Peri Çayı (Tunceli/Türkiye) Epilitik Diyatomeleri ve Mevsimsel Değişimleri

Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi Science and Eng. J of Fırat Univ. 20 (4), 557-562, 2008 20(4), 557-562, 2008 Peri Çayı (Tunceli/Türkiye) Epilitik Diyatomeleri ve Mevsimsel Değişimleri Güneş (TOPRAK) PALA, Metin ÇAĞLAR Fırat Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Temel Bilimleri Bölümü, ELAZIĞ. gpala@firat.edu.tr (Gelis/Received:04.04.2007; Kabul/Accepted:15.09.2008) Özet: Tunceli deki Peri Çayı nın epilitik diyatomeleri Mayıs 2005-Ekim 2005 tarihleri arasında bir yıl süre ile araştırılmıştır. Diyatomelere ait toplam 36 tür kaydedilmiştir. Gomphonema (6 tür), Fragilaria (5 tür), Cymbella (4 tür), Pinnularia, Achnanthes ve Navicula (3 tür) araştırılan bölgenin en fazla türle temsil edilen diyatome genusları olurken; Cymbella spp., Gomphonema spp. ve Fragilaria spp. epilitik diyatome topluluğu içerisinde ortaya çıkış sıklıkları ve oluşturdukları populasyonların büyüklüğü bakımından en önemli diyatomeler olmuşlardır. Anahtar kelimeler : Peri Çayı, Diyatome, Epilitik. Epilithic Diatoms in Peri Stream (Tunceli/Turkey) and Their Seasonal Variations Abstract: The epilithic diatoms of Peri Stream, Tunceli were investigated from May 2005 to October 2005. A total of 36 diatoms taxa was recorded during the study. Gomphonema (6 taxa), Fragilaria (5 taxa), Pinnularia (4 taxa), Cymbella (4 taxa) and Navicula (3 taxa) were represented by most species in the studied part of the littoral region. Cymbella spp., Gomphonema spp. and Fragilaria spp. were found to be the most conspicious species with respect to frequency of occurrence and cell numbers in epilithic community. Key words :Peri Stream, Diatom, Epilithic. 1. Giriş Algler içerdikleri yüksek protein miktarları ile insan ve hayvan besini olarak kullanılmalarının yanı sıra tabii gübre yapımı, doğal vitamin elde edilmesi ile ilgili çalışmalarda da yaygın olarak kullanılmaktadır. Alglerin günümüzde üzerinde en çok çalışılan organizma grupları arasında yer almasının diğer bir nedeni, alglerin kültür ortamlarında kolay ve ucuz olarak üretilmeleridir. Alglerin durgun ve akarsular içindeki önemlerinin anlaşılmasıyla bu organizmalar üzerinde yapılan çalışmaların sayısı da hızla artmaya başlamıştır. Yurdumuzda bu tip çalışmalar 1970 ler de başlatılmış olup, ilk örnek araştırmalar [1-11] yüzey su kaynaklarında gerçekleştirilmiştir. Yukarıda bahsedilen çalışmalardan da anlaşıldığı üzere, bölgemizde akarsular ile ilgili yapılan çalışmalar [12,13] sayıca henüz yetersizdir. Akarsulardan faydalanabilirliği artırabilmek için alg topluluklarının gelişimi ve bunları etkileyen fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktörlerin tespit edilmesi son derece önemlidir. Bu amaç doğrultusunda, Peri Çayı nda gerçekleştirilen bu çalışmada bentik alg toplulukları içerisindeki epilitik diyatomeler, bazı fiziksel ve kimyasal faktörlerle birlikte araştırılmıştır. Epilitik diyatomelerin tespiti ayrıca, Peri Çayı nın tür listesinin oluşmasına da katkıda bulunacaktır. 