaktır. Ayrıca toplum merkezleri özellikle bölgedeki kadın hane reislerini destekleyecektir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.7 / 44

9 Şekil 1. Yusufeli Proje Alanı YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 8 / 44

10 YYEP çalışmalarında Yusufeli Projesi nedeniyle ikincil etkilerle karşılaşma ihtimali olan yerleşim merkezleri de hesaba katılmıştır. (Yusufeli İlçesi nin 42 adet köyü) Ancak yeni ilçe merkezi mevcut merkeze çok yakın olacağı için ve yeniden düzenlenen yollar su tutma işleminden önce tamamlanacağı için bu yerleşim birimleri üzerindeki etkiler büyük olamayacaktır. Kamu/Kültür Malları Üzerindeki Etkiler Yusufeli baraj gölü, iki ana karayolunun ve köylere bağlantı yollarından bazılarının (Artvin- Erzurum ve Artvin-Bayburt karayolları) belli kısımlarını su altında bırakacaktır. Proje kapsamında, bu etkinin tazmini için su altında kalacak yolların yerine 31 km uzunluğunda Artvin-Erzurum relokasyon yolu ve 55 km uzunluğunda Artvin-Bayburt relokasyon yolu su tumadan önce inşa edilecektir. Yansıtıcılar ve Sakut Dersi yeni ilçe merkezi olarak belirlenmiştir. Bu alan mevcut Yusufeli İlçe Merkezine oldukça yakın olmakla beraber, ilçenin merkezinde olmasından dolayı mevcut ilçe ile aynı işlevlere sahip olacaktır. Barhal Vadisi nin doğu ve batı kısımlarını birleştirecek bir köprü (sonraki kısımlarda Yansıtıcılar köprüsü olarak geçecektir) yapılması planlanmıştır. Bu köprü sayesinde, baraj gölünün doğu tarafından yeni ilçe merkezine ulaşım yolun köprünün olmadığı haline kıyasla 17 km kısalacaktır. Vadideki mevcut iletim hatları Yusufeli Projesini de kapsayan Aşağı ve Orta Çoruh projelerinin uygulanmasıyla birlikte kaybedilecektir. Tüm köy bağlantılarını içeren yeni iletim hatları; bu tesislerin planlanması, inşaatı ve işletilmesinden sorumlu kurum olan Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) tarafından yapılacaktır. Proje alanında yapılması planlan ana 380 kv iletim hatlarının %90 ı tamamlanmıştır. Borçka-Yusufeli ile Yusufeli-Oltu arasında yapılması planlanan 154 kv lik İletim hattının ihalesi ise hali hazurda verilmiştir. İlçe merkezi olması sebebiyle Yusufeli nde projeden kaynaklı ortak mal kaybı oldukça fazladır. Kısmen etkilenen köylerde ise kaybedilen ortak mallar çoğunlukla mera statüsündeki arazilerdir. Yusufeli rezervuarı ile birlikte su altında kalacak alan içinde bulunan kayıtlı (Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından kaydedilmiş) tek tarihi eser Tekkale Kalesidir. Baraj gölü alanında yer alan tarihi eserler su tutma işleminden önce taşınacaktır. Özel Mülklerin Kaybı Projeden etkilenen yerleşim birimlerinde haneler binalarını ya da arazilerini, yahut her ikisini birden kaybetmektedir. Etkilerin her bir hane için önemi, kayıpların tipine ve büyüklüğüne bağlı olarak değişmektedir. Hane bazında etkiler, ayrıca kamulaştırma tazminatına hak sahipliği için de temel oluşturacaktır. Haneler için aşağıda sunulan durumlar oluşabilmektedir. Bütün fiziksel mallar (tüm taşınmazlar) ve gelir etkilenmektedir, Evler ve birleşik mülkler etkilenmiş ancak araziler etkilenmemiştir, Araziler etkilenmiş ancak evler ile yapılar etkilenmemiştir Fiziksel yapılar etkilenmemiş ancak gelir etkilenmiştir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.9 / 44

11 3. YENİDEN YERLEŞİMİN MİNİMİZE EDİLMESİ Planlama Süresince Projenin planlama aşamasında yeniden yerleşimin minimizasyonu için yapılan çalışmalar ve projenin uygulaması esnasında bu amaçla göz önünde bulundurulacak hususlar ele alınmaktadır. Proje Alanı Aternatifleri: Yusufeli Barajı ve HES Projesi, Çoruh Havzası Hidroelektrik Gelişme Planı kapsamındaki bir projedir. Plan çalışmaları ve bunu takip eden çalışmalarda Çoruh Nehri nin gelişimi için çeşitli alternatifler değerlendirilmiş ve sonuç olarak Çoruh Nehri üzerinde birbirini takip eden 10 hidroelektrik projesinin gerçekleştirilmesi planlanmıştır. Bu projelerden; Muratlı Projesi Haziran 2005 de işletmeye alınmış olup, Borçka ve Deriner projeleri hala inşaat halindedir ve fiziksel olarak sırasıyla %90 ve %75 i tamamlanmıştır. Oltu Nehri, Çoruh Nehri nin ana koluna karıştıktan sonra Çoruh Nehri nin drenaj alanı 1.9 kat artmaktadır. Bu nedenle Çoruh Gelişme Planı nda, Deriner den sonra ikinci büyük baraj olan Yusufeli Barajı nın Oltu ve Çoruh nehirlerinin birleşme noktasından 800 m aşağı akış yönüne inşa edilmesi planlanmıştır. Yusufeli Baraj sahasının 19 km aşağı akış yönünde bulunan Artvin Barajı, Yusufeli ve Deriner projeleri arasında kalan düşüyü kullanmak amacıyla planlanmıştır. Yusufeli Projesi için alternatif baraj alanının konumu, önerilen yer seçimi öncesi, 1986 yılında yapılan fizibilite çalışmalarında göz önünde