T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE (FELSEFE TARİHİ) ANABİLİM DALI HEIDEGGER FELSEFESİNDE ÖLÜM VE DOĞRULUK İLİŞKİSİ ÜZERİNE BİR DENEME Y.Lisans Tezi Senem KURTAR Ankara 2004
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE (FELSEFE TARİHİ) ANABİLİM DALI HEIDEGGER FELSEFESİNDE ÖLÜM VE DOĞRULUK İLİŞKİSİ ÜZERİNE BİR DENEME Y.Lisans Tezi Senem KURTAR Tez Danışmanı Y.Doç.Dr.Ertuğrul R. TURAN Ankara 2004 ii
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE (FELSEFE TARİHİ) ANABİLİM DALI HEIDEGGER FELSEFESİNDE ÖLÜM VE DOĞRULUK İLİŞKİSİ ÜZERİNE BİR DENEME Y.Lisans Tezi Tez Danışmanı: Tez Jürisi Üyeleri: Adı ve Soyadı İmzası.................. Tez Sınavı Tarihi... iii
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...1 GİRİŞ...2 I. BÖLÜM AÇIKLIK OLARAK DASEIN 1.1 Açıklığın Genel Açılımı 1.1.1 Da-sein...7 1.1.2 Dasein in Ontik ve Ontolojik Önceliği...11 1.1.3 Dünyadalık (In-der-Welt-Sein)...14 1.1.3.1 Heidegger de Dünya Fenomeni...15 1.1.3.2 Dünyadalığın Anlamı: Alışkınlık (Familiarity)...18 1.1.3.2.1 Şeylere İlgi İle Yönelmişlik (Besorgen)...19 1.1.3.2.2 Ötekilerle Birliktelik (Mit-sein)...23 1.1.3.2.3 Gündelik Yaşamın Anlamı: Onlar (Das Man)...27 1.1.3.3 Dünyadalığın Açımlanması: Varoluşçalar I...33 1.1.3.3.1 Bulunuş (Befindlichkeit)...35 1.1.3.3.2 Anlama (Verstehen)...41 1.1.3.3.3 Söylem (Rede)...45 1.1.3.3.3.1 Söylemin Olanağı...46 1.1.3.3.3.2 Gündelik Söylem...50 1.1.3.3.3.2.1 Boş Konuşma (Gerede)...51 1.1.3.3.3.2.2 Merak (Neugier)...55 1.1.3.3.3.2.3 Belirsizlik (Zweideutigkeit)...58 iv
1.1.3.3.3.2.4 Düşmüşlük (Verfallen)...60 1.1.4 Dasein in Yapısal Bütünlüğü: Kaygı (Sorge)...63 1.2 Dasein in Kendisinin Açımlanması: Varoluşçalar II...71 1.2.1 Suçlu-Varlık (Schuldigsein)...73 1.2.2 Vicdanın Çağrısı (Gewissensruf)...75 1.2.3 Kararlılık (Entschlossenheit)...79 II: BÖLÜM AÇIKLIK VE ÖLÜM...82 2.1 Ölümün Fenomenal Yorumu...86 2.2 Dasein in Varoluş u ve Ölüm...92 2.3 Ölüm ve Otantik Açıklık...99 2.3.1 Ölümün Öngörülmesi (Anticipation of Death)...101 2.3.2 Öngörücü Kararlılık (Anticipatory Resoluteness)...109 2.4 Otantik Açıklıktaki Bütünselliğin Anlamı...118 2.4.1 Sonluluk (Endlichkeit)...120 2.4.2 Kendi-Kendisiyle-Örtüşmeme (Lack-in-Being)...126 2.4.3 Zamansallık (Zeitklichkeit) 2.4.3.1 Heidegger in Otantik Zaman Anlayışı...130 2.4.3.2 Kaygı ve Ekstatik Zamansallık (Ecstatic Temporality)...133 2.4.3.3 Zamansallığın Zamansallaşması (Temporalizing of Temporality)...140 III. BÖLÜM DOĞRULUK, DASEIN VE ÖLÜM 3.1 Uygunluk (Adaequatio) Olarak Doğruluk...145 3.1.1 Şey in Şeyliği Olarak Doğruluk (Ontical Truth)...147 v
3.1.2 Doğruluğun Yeri Olarak Yargı ve Yargı nın Doğruluğu...156 3.2 Açıklık, Varlık ve Doğruluk...163 3.2.1 Açıklık (Aletheia)...165 3.2.2 Dasein Açıklığı ve Doğruluk...171 3.2.3 Otantik Doğruluk, Ölüm ve Zamansallık...177 SONUÇ...183 SUMMARY...187 ÖZET...188 KAYNAKÇA...189 vi