2. Materyal ve Metot Peri Çayı, Murat Nehri nin en önemli kollarından biridir. Toplam 258 km uzunluğa sahip Peri suyunun il sınırları içerisindeki uzunluğu ise 112 km dir. Saniyede ortalama 100-200 m 3 su akıtan Peri Çayı, Bingöl ün Şeytan dağlarından doğar. Munzur dağlarından çıkan Munzur Suyu ile birleşerek il sınırlarımız içerisinde Murat Nehri ne katılır [14]. Peri çayından seçilen istasyonlar arasındaki mesafe yaklaşık 3km dir. Peri Çayı nın yüzey su sıcaklığı, 1ºC taksimatlı civalı termometre; ph ve çözünmüş O 2 değerleri ise Hanna 91410

G. Pala, M. Çağlar model ph /O 2 metre ile arazide ölçülmüştür. Her iki istasyondaki epilitik örnekler, taşlar üzerinden fırça yardımıyla kazınarak alınmış ve saf su ile yıkanıp steril naylon poşetler içerisine konulmuştur. Sürekli preparatları hazırlanan diyatomelerin tür teşhisleri ve sayımları Nikon marka mikroskop ile yapılmıştır. Sürekli preparatlarda yapılan sayımlar için, nispi yoğunluk esas alınmış ve sonuçlar (%) organizma olarak verilmiştir. Nisbi yoğunluk (Nd)= N A /N x 100 N A = A türünün toplam birey sayısı N= Tüm türlerin birey sayısı [15]. Diyatomelerin tür teşhisleri için ilgili kaynaklardan [16-25] yararlanılmıştır. 3. Bulgular Peri Çayı nın bazı fiziksel ve kimyasal özelliklerini belirlemek amacıyla ayda bir kez olmak üzere, her iki istasyondaki yüzey suyunun sıcaklık, ph ve çözünmüş oksijen değerleri Mart 2001-Şubat 2002 tarihleri arasında arazide ölçülmüş ve sonuçlar Tablo 1 de gösterilmiştir. Tablo 1. Peri Çayı (Tunceli) ndan seçilen I. ve II. istasyonlarda kaydedilen sıcaklık, ph ve çözünmüş oksijen değerleri. Aylar I. İstasyon II. istasyon Sıcaklık ( C) Oksijen (mgo 2 /L) ph Sıcaklık ( C ) Oksijen (mgo 2 /L) Mayıs 2005 14,0 7,4 6,9 13,5 7,4 8,2 Haziran 2005 16,0 6,2 6,9 15,0 6,4 8,0 Temmuz 2005 17,5 6,4 7,6 16,5 6,8 7,8 Ağustos 2005 17,0 7,0 8,2 16,0 7,0 7,0 Eylül 2005 13,0 9,0 7,4 12,5 9,0 8,6 Ekim 2005 13,0 9,4 7,8 12,0 9,2 8,6 ph Çalışma süresince birinci istasyonda en yüksek yüzey su sıcaklığı (17,5 C) Temmuz, en düşük su sıcaklığı (13,0 C) Eylül ve Ekim; ikinci istasyonda en yüksek (16,5 C) Temmuz, en düşük (12,0 C ) Ekim ayında kaydedilmiştir. Oksijen, birinci istasyonda en yüksek (9,4mgO 2 /L) Ekim, en düşük (6,2 mgo 2 /L) Haziran; ikinci istasyonda en yüksek (9,2 mgo 2 /L) Ekim ve en düşük (6,4 mgo 2 /L) Haziran ayında kaydedilmiştir. ph ise birinci istasyonda en yüksek (8,2) Ağustos, en düşük (6,9) Mayıs ve Haziran; ikinci istasyonda en yüksek ph (8,6) Eylül ve Ekim, en düşük (7,0) Ağustos ayında kaydedilmiştir. Tablo 2. Peri Çayı (Tunceli) nin birinci ve ikinci istasyonlarında kaydedilen epilitik diyatome türleri. Tür 1. istasyon 2. istasyon Cyclotella kützingiana Thwaites + + Cyclotella ocellata Pantocksek + + Achnanthes minutissima