bulundurulmuştur. Yusufeli İlçe Merkezi nin su altında kalmaması için orta Çoruh üzerinde kurulacak alternatif bir plan da gözden geçirilmiştir. Bu düzen 3-baraj planı diye adlandırılır. Bu değerlendirmelerin sonucunda 2-baraj planının daha avantajlı olacağı kararına varılmıştır. ÇED kapsamında yapılan çalışmalarda, söz konusu karşılaştırma yapılmış ve ek kriter ile tamamlanmıştır. Ayrıca, enerji üretimi, baraj ve HES in yatırm maliyetleri, su altında kalan alan ve özellikleri, arazi kullanımı üzerine etkisi ve yeniden yerleşim gereksinimi, gerekli olan ikincil yapılar (iletim hatları ve relokasyon yolları) ve bütün alternatiflerin yeniden yerleşim ve kamulaştrıma maliyetleri gibi sonuçlara dayanan değerlendirmeler yapılmıştır. Sonuç olarak, 1986 yılındaki fizibilite çalışmasında genel olarak inşaat maliyetleri, depolama kapasitesi ve bugünün geçerliliği ile ekonomik olarak uygulanabilirliğine dayanarak, karar 2 baraj alternatifi üzerinde olmuştur. Bundan ötürü, yatırım maliyetlerindeki fark ve uzun dönemli enerji fatdaları 2-baraj alternatifi lehinedir. 2-Baraj alternatifini kayıpları ve yeniden yerleşim gereksinimi 3-baraj laternatifine göre daha fazla olsa da, yatırım maliyetlerinden elde edilecek tasarrufun ve uzun dönemli enerji gelirinin kullanılabilmesi için, karşılaştrımada yatırım maliyetinin yaklaşık %10 u, yeniden yerleşimin sonuçlarının tazmini ve iyileştirilmesi için hesaplanmıştır. Son olarak günümüz bakış açısından 3-baraj alternatifi planlanan ve uygulamaya hazırlık aşamasında kayda değer yol kat etmiş Çoruh Kaskadı ile uyumlu olmayacaktır. Alternatif Proje Büyüklükleri: Su seviyesinin 4 farklı durumu için karşılaştırma çalışmaları yürütülmüştür: 690 m, 700 m, 710 m ve 720 m. Alternatif su tutma seviyelerinin bazıları karşılaştırıldığında 720 m su seviyesi için 36 km 2 lik bir alan, 710 m için 32.4 km 2 lik alan, ve 690 m için 25.7 km 2 lik alanın su altında kalacağı anlaşılmıştır. Tekkale kalesi, Hamzat 1 and Hamzat 2 şapelleri, bütün su seviyelerinde su altında kalacak tarihi yapılardır. Tekkale kalesi 670 m ile 697 m rakım arasındadır. Bu eserlerin relokasyonu su tutumundan önce gerçekleştirilecektir. DSİ, bu kale ile 2 şapelin relokasyonu için bir bütçe ayırmıştır. Alternatiflerin hepsinde Yusufeli ilçe merkezinin su altında kalması kaçınılmazdır. Farklı su seviyeleri için etkilenen köy sayısı değişmekte ancak bu değişim çok küçük bir oranda olmaktadır. Su altında kalacak alan, orman alanları, tarım arazileri, binaların sayıları, etkilenene köyler ve etkin tutma kapasitesi değerlendirilmiş ve karşılaştırılmıştır. 710 m su seviyesi, ekonomik ve teknik fizibilite çalışmaları sonucunda belirlenmiştir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.10 / 44

12 Uygulama Süresince İnşaatın uygulanma safhasında planlama aşamasında öngörülenden fazla yeniden yerleşim ihtiyacına yol açmamak için gerekli önlemler alınacak, sosyoekonomik ve ekonomik etkiler göz önünde bulundurulacaktır. İhtiyaç duyulmayacak proje üniteleri (inşaat şantiyesi, malzeme sahaları bir sahanın sınırlı bir kesimi hariç-, depolama sahaları vb.) için seçilen alanlar, ariyet sahaları hariç, oluşacak rezervuarın altında kalacak şekilde planlanmıştır. Aynı yaklaşım ile, relokasyon yolarının tahsisi de (Artvin-Bayburt) yeniden yerleşimi azaltacak şekilde tasarlanacaktır. Projenin uygulanma aşamasında yeniden yerleşim ihtiyacının minimize edilmesinin bir diğer yolu, yeniden yerleşim alanlarının uygun şekilde seçilmesi ve hazırlanmasıdır. Ev sahibi nüfusla ilgili herhangi bir kamulaştırma ve yeniden yerleşim riskini en aza indirmek amacıyla alternatif yeniden yerleşim alanları belirlenirken alandaki sahiplilik durumuna özel bir önem verilmiştir. Ancak, kentsel yeniden yerleşim alanı Temmuz 2005 de, Yansıtıcılar ve Sakut Deresi mevkiinde (bundan sonra Yansıtıcılar diye bahsedilecektir) seçilmiştir. Bu alandaki çoğu arazinin sahibi devlettir ve bu alanlarda kimse yaşamamaktadır. Bu alanın sadece 1.2 hektarı (174.5 ha olan toplam alanın %0.7 i) tarım arazisidir (yonca) 4. YASAL ÇERÇEVE Türkiye de kamulaştırma işlerini (devlet tarafından kamu yararı için arazi ve mülk edinimi ) ve yeniden yerleşim faaliyetleri için temel kanunlar: Kanun No (4 Kasım 1983) ve 4650 (24 Nisan 2001) numaralı Kamulaştırma Kanunu ve eklemeleridir. Kanun No (21 Haziran 1934) numaralı İskan Kanunu ve eklemeleridir. Yukarıda verilen mevzuat gereği süreç, baraj projelerinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı kamu yararı gereği kamulaştırma işlemini onaylamasıyla başlamaktadır. Projenin ihale işlemlerinin, kadastro işlerinin tamamlanmasının ve mal sahiplerinin belirlenmesinin ardından söz konusu proje ve kamulaştırma