ÖNSÖZ Varlığın batı metafiziğindeki unutulmuşluğu, Heidegger felsefesi için, varlığın kendisinin unutulmuşluğu dur. Bu unutulmuşluk, varlık için bir yazgı yı belirler. Varlığın unutulmuşluğu nun metafizik tarihi, Heidegger in düşünsel açılımında zaman ın aşkınsal yorumunun sınırlarında sorgulanarak varlık ve zaman arasındaki kökensel bağıntı gösterilmiştir. Heidegger e göre, Varlık ve zaman arasındaki bu bağıntı, insan varoluşu nun kendi varlığını kendisine konu edinebilen doğasında açımlanabilir. Bu açımlamanın açılması ya da açığa çıkması, Heidegger için, Ölüm ün kendisini veren ya da açan doğasında olanaklıdır. Varlığın Doğruluğu (Truth of Being) nu açıklık olarak resmeden bu kökensel bütünlük açıklık, açığa çıkma ve bu ikisinin anlamı olan gizliliğini sürdürme nin bütünlüğüdür. Heidegger, bu bütünlüğü tüm felsefi açılımında Dasein Açıklığı olarak anlamıştır. Doğruluk, Zamansallık ve Ölüm ün bir aradalığı olan bu açıklığı anlamak ve kendi varoluş umuzu anlamlandırmak için, bu açıklıkta durmak ve açıklığa açılmak gerekmektedir. Çünkü Heidegger in şu şiirsel sözleriyle belirttiği gibi, Açıklıkta şarkı söylemek bir başka nefestir (rüzgar gibi) ve bu nefes hiçbir şey içindir. * Her varoluş un kendi açıklığı için. Sözün önü, söze düşülen bir dipnottur; çünkü sözün söylenebilme olanağını gösterir. Söz böylece, kendisini açtığı için varlığı na teşekkür edebilecektir. Bana bu çalışmada ve her konuda gösterdiği ilgi ve destek için sayın hocam Ertuğrul R. Turan a teşekkür ederim. * M. Heidegger, Poetry, Language and Thought, (Translated and Introduction by A. Hofstadter), New York: Harper and Row, 1971, s.112 1
GİRİŞ Heidegger, Varlık ve Zaman (Sein und Zeit) ın giriş bölümünde amacını varlık sorusu (Seinsfrage ) nun zaman ın aşkınsal yorumunun sınırları içerisinde ele alınması olarak belirler. 1 Çünkü Heidegger e göre, varlık sorusu açık bir biçimde dile getirilmeden ve yanıtlanmadan bırakılmış bir sorudur. Bu nedenle, Heidegger kendi çağında bile halen varlık denildiğinde neyin anlaşıldığının belirsiz olduğu ve varlığa ilişkin düşünsel bakış açımızın son derece kısır bir durumda bulunduğu savındadır. Varlık ve Zaman da dahil olmak üzere tüm Heidegger düşüncesi, her ne kadar vurguları farklı dönemleri içerisinde değişse de, varlığın unutulmuşluğunun temel deneyimine 2 ilişkin bir arayıştır. Dolayısıyla, öncelikle varlık sorusu nun, Heidegger için, nasıl bir soru olduğunun betimlenmesi gerekmektedir. Metafizik düşünce geleneği içerisinde varlık nedir? sorusunun kökeninde belirsizleşen ve unutulan varlık, Heidegger düşüncesinde varlığın anlamı sorusuna dönüşecektir. Başka bir deyişle, Heidegger felsefesi için, asıl sorun varlık değil, varlığın kendisini bildirmesi ya da görünür kılmasının olanağının açıklanmasıdır. Varlığın kendisini bildirmesi ya da görünür kılmasının anlamı ise, varlığın olma 3 sı ya da açığa çıkma 4 sıdır. T. Sheehan ın belirttiği gibi; 1 M. Heidegger, Being and Time, (Translated by J.Macquarrie & E. Robinson), Oxford UK & Cambridge USA: Blackwell Publishing Ltd., s.i 2 M. Heidegger, Pathmarks, (Edited by William Mc Nail), Cambridge, NY: Cambridge University Press, 1998, s.250 3 Kesintisiz olarak olma (occurence), T. Sheehan ın Heidegger yorumunda tercih edilen bir kavramdır. Sheehan ın da belirttiği gibi Heidegger, açığa çıkma (disclosure) kavramını kullanır. ( T. Sheehan, Martin Heidegger, A Companion to the Philosophers, Edited by Robert L. Arrington, pp.1-11, Oxford: Blackwell, 2003, s.1) 4 Heidegger için, açığa çıkma kavramı, batı düşüncesinin, kendisine değin uzanan süreci içerisinde her zaman açığa çıkmış olanla yani, bir şey olmayla bir tutulmuştur. Bu nedenle, açığa çıkma nın anlamı batı düşüncesi içerisinde örtülmüş bir anlamdır. (B.Allen, Heidegger, or the Truth of Being, Truth in Philosophy, pp.73-95, London, England: Harvard University Press, 1993, s.76) Heidegger de, açığa çıkma ise, varlığın açığa çıkması na ilişkin bir şeydir. Varlık, açığa çıkar ya da açığa çıkarak tüm açığa çıkmış olanları açar. Varlığın açığa çıkması, Heidegger in Hümanizm 2