Kütz. + + Achnanthes microcephala (Kütz.) Grun. + + Achnanthes pinnata Hustedt + Amphora ovalis Kütz. + + Amphora veneta Kütz. + Cymbella affinis Kütz. + + Cymbella cymbiformis Agardh + + Cymbella laevis Nageli ex Kütz. + + Cymbella leptoceros (Ehr.) Kütz. + + Fragilaria brevistriata Grun. + + Fragilaria crotonensis Kitton + + Fragilaria pinnata Ehr. + Fragilaria construens (Ehr.) Grun. + Fragilaria vaucheria (Kütz.) Petersen + + Gomphonema angustatum (Kütz.) Rabenhorst + + G. angustatum var. producta Grun. + + Gomphonema olivaceum (Lyngbye) Kütz. + 558

Peri Çayı (Tunceli/Türkiye) Epilitik Diyatomeleri ve Mevsimsel Değişimleri Gomphonema ventricosum Greg. + + Gomphonema acuminatum (Kütz.)Rabh. + Gomphonema parvulum (Kütz). Grun. + Navicula phyllepta Kütz. + + Navicula pupula Kütz. + Navicula cryptocephala Kütz. + + Neidium affine (Ehr.) Pfitz. + Nitzschia angustata (W.Smith)Grun + + Nitzschia apiculata (Greg.) Grun. + Pinnularia brebissonii (Kütz.) Rabh. + + Pinnularia leptosoma Grun. + Pinnularia viridis (Nitzsch) Ehr. + Rhoicosphenia curvata (Kütz.)Grun. + + Stauroneis anceps Ehr. + Stauroneis smithii Grun. + Surirella ovata Kütz + Synedra ulna (Nitzsch) Ehr. + + Peri Çayı ndan seçilen her iki istasyondan alınan örneklerde diyatomelere ait toplam 36 tür kaydedilmiştir. Birinci istasyonda Gomphonema (5 tür), Fragilaria (4 tür), Cymbella (4 tür), Navicula (3 tür), Cyclotella (2 tür), Achnanthes (2 tür), Amphora (2 tür), Nitzschia (2 tür), Pinnularia (2 tür), Stauroneis (2 tür), Rhoicosphenia (1 tür), Neidium (1 tür) ve Synedra (1 tür) ya ait olmak üzere toplam 31 tür kaydedilmiştir (Tablo 2). Birinci istasyonda ortaya çıkış sıklığı ve nispi yoğunluk bakımından en dikkat çekici diyatomeler Gomphonema angustatum var. producta, Navicula phyllepta ve Cymbella laevis olmuştur. 40 30 G.angustatum var. producta N. phyllepta C. laevis Nis.yoğ.(%) 20 10 0 May.05 Haz.05 Tem.05 Ağu.05 Eyl.05 Eki.05 Şekil 1. Birinci istasyonda Gomphonema angustatum var. producta, Navicula phyllepta ve Cymbella laevis türlerinin nispi yoğunluklarındaki mevsimsel değişimler. Birinci istasyonda Gomphonema olmuştur (Şekil 1). G. angustatum var. angustatum var. producta nın nispi yoğunluğu producta nın en düşük nispi yoğunluğu en yüksek (%28,5) Eylül ayında kaydedilirken, (%10,84) Ağustos ayında kaydedilmiştir. Ekim ayında ise aynı diyatomenin nispi Navicula phyllepta nın ise nispi yoğunluğu ise yoğunluğunda yarı yarıya bir düşüş (%13,39) G. angustatum var. producta nın aksine en 559