gereklilikleriyle ilgili etkilenen insanlar bilgilendirilir. Kamulaştırma planlarının hazırlanmasının ardından, Kamulaştırma Kanunu na göre özel mülklerin (konut, arazi vb.) kamulaştırılması için proje sahibi bünyesinde kıymet takdiri ve uzlaşma komisyonları kurulur. En az üç uzmandan oluşan kıymet takdiri komisyonu, kamulaştırma alanındaki mülkler için birim ve taban fiyatlarını belirler. Kıymet Takdir Komisyonu adı verilen bu komisyonun üyeleri kamulaştırmada rol alacak kurumların bünyesinden kişilerden oluşmaktadır. Komisyon kıymet tespiti için konuyla ilgili uzman kişi, kurum veya kuruluşlardan rapor alabilir, Sanayi ve Ticaret Odalarından, mahalli emlak alım satım bürolarından alınacak bilgilerden faydalanabilir böylece taşınmazın tam ikame bedeline ulaşması sağlanır. Kıymet takdir sürecinin tamamlanmasının ardından, taşınmazın kamulaştırma bedeli üzerine pazarlık edilir. Taşınmazın değeri üzerinde anlaşmaya varılması halinde en geç 45 gün içinde, mal sahibi DSİ adına tapuda ferağ verir ve kamulaştırma bedeli ödenir. Taşınmaz sahibi bu bedele razı olmaz ise mahkemeye gidebilir. Bu durumda mahkeme taşınmazın yeniden değerlenmesine hüküm verebilir. Akabinde bedelde anlaşılır ise kamulaştırma bedeli taşınmaz sahibine bu yazının tebliğ tarihinden itibaren 15 gün içinde ödenir. Böylece taşınmaz idareye kaydedilerek bu süreç sonuçlandırılır. Bu süreçteki mahkeme giderleri DSI tarafından ödenmektedir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.11 / 44

13 Bu arada, BAİB memurları etkilenen alana giderek insanları iskan süreci hakkında bilgilendirir. Daha sonra BAİB, etkilenen kişilerin basit bir sosyoekonomik çalışma ile durumlarını ortaya koymak için sahiplik ve kazanç durumlarını araştırır. Kendi imkanları ile iskan tercih eden kişiler istedikleri yere gitmekte özgürdürler. BAİB in yanı sıra söz konusu bölge valisinin iskan sürecindeki kilit rolü de belirtilmelidir. Taşınmaz malları tamamen kamulaştırılan aileler, taşınmaz malları kısmen kamulaştırılıp yerlerini terk etmek zorunda kalan aileler, iskan planlama etütlerinin başladığı bütçe yılı başlangıcından en az üç yıl önce kamulaştırma sahasında yerleşmiş olup da taşınmaz malı olmayanlar; devlet eliyle iskan edilebilirler. Mevzuatta iki çeşit iskan gözetilmiştir ki bunlar, kırsal ve kentsel iskandır. Yeniden yerleşim hakkına sahip aileler; ev, çiftlik yapıları, arazi, hayvancılık ve tarım yapmak için kredi ve gübre ile tarım ilaçları gibi ürün üretimini teşvik edici ekipman ve girdi edinme hakkına sahiptir. 5. SOSYO-EKONOMİK ARAŞTIRMA VE NÜFUS TESPİTİ 5.1. Nüfus ve Hanelerin Özellikleri YYEP süresince çalışma sahasında 3,031 hane ile görüşülmüştür. (951 hane Yusufeli İlçe Merkezinde ve 2,080 hane 19 köyde) Bu hanelerin toplam nüfusu 12,124 dır (3,875 Yusufeli İlçe Merkezinde ve 8,249 hane 19 köyde) Bu hanelerin özellikleri aşağıda verilmiştir. Hane Halkı Büyüklüğü : Araştırılan nüfusun bugün itibariyle aynı hanede yaşayan kişiler baz alınarak hesaplanan ortalama hane halkı büyüklüğü 4 olarak tespit edilmiştir. Türkiye de ki hane halkı büyüklüğü ortalamasının 4.5 olduğu göz önüne alındığında bu durum araştırılan bölge ortalamasının ülke ortalamasından az olduğunu göstermektedir. Yaş Dağılımı: Nüfusun yaklaşık %22 si 14 yaş altındadır. Bu alandaki halkın %65.3 lük bir kısmı da yaş arasında olup, ekonomik bakımdan aktif nüfus olarak tanımlanmaktadır. İşgücü olarak değerlendirilmeyen yaşlı kimseler ise, araştırılan nüfusun %13 lük bir kısmıdır. 15 yaş altı nüfus Yusufeli İlçe Merkezinde göreli olarak daha fazladır. Eğitim: İncelenen projeden etkilenen bölgede yaşayan bireylerin %11.3 ü okur yazar değildir (15 yaşından büyük olup ta okuyup yazamayan kişiler). Bu oran ulusal düzeyin çok az altındadır. (%13.0) PEİ lerin %5.7 si ya sadece okuryazar ya da ilkokul terk düzeyindedir. İlkokul öğrencileri ve mezunlarının toplamı ise %44.2 düzeyindedir. Bu oran lise için ise %12.1 dir. İki yıllık yüksekokul öğrenci ve mezunları nüfusun %2 sini oluştururken, %2.4 üniversite mezonu, %2 si de halen üniversiteye devam etmektedir. Yüksek lisans veya doktora derecesine sahip olanların oranı %1 in altındadır. Bu tablo ilçe merkezinde yer alan, okuryazar olmayanların oranı %6.4 olan, haneler açısından biraz daha olumlu bir sonuca işaret etmektedir. Köylerdekine kıyasla onların yarısından biraz daha fazla bir rakamı tablodan görmekteyiz. %27.4 ü ilkokul, %18.2 si lise mezunu olan ilçe merkezinde rakam, köylerdekinin iki katından fazladır. Umulduğu gibi Yusufeli İlçe merkezinde ki eğitim oranı köylerde yaşayanlara kıyasla daha yüksek çıkmıştır. Gelir Kaynakları ve Gelir Düzeyi: Bölgede hanelerin birden çok gelir kaynağı olduğu görülmüştür. Halkın yaklaşık dörtte biri tarımsal faaliyetlerle uğraştığı için, incelenen bölgede en sık karşılaşılan gelir kaynağı da yine tarım olmuştur. Halkın beşte birinin temel gelir kaynağı ise emekli aylıklarıdır. %14 ü maaş karşılığı çalışanlardan oluşurken, %5.9 u da ticaretle geçinmektedir. Belirli bir ücret karşılığı işçi olarak çalışanların oranı ise %5.8 dir. Hayvancılık yapanlar nüfusun %4.1 ine karşılık gelmektedir. %3.8 i devlet, %1.3 ü ise akrabalarının yardımıyla geçimini sağlamaktadır. Ayrıca, %3.6 lık bir kısım mevsimlik işlerde YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.12 / 44

14 çalışırken, arazisini kiralayarak geçinenlerin oranı da % 2.5 tir. Arıcılık bölge halkının %1.5 inin geçim kaynağıyken, diğer yollardan geçimini sağlayanların oranı da %1 den ibarettir. Bölgedeki temel ekonomik faaliyetin tarım sektörüne dayandığı göz önüne alınırsa, temel gelir kaynağının da yine tarıma dayalı olacağı gayet açıktır. Emekli aylığıyla geçinenlerin yüksek yüzdesi emekli olmadan önce ücret veya maaş karşılığı çalışmış olanların yoğunluğuna işaret etmektedir. En yüksek gelir miktarını yaratan gelir kaynakları bu bahsedilenlerden farklı olup, Şekil 7.1 de görüldüğü üzere ticaret, kümes hayvanları satışı, ücretler ve kira gelirleridir. Ticaretten elde edilen ortalama gelir yılda 10,000 USD nin üzerindedir. Bu gelir kaynağını yılda 8,000 USD lik bir değerle kümes hayvanları satışı takip etmekte, üçüncü ve dördüncü sırada ise yıllık 6,000 USD den fazla bir kazançla ücretler ve kira gelirleri yer almaktadır. Diğerler kaynaklar yılda 4,000 USD den çok daha az miktarda gelir üretmektedir. Kümes hayvancılığı toplam gelirin yaklaşık %10 unu oluşturmakta ve PEİ lerin %1 inden azının geçim kaynağını oluşturmaktadır. İlçe merkezinde yaşayan insanların gelirleri köyde yaşayanlardan daha fazladır. (9,000 USD civarında hane başı gelir) Köylerin gelirleri ortalama olarak 6,000 USD olarak belirlenmiştir. Yusufeli ilçesinde maaşlardan gelir elde eden hane sayısı köylerdekine ve projeden etkilenen tüm alana oranla daha yüksektir. Öte yandan emekli aylıklarından gelir elde eden hanelerin sayısı köylerde ve Yusufeli İlçe merkezinde yakındır. Beklenildiği üzere ticaret, ilçe merkezindeki önemli gelir kaynakları arasında yer almaktadır. Böylece tarım getirisi daha az olsa da köylerdeki en önemli gelir kaynağı olmaktadır. Köyler arasından Arpacık en yüksek gelir ortlamasına sahip köy olarak karşımıza çıkmaktadır. (Hane başına ortalama 6,800 USD yıllık) Bu ortalama çalışma sahasının ortalamasından yüksektir. Ortalam olarak bakıldığında Arpacığın gelir düzeyi en düşük gelirdüzeyine sahip olan Alanbaşı nın (Hane başına ortalama 3,300 USD yıllık) gelir düzeyinin iki katından fazladır. Kadınlar esnaf ve zanaatkarlık gibi ticari faaliyetlerde daha az aktif olup çoğunlukla tarımsal faaliyetlerde çalışmaktadır. Aynı şekilde devlet memuru ve işçi olarak çalışan kadın sayısı da erkeklere göre oldukça azdır Araştırma sonuçlarının analizine göre proje alanındaki hanelerin ortalama yıllık gideri 6,350 USD civarındadır. Harcama miktarı, USD civarındaki yıllık gelirle karşılaştırıldığında, hane başına yıllık 550 USD lik küçük bir tasarrufun yapılabildiği görülmektedir. Dolayısıyla, bölgede yaşayan PEİ lerin gelirleri en azından proje öncesindeki durumlarını koruyacak şekilde restore edilmezse, bu insanlar harcamalarını karşılayamama ve yoksullaşma riski altındadırlar. Gıda tüketimi: Gıda tüketim masrafları toplumun refah seviyesinin bir göstergesidir. Refah toplumları gelirlerinden yiyecek tüketimine ayırdıkları pay fakir toplumlardan daha azdır. Fakir toplumlar gelirlerinin %40 dan fazlasının gıda tüketimi olarak harcarlar. Etkilene bölgedeki hanelerin ortalama gıda tüketimleri %32 çıkmıştır (Yusufeli için %25) Söz konusu orandan (%40) yüksek gıda harcaması olan köyler ise Dereiçi, Yusufeli, Bahçeli, Kınalıçam, Bostancı, Çeltikdüzü, ve Arpacık tır. Meslek: Araştırma bölgesinde ev kadınlığı ve öğrencilik dışında genel olarak en yaygın meslek çiftçiliktir, ancak Yusufeli bölgesinde bu devlet memurluğu ve köylerde de çiftçilik olarak değişmektedir. İkinci meslek içinse, her bölgede çiftçilik en yaygınıdır. Ayrıca, hem köylerde hem de bölge merkezinde yaşayan hatırı sayılır bir kısmın emekliler olduğunu da gösteriyor. Bu yüzden, söz konusu kişililer geçinmek için sadece tarım ve ticaret gibi gelir getiren faaliyetlerine bağlı değillerdir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.13 / 44