G. Pala, M. Çağlar yüksek (%23,28) Ekim, en düşük (%10,51) Eylül ayında kaydedilmiştir. Diyatomeler arasında Cymbella laevis e ait Ağustos ayındaki nispi yoğunluk (%37,62) en yüksek nispi yoğunluk olup, bu diyatomenin en düşük nispi yoğunluğu (%7,21) ise Temmuz ayında kaydedilmiştir. Bu istasyonda aynı diyatomelere ait en yüksek ve en düşük nispi yoğunluklarının birbirini takip eden aylarda kaydedilmesi dikkat çekici olmuştur (Şekil 1). Birinci istasyonda diğer diyatomelerin nispi yoğunlukları bazı aylarda yüksek bulunsa (%20-30) dahi ortaya çıkış sıklıkları düzensiz olduğundan, şekille gösterilmemiştir. Bu istasyonda çalışma süresince Cymbella cymbiformis, Fragilaria brevistriata,, Gomphonema acuminatum ve Navicula pupula nın yalnızca bir örnekte kaydedilmeleri dikkat çekici olmuştur. Peri Çayı ndan seçilen ikinci istasyonda epilitik diyatomelerden Cyclotella (2 tür), Achnanthes (3 tür), Amphora (1 tür), Cymbella (4 tür), Fragilaria (4 tür), Gomphonema (4 tür), Navicula (2 tür), Nitzschia (1 tür), Pinnularia (2 tür), Rhoicosphenia (1 tür), Surirella (1 tür) ve Synedra (1 tür) ya ait olmak üzere toplam 26 türkaydedilmiştir Nis. yoğ. (%) 40 30 20 10 G. angustatum C.affinis A. microcephala 0 May.05 Haz.05 Tem.05 Ağu.05 Eyl.05 Eki.05 Şekil 2. İkinci istasyonda Navicula phyllepta, Gomphonema angustatum ve Cyclotella kützingiana nın nispi yoğunluğundaki mevsimsel değişimler. Bu istasyonda ortaya çıkış sıklığı ve nispi yoğunlukları bakımından en dikkat çekici diyatomeler Gomphonema angustatum, Cymbella affinis ve Achnanthes microcephala olmuştur (Şekil 2). Bu istasyonda, G. angustatum un en yüksek nispi yoğunluğu (%34,15) Eylül, en düşük nispi yoğunluğu (%7,68) ise Ağustos ayında kaydedilmiştir. Diyatomenin Eylül ayındaki nispi yoğunluğu diğer diyatomeler (C.affinis ve A. microcephala) arasında kaydedilen en yüksek nispi yoğunluk olmuştur. G. angustatum un Eylül ve Ekim aylarındaki nispi yoğunlukları diğer aylara göre daha fazla bulunmuştur (Şekil 2). İkinci istasyonda ortaya çıkış sıklığı ve nispi yoğunlukları ile dikkat çeken ikinci tür Cymbella affinis olmuştur. C.affinis in en yüksek nispi yoğunluğu (%22,81) Mayıs, en düşük nispi yoğunluğu (%7,95) ise Ağustos ayında kaydedilmiştir. Bu diyatomenin nispi yoğunluğu, bir ay artarken diğer ay azalmıştır (Şekil 2). Bu istasyonda ortaya çıkış sıklığı ile dikkat çeken diğer bir tür, Achnanthes microcephala olmuştur. Bu diyatomenin C. affinis in aksine en yüksek nispi yoğunluğu (%33,24) Ağustos, en düşük nispi yoğunluğu (%7,62) ise Mayıs ayında kaydedilmiştir. İkinci istasyonda Cymbella cymbiformis, Cyclotella ocellata ve Fragilaria vaucheria türlerine ait bireylere çalışma süresince yalnızca bir örnekte rastlanılmıştır. 4. Tartışma ve Sonuç Peri Çayı nın epilitik algleri içerisinde diyatomeler hem birey sayıları hem de ortaya çıkış sıklıkları bakımından diğer alglere göre 560

Peri Çayı (Tunceli/Türkiye) Epilitik Diyatomeleri ve Mevsimsel Değişimleri daha baskın olduklarından çalışmada, diğer algler ihmal edilmiştir. Altuner ve Gürbüz (1989) ün Karasu (Fırat) Nehri epipelik alg florası üzerine yapmış oldukları araştırmalarında da hakim grup diyatomeler olmuştur. Bu grup içerisinde Navicula cryptocephala, Cymbella affinis, Cymbella ventricosa, Amphora ovalis, Nitzschia palea ve Synedra ulna dominant türler olarak