15 Yusufeli bölge merkezinde işsizlik oranı %11.4 iken etkilenen köylerde %13.6 dır. DİE nin verilerine göre, Türkiye deki işsizlik oranı %11.5 dir. Bu kırsal ve kentsel alanlar arasındaki işsizlik dağılımına göre yüksek bir işsizlik oranıdır. Projeden etkilenen bölgesindeki yüksek işsizlik oranı tarımsal alanın oldukça kısıtlı olmasına rağmen neden hemen hemen her bireyin çiftçilikle uğraşmasını açıklamaktadır. Bu yüzden gelir restorasyonunda (iyileştirmesinde) öncelik ve ağırlık tarıma verilmiştir. Sosyal Güvenlik: Türkiyede çoğunlukla sosyal güvenlik planları sağlık sigortası sağlamaktadır. PEİ'lerin %17 sinin hiç bir sosyal güvencesi yoktur. %16.7 si ki bunların çoğunlunu emekli devlet memurları oluşturur, emekli sandığına bağlıdır. PEİ lerin büyük kısmı (%30) devlet ve özel sektör işçileri için olan Sosyal Sigortalar Kurumu na (SSK) bağlıdır. SSK ya benzeyen BAĞKUR dan yararlananlar genellikle işverenlerdir ve araştırma nüfusunun yaklaşık %14 ünü oluştururlar. Öte yandan özel sigorta proje alanında yaygın değildir. Mal Varlğı: Evler en önemli mal varlığı olarak görünmektedir ve kaybının hane üyeleri için önemli sonuçları olacaktır. Ev sahipliği Yusufeli nde %70, köylerde de %91 dir. Öte yandan, Yusufeli bölgesinde yaşanların %11 i kiralık evlerde yaşarken, ev kiralamak köylerde neredeyse sıfırdır. Kalanlar ise tapu kaydı olmayan babalarında kalana evlerde yaşamaktadırlar. Yusufeli nde en azından insanların yüzde beşi (daha rahat görülmesi için yüzde 5 ten yüksek olanlar gri renkte belirtilmiştir) bir ahıra ve samanlığa (%40.6), ahıra (%14.4), tahıl ambarına (%13.4), depoya (%6.8) ve tandıra (%5.9) sahiplerdir. Bazı PEİ ler bu mallara sahip değillerdir ama bu malları kiralamaktadırlar. Kiralanmış mallarda en yüksek yüzdelere sahip olanlar ahır+samanlık, depo, ahır, işyeri, tahıl ambarı ve kümes/odunluktur. Bütün bunlar, gelir sağladığı için PEİ lerin refahıyla doğrudan bağlantılıdır. Köylerde genellikle sahip olunan mallar ahır+samanlık, ahır, tahıl ambarı, tuvalet, banyo (dışarıda) ve tandırdır, bununla beraber en sık kiralanan mallarsa ahır, ahır+samanlık, tuvalet, banyo (dışarıda), tandır, tahıl ambarı, kümes/odunluk ve değirmendir. Ancak, insanların bir kısmı ahır+samanlık, ahır, tahıl ambarı, tuvalet, banyo (dışarıda) ve tandır gibi malları kira vermeden kullanmaktadırlar. Projeden etkilenen insanların geçimleri için, en önemli toprak çeşidi sulu tarım toprağıdır. Projeden etkilenen alanda, hane başına ortalama sulanmış toprak 0.62 ha/hane olarak bulunmuştur. Bu ortalamanın üzerinde hane başına ortalama sulu toprağa sahip olan yerleşimler Alanbaşı, Arpacık, Bostancı, Çeltikdüzü, Çevreli, Darıca ve Tekkale köyleridir. Yeniköy 0.32 ha/hane ile haneye en az miktarda toprağa sahip olandır. Sulu toprak açısından, Alanbaşı, Bostancı, Çeltikdüzü, Çıralı, Darıca, İşhan, Pamukçular, Yeniköy, 0.24 ha/hane ile proje bölgesi ortalaması üzerinde oranlara sahip yerleşim yerleridir. Projeden etkilenen alanda ortalama hane başı ev arsası büyüklüğü 0.06 ha (600 m 2 ) dır. Haneye ait ev arsası büyüklüğü ortalamasından büyük olan yerleşim yerleri Alanbaşı, Arpacık, Bostancı, Çeltikdüzü, İşhan ve Pamukçular dır. Tasarruflar: Hane reislerinin büyük bölümünün (%87.4) tasarruf edebilecek kadar kazanmadığı görülmektedir. Buna ek olarak, %1.1 i döviz alarak, %1.4 ü altın alarak, %3.1 faiz almak için parasını bankaya yatırarak ve %2.6 sı gayrimenkul alarak tasarruflarını değerlendirmektedir. Hayvan Varlığı: Yeniden yerleşim alanları çiftlik hayvanlarının yetiştirmek için uygun özellikler gösteren ahırlara ve otlatabilecekleri açık alanlara sahip olduğu sürece, haneler hayvanlarını beraberlerinde götürebileceklerinden PEİ lerin çiftlik hayvanları yeniden yerleşimden dolayı kaybedilmeyecektir. Proje alanında yetiştirilen toplam sığır sayısı 5,598 dir, bunun içinde koyun sayısı 2,189, keçi sayısı 1,692, hindi sayısı 7 ve geri kalan diğer hayvanların sayısı 4,049 dur. Sebzeciler ve Arpacık dışında hane başına ortalama sığır sayısı birden yüksektir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.14 / 44

16 1,000 den fazla hayvana sahip olan köyler Çevreli, Çeltikdüzü, İşhan, Kılıçkaya ve Kınalıçam dır ve ayrıca Yusufeli ilçesi hatırı sayılır miktarda çiftlik hayvanı barındırmaktadır. Geri kalan köyler ise 1,000 hayvandan azına sahiptirler. Listede en az olan Sebzecilerde toplam hayvan sayısı 37 dir Evlerin ve Altyapının Özellikleri Proje alanı için ortalama ev büyüklüğü yaklaşık 104 metrekaredir. Çeltikdüzü, Tekkale, Kınalıçam ve Irmakyanı köylerindeki evler ortalamadan büyüktür. Projeden etkilenen alanda evlerin %22 sinin bahçeleri yoktur. Bahçeleri olan evler için bahçelerin ortalama büyüklüğü 30 metrekaredir. Etkilenen bölgede, Yusufeli ndeki evlerin büyük çoğunluğunun (%95.1) düzgün bir mutfağı varken köylerdeki evlerin %78.1 inin mutfağı vardır. Benzer olarak köylere (%65.5) oranda Yusufeli ndeki evlerin (%93.3) yüksek bir