gözlenmişlerdir. Peri Çayı ndaki epilitik diyatome florası içerisinde ortaya çıkış sıklığı ve birey sayıları bakımından önemli olan diyatomeler Achnanthes microcephala, Gomphonema angustatum, G. angustatum var. producta, Cymbella affinis, Cymbella laevis ve Navicula phyllepta olmuştur. Amphora ve Nitzschia hariç cins bazında benzerlik göstermiştir. Gönülol ve Arslan [6] ın Samsun-İncesu deresinin alg florası üzerine yapmış oldukları çalışmada epilitik algler arasında dominant türler Cocconeis, Cymbella ve Gomphonema olmuştur. Çetin ve Yavuz [12] un Cip Çayı (Elazığ/Türkiye) epipelik, epilitik ve epifitik alg florası üzerine yapmış oldukları çalışmada Gomphonema olivaceum, Meridion circulare, Navicula cryptocephala, Nitzschia linearis, Nitzschia palea ve Synedra ulna epipelik diyatomeler içerisinde hem ortaya çıkış sıklığı hem de yoğunluk bakımından diğer diyatomelerden daha önemli olmuşlardır.çetin ve Yavuz un bu bulgusu çalışmamız bulgularıyla cins bazında benzerlik göstermiştir. Yıldız [3] ın Altınapa Baraj Gölü ve bu gölden çıkan Meram Çayı Alg toplulukları üzerine yapmış oldukları araştırmalarında da diyatomeler her iki suda da diğer alglere göre daha yaygın ve dominant olurken, Altınapa Baraj Gölü nde bitkiler ve taşlar üzerinde en yaygın ve en bol türler Synedra delicatissima, Navicula cryptocephala, Nitzschia palea, Cymbella microcephala, C. amphicephala ve Cyclotella ocellata ; Meram Çayı [8]nda ise Diatoma vulgare, Synedra ulna, Cymbella ventricosa, C. amphicephala, Gomphonema olivaceum ve Navicula cryptocephala en yaygın ve dominant organizmalar olmuştur. Altuner [4] in Aras Nehri nin diatome florası üzerine yapmış olduğu çalışmada en bol bulunan diyatomeler Achnanthes affinis, Fragilaria capucina, Gomphonema olivaceum, Navicula cryptocephala var. veneta, Nitzschia intermedia, N.subcapitellata ve Surirella ovata olmuştur. Peri Çayı nda kaydedilen bazı diyatomeler, epilitik alg topluluğu içerisinde ortaya çıkış sıklığı bakımından önemli olamamalarına rağmen, bazı aylarda ulaştıkları yüksek nispi yoğunluklarla dikkat çekici olmuşlardır. Bu bulgu, şartlar uygun olduğunda diyatomeler arasında da bir süksesyonun olabileceğine dikkat çekmektedir. Diyatomelerin epilitik alg topluluğu içerisinde sürekli yer alışları dikkate alındığında, diyatomelerin kozmopolitan olup, her türlü substratumlarda en sık rastlanılan alglerden biri olabileceğini ortaya koymaktadır. Kaynaklar 1. Obalı, O., 1982. Orta Doğu Teknik Üniversitesi oksidasyon havuzları alg florası üzerinde nitesel ve nicesel araştırmalar. Doğa Bilim Dergisi: Temel Bilimler, 6,3, 11-121. 2. Ergun, O., Öz, N., Alkan, U., 1986, Samsun Mert Irmağı kirlilik araştırması. Çevre Dergisi, 2, 33-38. 3. Yıldız, K., 1987, Altınapa Baraj Gölü ve bu gölden çıkan Meram Çayı alg toplulukları üzerinde bir araştırma. C.Ü. Fen-ED: Fak. Fen Bil. Der., 5, 191-207. 4. Altuner, Z., 1988, A study of the diatom flora of the Aras River, Nova Hedwigia, Stutgart 46, 1-2,255-263. 5. Altuner, Z. ve Gürbüz, H. (1989). Karasu (Fırat) Nehri fitoplankton topluluğu üzerinde bir araştırma. İstanbul Üniv. Su Ürünleri Dergisi, 3, 1-2: 151-176. 6. Gönülol, A. ve Arslan, N., 1992, Samsun-İncesu deresinin alg florası üzerinde araştırmalar. Doğa Tr. J. Botany, 16, 311-314. 7. Şahin, B., 1998, Sera Deresi nin (Trabzon) Bentik Alg Florası. XIV. Ulusal Biyoloji Kongresi, Cilt II, 272-281, 7-10 Eylül. 561

G. Pala, M. Çağlar 8. Yıldız, K., 1987, Altınapa Baraj Gölü ve bu gölden çıkan Maram Çayı alg alg toplulukları üzerinde bir araştırma., C.Ü. Fen-Ed. Fak. Fen Bil. Der., 5, 191-207. 9. Yıldız, K. ve Özkıran, Ü., 1991, Kızılırmak Nehri diyatomeleri, Doğa Tr. J. of Botany, 15, 166-188. 10. Şahin, B., 1992, Trabzon yöresi tatlı su diyatome florası üzerinde bir araştırma. Doğa Tr. J. of Botany, 16, 104-116. 11. Ertan, O. Ö., Morkoyunlu, A. (1998). The algae flora of Aksu Stream (Isparta-Turkey), Tr. J. of Botany, 22, 239-255. 12. Çetin, A.K. ve Yavuz, G., (2001). Cip Çayı (Elazığ/Türkiye) epipelik, epilitik ve epifitik alg florası. F.Ü. Fen ve Müh. Bil. Der., 13, 2, s. 9-14. 13. Şen, B., Topkaya, B., Alp, M.T., Sönmez (Özrenk), F. (1996). Organik madde ile kirlenen bir çay (Selli Çayı, Elazığ) içindeki kirlilik ve algler üzerine bir araştırma. II. Ulusal ekoloji ve çevre kongresi bildiriler kitabı, s: 599-610, Ankara, 1995. 14. URL, 1. kanaletv.com.tr./elazig.cografi.asp. 15. Kocataş, A., (1999). Ekoloji ve Çevre Biyolojisi Ders Kitabı, Ege Üniversitesi Basımevi, 564 s. Bornova-İzmir. 16. Bourelly, P. (1968). Les Algues D eau Douce Algues Jaunes Et Brunes. N. Baues. Paris, 439p. 17. Bourelly, P. (1972). Les Algues D eau Douce Tome:1, Editions N. Boubee and C ie 3, Place Saınt-André-Des-Arts, Paris,569 p. 18. Geitler, L. (1925). Cyanophyceae, Helf: 12 in Pascher, Die Süsswasser Flora Mitteleuropas, Gustav Fischer Pub. Tena Germany. 19. Husdeth, F. (1932). Bacillariophyta (Diatome) Heft. 10 in pascher, Die Süsswasser Flora Mitteleuropas, Gustav Fischer Pub, Jena, Germany. 20. Prescott, G. W. (1961). Algae of the Western Great Lake Area. Brown comp. Pub. Dubuque Iowa. 21. Germain, (1981). Flora Des Diatomees Diatomophycees. Societe Nouvelle Des Editions Boubee, Paris. 22. Grimes, J., Rushforth, S.R. (1982). Diatoms of Recent Bottom Sediments of Utah Lake Utah U.S.A. Bibliotheca phycologica Germany. 23. Patrick, R. and Reimer, C.W. (1966). The Diatoms of the United States, Exclusive of Alaska and Hawaii. Monographs of the Academy of National Sciens of Philandephia No : 13. Pennyslyvania, U.S.A. 688 pp. 24. Patrick, R. and Reimer, C.W. (1975). The Diatoms of the United States. Volum II. Acad. Sci. Phyladelphia. 25. Yıldırım,V., Şen, B. ve Çetin, K.A. (2003). Hazar Gölü ne Dökülen Kürk Çayı nın (Elazığ) Epipelik Diyatome Florası. F.Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 15(3),329-336. 562