yüzdesinin banyosu vardır. Ancak tuvaletler açısından Yusufeli ve köyler arasında hatırı sayılır bir fark vardır. Yusufeli bölgesindeki evlerin %87.7 sinin evin içinde tuvaleti varken köy evlerinin %67.2 sinin evin dışında tuvaleti vardır. Etkilenen bölgede tüm köyler için elektrik kullanımı vardır. Yusufeli nde (%90.3) köylerde (%53.2) olduğundan daha yaygındır. Odun hem köylerde hanelerin %32.4 ünün, Yusufeli nde hanelerin sadece %5.3 ünün ısıtma için kullandığı en yaygın ikinci araçtır. Kömür ısıtmada üçüncü alternatifi teşkil eder; köylerdeki hanelerin %13.6 sı ve Yusufeli ndeyse %4.2 sı ısıtma için kömür kullanmaktadır. Bölgede hanelerin yaklaşık %40 nının kanalizasyon sistemi vardır. Hanelerin bir diğer %1 i için belediyeler ayrı ayrı yerleşim yerlerinde düzenli olarak kanalizasyonu boşaltmaya yardım etmektedir. Hanelerin %59 u için ise kanalizasyon sistemi yoktur. Yusufeli ve Kılıçkaya dışında diğer yerleşim birimlerindeki evlerin hiç birinin çöp toplama sistemi yoktur. Vahşi depolama konut birimlerinin çoğunda yaygındır Baraj Yapımından Kaynaklı Algılanan Risk Toprak refah için en önemli etkendir. Bölgenin dağlık toparafyasından kaynaklı olarak toprak azdır ve doğal olarakta çok değerlidir. Sahip oldukları küçük parselleri elde edebilmek için insanlar büyük toprak taşıma ve teraslama gibi faaliyetler için büyük çaba harcamışlardır. İkinci olası risk ise Toplumsal Çözülmedir. Geçimlik ekonominin de devam ettirilebilmesi hanelerin geçimleri ve ilişkilerinin devamı için önemlidir. Onların gözünde bu sahip oldukları en önemli varlıktır ve bu anlamda bütün maddi risklerden önce sosyal düzeni kaybetmeyi en önemli risk olarak belirtmişlerdir. Üçüncü risk ise, baraj inşaatından sonra oluşan yer değiştirme ve arazi kaybından dolayı ekonomik olarak kötüye gidişattır Yeniden Yerleşimden Sonraki Algılar Diğer kategorisi dışarıda bırakıldığında PEİ lerin %20 si tarım işlerinde, %17 si inşaat, %15 i idari, %11 i endüstri ve %10 u hizmet sektörü işlerinde çalışmak istemektedir. Bu işlerdeki beceri seviyesi incelendiğinde çoğunluk tercih ettikleri alanda kendilerini yüksek derecede yetenekli görmektedirler, %25 kendilerini orta seviyede yetenekli görmektedirler. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.15 / 44

17 Hane reislerine ayrıca yeniden yerleşimden sonra Yusufeli nin gelişim süreci bağlamında bir eğitim ve danışmanlık almayı bekleyip beklemedikleri sorulmuştur. Yaklaşık %70 i olumlu yanıt verirken %30 u olumsuz yanıt vermiştir. En çok tercih edilen mesleki program olan bilgisayar eğitimini, arıcılık, yabancı dil, balıkçılık ve kaptanlık takip etmektedir. Gelirlerini arttırmak için kooperatif kurma ve katılma hakkında soru sorulduğunda hane reislerinin %55.5 i olumlu, %35.7 si olumsuz yanıt vermiştir ve %8 i değişir demiştir. 6. YENİDEN YERLEŞİM ALANLARI YYEP in en önemli hedeflerinden birisi de PEİ lerin görüşlerini, fikirlerini ve yeniden yerleşim tercihlerini, karar verme sürecinde göz önüne almaktır. PEİ lerin yeniden yerleşim seçenekleri, yeniden yerleşim alanlarının seçilmesinde önemli bir bilgi kaynağı görevini görmektedir. Mümkün olan kırsal yeniden yerleşim alanlarının belirlenmesinde, bu YYEP Raporu nda, PEİ lerin görüşleri ve seçimleri şiddetle hesaba katılmıştır Kentsel Yeniden Yerleşim Yusufeli ilçesi, coğrafi olarak oldukça sarp ve kayalık bir alanda bulunmaktadır. Bu coğrafi yapı, ulaşımı aşırı derecede güçleştirmektedir. Bu durumdan dolayı, Yusufeli nin yerine geçecek yeni ilçe merkezinin yeri, büyük bir öneme sahiptir. Alternatifler yeniden değerlendirip karşılaştırılırken, yörede yaşayan insanların ifade etmiş oldukları ihtiyaç ve tercihlere öncelik verilmiş ve bu kapsamda merkezin mevcut konumuna yakın ve merkezi konumda olmasına öncelik verilerek bu kriteri karşılayan alternatifler üzerinde daha ileri çalışmalar yapılmıştır. Teknik çalışmalar sonucunda yansıtıcılar mevkii yeni ilçe merkezi olarak belrlenmiştir. Bu alan mevcur Yusufeli İlçe Merkezine 1 km daha yakın olmakla bereaber, ilçenin merkezinde olmasından olmasından dolayı mevcut ilçe ile aynı işlevlere sahip olacaktır. Yansıtıcıların eski ilçe merkezine çok olması burad yaşayan ve iskan edilecek halka uzağa gitmiş hissi yaşatmayacaktır. Yusufeli Yeni İlçesi Merkezinin, bahse konu Yansıtıcılar ve Sakut Deresi Mevkii ne taşınması için Bakanlar Kurulu Kararı 25 Nisan 2006 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Yansıtıcılar, Yusufeli nin şimdiki mevkisine çok yakındır ve planlanan rezervuarın 3 km lik bir kıyı şeridi boyunca uzanmaktadır. Deniz seviyesinden 900 m yüksekliğe kadar yerleşim için kullanılabilecek olan dağ etekleri, kıyıya paralel bulunmaktadır. Topoğrafya, orta kısımlarda, ırmağın etrafında bir amfi tiyatro şekli alır ve merkezi bir nokta oluşturur. Bu doğal merkez, şehir planlaması için olumlu bir öğe oluşturmakta ve kuzey-güney yönünde uzanan bitişik tepeler, gelişim için dengeli bir yayılma olanağı sağlamaktadır. Topoğrafya göz önüne alındığında, bölgede hemen hiç düz alan yoktur. Bun nedenle ortalama %30-%35 lik ve daha az eğime sahip alanlar 1. derece yerleşim yerleri olarak düşünülürken, % lik bir eğime sahip olan alanlar 2. derece yerleşim yeri olarak kabul edilmiştir. %50 den fazla eğime sahip alanlar, yerleşime uygun olmayan alan olarak sınıflandırılmıştır.güneş ışığı alıyor olmasından dolayı %35 ve daha az eğimli alanlardan çoğu yerleşime uygundur. Bu alanlar, 10,000 kişilik hedef nüfus için yeterli miktarda yerleşim yeri sağlamaktadır. Ayrıca, yöredeki insanların taleplerinden dolayı düşünülen ve Artvin-Bayburt Relokasyon Yolunun ve üncü km lerini birleştirecek olan ek köprünün Barhal Irmağı nda kurulması planlanılmaktadır. Yansıtıcılar ın seçilmesi durumunda, ulaşımdaki değişimin en aza indirilmesi açısından köprü son derece işlevsel olacaktır. Bu köprü, (Çoruh ve Oltu YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.16 / 44

18 Nehirleri üzerinde) havzanın kuzey tarafındaki yerleşimler ve yeni ilçe merkezi arasındaki doğrudan bağlantıyı yeniden kuracaktır. Uygulama süresince aşağıdaki faaliyetler gerçekleştirilecektir. 1/5,000 ve 1/1,000 ölçekli bir ana plan ve bir yerleşim planı hazırlanacaktır. Mimari planlar topoğrafik yapıya uygun olacak ve yerel mimari, mümkün olduğunca göz önünde bulundurulacaktır. Yerleşim alanının yaklaşık %75 i, ev ve yollardan oluşacaktır. Bu nedenle, ikamet alanlarının ve konut dizaynlarının bölgenin toplumsal ve kültürel yapısına uygun olması gerekmektedir. Yerleşimler, ayrıca, tarımsal üretime de izin verecek şekilde planlanacaktır. Bu amaçla, ilçenin merkezinde yoğun yerleşimler tercih edilebilirken (yaklaşık hektar başına 150 veya daha fazla kişi, 2-3 katlı apartmanlar, ortak mülkiyet olarak yeşil alan ve bahçeler), çevre kesimlerde kırsal meskenler kurulacaktır (yaklaşık hektar başına 80 kişi, bir ya da iki katlı evler). Toplumsal sürdürebilirlik için, geleneksel mimari ayrıntılı bir şekilde incelenecek ve bölgeye özgü mimari tasarımlar yapılacak. Şekil 6.2 de gösterildiği gibi, bölgedeki evlerden bazıları, taş veya beton yapılı ve üst kısımlarındaki serenderlerle yöreye has bir özelliğe sahiptir. Yeniden yerleşim evlerinde mümkün olduğunca benzer bir mimari tercih edilecek ve inşaat işlerinde projeden etkilenen bölgeden PEİ ler istihdam edilecektir. Kentsel yeniden yerleşim alanının seçimine ilişkin koordinasyon ve planlama faaliyetlerinin en önemlilerinden birisi Haziran 2006 da Yusufeli nde yapılmıştır. DSİ nin girişimiyle, 7-9 Haziran 2006 tarihinde Bayındırlık ve İskan Bakanlığı nın liderliğinde Yusufeli İlçe Merkezi nde bir koordinasyon toplantısı yapılmıştır. İlgili tüm kuruluşların temsilcileri (Yusufeli İlçe Kaymakamı, BAİB Afet İşleri Genel Müdürü, Yusufeli Belediye Başkanı, BAİB Teknik Araştırma ve Yürütme Genel Müdürü, Toplu Konut İdaresi, DSİ Genel Müdürü ve DSİ Artvin Bölge Müdürü) toplantıda yer almış ve Yusufeli İlçesi nin yeniden yerleşiminin planlaması ve yürütülmesinde yer alacak kuruluşların sorumluluklarına karar verilmiştir. Ayrıca, 7-9 Haziran 2006 tarihlerinde yapılan toplantılarda planlama faaliyetleri, alanın denetlenmesi (Yansıtıcılar ve Sakut Deresi Alanı için), Yusufeli nde ilgili paydaşlarla karşılıklı görüş alış verişi ve kuruluşların sorumluluklarının belirlenmesi ve ileride yürütülecek çalışmalar ve görüşülmüş ve karara bağlanmıştır. Buna ek olarak, DSİ Genel Müdürü nün başkanlığında 7 Temmuz 2006 tarihinde Ankara da yapılan üst düzey koordinasyon toplantısında tüm ilgili kurum ve kuruluş temsilcilerinin katılımıyla Yusufeli Yeni İlçe Merkezi hakkında görev paylaşımları tekrar görüşülmüş ve yapılacak çalışmaların YYEP ekinde verilen iş ve zamanlama planı çerçevesinde yapılması kararı alınmıştır Kırsal Yeniden Yerleşim PEİ lerin, kırsal yeniden yerleşim seçeneklerini öğrenmek için, halkın katılımı ve bilgilendirilmesi faaliyetleri kapsamında köy bilgilendirme toplantıları, forumlar, odak grup toplantıları ve anket çalışmaları, YYEP çalışmaları sırasında projeden etkilenen yerlerde yapılmıştır. Anketler, köy bilgilndirme toplantıları/forumları sırasında uygulanmış ve aşağıda sunulan konular hakkında (kapsam bununla sınırlı değildir) halkın görüşü sorulmuştur (Ek F.6). YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.17 / 44

19 Bütün köylülerle beraber toplu halde yeniden yerleşmek mi istersiniz, yoksa kendi olanaklarınızla kendi seçeceğiniz yere mi yerleşmek istersiniz? Ne tip bir yeniden yerleşim istersiniz? Nereden yerleştirilmeyi isterdiniz? Yol, su ve elektrik sağlandığı takdirde köyünüzün üst kotlarına yarleşmeyi tercih eder miydiniz? Kırsal yeniden yerleşim yeri alternarifleri belirlernirken YYEP süresince, halkın istekleri doğrultusunda genel olarak köye yakın üst kotlar belirlenmiştir. Yeniden yerleşim seçimi yapılırken, yapılan köy bilgilendirme toplantılarda halk tarafından ortaya konulan konular ve öneriler dikkate alınmış ve bu kapsamda seçilen alternatifin kalkınma potansiyeli, kaynakları ve alanların uygunluğu üzerine teknik çalışmalar yapılmıştır. Teknik çalışmalar uygunluk değerlendirmeleri olarak gözönüne alınmış ve topografya, toprak, sulama, sosyal irdeleme, kaynak uygunluğu ve yer değerlendirmeleri yapılmıştır. Ancak daha önemlisi yeni yerleşim alanları için PEİ lerin fikirbirliği içerside olmasıdır. Bu kapsamda, PEİ lerin, yapmış oldukları öneri ve yorumlarla birlikte belli teknik özellikler (yükseklik, eğim, toprak kullanımı kapasitesi vb.,) göz önüne alınarak 24 alternatif kırsal yeniden yerleşim alanı belirlenmiştir. Katılım ve danışmanlık yaklaşımı yer seçim kesinleştikten sonra da devam edecektir. Bu amaç doğrultusundaki çalışmalar, BİAB tarafından yürütülecek olan teknik çalışmalar ile birlikte sürdürülecektir. Kırsal yeniden yerleşim alanının seçim sürecinde en önemli adım 2006 da Artvin Valiliği ve DSİ tarafından atılmıştır (Mart 2006). DSİ, Artvin Valiliği ni bilgilendirerek kırsal yeniden yerleşim alanlarının belirlenmesi ve seçilmesi çalışmalarını başlatmış ve Valilik tarafından istenen mevcut verileri sağlamıştır. Sürecin başlatılması için, DSİ, YYEP Raporu ndan alternatif kırsal yeniden yerleşim alanlarına ilişkin çıkarımlar yapıp, bunları yerel kuruluşlara sağlamıştır. Kırsal yeniden yerleşim alanlarını seçilmesi çalışmaları sırasında (ilgili yetkililerce), yukarıda belirtilen halkın istekleri doğrultusunda belirlenen 24 alternatif alan ve PEİ lerin seçimleri göz önüne alınmıştır. Bu alan seçimi sürecine ilişkin danışma faaliyetleri, PEİ lerle danışma toplantıları biçiminde yer almıştır (köylerde ve Yusufeli ilçesinde).sonuç olarak PEİ lerin tercihleri yerleşime uygun bulunmuştur. Yakın Zamanda Gerçekleştirilen Koordinasyon Faaliyetlerine İlişkin Adımlar Yeniden yerleşim konularıyla ilgili olarak, Yusufeli Projesiyle ilgili bir yüksek düzey bir koordinasyon toplantısı, DSİ Genel Müdürü nün başkanlığında 7 Temmuz 2006 da yapılmıştır. Bu toplantıda sorumlu kuruluşlar açık olarak belirlenmiştir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.18 / 44

20 7. TAZMİN, HAK SAHİPLİĞİ VE GELİR RESTORASYONU 7.1. Tazmin ve Gelir Restorasyonu Stratejileri Yaklaşımı Türk mevzuatına göre, muhtemel tazmin açıklarını telafi edebilmek ve proje özelinde mekanizmaları geliştirip bunların nasıl yönlendirileceği konusunu aydınlatmak için, yaklaşım adım adım ele alınmıştır. Yaklaşımın basamakları aşağıdaki gibidir: Mevzuatta bulunan ve geçmiş projelerde tecrübe edilmiş bütün standart devlet destekleri YYEP ye dahil edilmiştir Genel destekler proje özel durumun gerekliliklerine göre belirlenmiş ve ilgili kurumlar YYEP ye dahil edilmiştir. Bazı ilave projeye özel yöntemler geliştirilmiş ve doğrudan, dolaylı yöntemler ve kalkınma projeleri olarak gruplandırılmışlardır. Ayrıca, gelir restorasyonu için alınacak önlemler türüne göre doğrudan önlemler, dolaylı önlemler ve kalkınma projeleri ve programları olarak tanımlanmıştır. Bu kategoriler içinde yer alan çalışmalar aşağıda sunulmaktadır. Doğrudan Yöntemler Kaybedilecek taşınmazların kamulaştırma değerlerinin ödenmesi Devlet eliyle kentsel iskan sağlanması Devlet eliyle kırsal iskan sağlanması Devlet tarafından yapılacak iskan yardımları İnşaat aşaması faydaları Ek Krediler Dolaylı Yöntemler Yeniden yerleşim boyunca PEİ lerin ilgi ve ihtiyaçlarını desteklemek için uygun kurumsal düzenlemelerin yürütülmesi (örneğin Yerel Halk İskan Komitesi, İskan Dairesi gibi) Toplu ve bireysel düzeyde bilgilendirme ve danışma süreci Mesleki eğitim kursları İş üstünde eğitim, sektörle ilgili bakanlıklar tarafından üstlenilen pilot projeler Çocukların eğitiminin teşvik edilmesi Kooperatiflerin kurulması için destek sağlanması ve pazarlama faaliyetlerinin desteklenmesi Bölge için kalkınma projeleri ve programları Artvin İli nin kalkınmada öncelikli bölge olması Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRAP) finanse edilen sektörel projeler Kurumsal kapasite artırımı projeleri (SRAP ya da AB destekli REC tarafından finanse edilen) Bölgesel/sektörel projeler tarafından finanse edilebilir diğer programlar (KOSGEB, DOKAP, EU, GEF vb.) YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf.19 / 44