Heidegger düşüncesi için temel sorun, varlığın olma sı ya da açığa çıkma sı ve daha da önemlisi varlığın insan deneyiminde olma sı ya da açığa çıkma sının nasıl olanaklı olduğudur. 5 Heidegger e göre, varlığın insan deneyimlerinde açığa çıkma sının olanağı insan varlığının tüm edimlerini ve de kavrayışını anlamlandıran Da-sein in varlığının anlaşılmasıdır. Varlığın bu yönde anlaşılması, insan olarak tanımlanan varlığın bir niteliği değildir. Heidegger için, biz daima ve hali hazırda varlığın anlaşılmasının içindeyiz. 6 Bu, Heidegger in neden Dasein in varlığıyla işe başladığını görünür kılmakla birlikte varlık ve Dasein arasında açığa çıkma da temellenen bağıntının olanağını da biçimlendirmektedir. Heidegger için, varlık ve Dasein in varlığı arasındaki bu bağıntı yani, açığa çıkma anlamını ve olanağını ancak açıklığın (openness) 7 anlaşılmasında bulabilir. Çünkü Dasein in varlığı ve varlığın açığa çıkması arasındaki bağıntının anlaşılması her türden açığa çıkma nın olanaklı açıklığı nı gerektirmektedir. Heidegger e göre, varlığın açığa çıkması ve bu açığa çıkma nın anlaşılma olanağı olarak Dasein in varlığının açığa çıkma sı, bu iki açığa çıkma devinimini bir araya taşıyan tek bir bağıntıda çözümlenebilir. Daha önce belirtildiği gibi, bu bağıntı zaman ın aşkınsal yorumunun sınırlarında gerçekleşen bir bağıntıdır. Heidegger de zaman ın aşkınsal yorumu ise, zaman ın kendisinin anlaşılmasıdır. Heidegger e göre, zaman ın kendisi Dasein in varlığıyla kökensel olarak birlikteliğinin Üzerine Mektup ta da belirttiği gibi, bir tür verme ya da açma (es gibt) dır. Bu verme ya da açma ancak Zaman ve Varlık arasındaki ilişkinin açımlanmasıyla anlaşılabilecektir. (Heidegger, Pathmarks, s.254-255 ) 5 Sheehan, Martin Heidegger, s.2 6 Heidegger, Being and Time, s.11 7 Heidegger e göre Açıklık, varlığın anlamı ve insan varlığı nın anlamı arasındaki bağıntının, ki bu bağıntının Heidegger de açığa çıkma olduğuna değinilmişti, anlaşılma olanağıdır. Çünkü sadece Açıklık verir ya da açar ve dolayısıyla, açığa çıkma nın anlamını ya da olanağını kendisinde barındırır. Açıklığın ne demek olduğu ve Heidegger için, Açıklık ın nasıl ve ne olarak anlaşılması gerektiği üçüncü bölümde ayrıntılı olarak tartışılacaktır. 3
açımlanmasıdır. Bu açımlama, zaman ı birleştiren ya da bir araya getiren bir zaman olarak gösterecektir. Dolayısıyla, Heidegger için, varlık ve insan varlığının tüm deneyimleri ve kavrayışının bir bütün olarak anlamı olan Dasein in varlığı arasında açığa çıkma olarak beliren bağıntının ne olduğunun anlaşılması, ancak ve ancak, zaman ın anlaşılması ile olanaklıdır. Çünkü Heidegger de, varlığın Dasein in varlığında açılması zaman ın kendisi aracılığı ile gerçekleşmektedir. Heidegger e göre, varlık Dasein in varlığında zaman olarak açılmasının olanağını Ölüm de bulur. Dasein in varoluş u için tek belirlenim olan Ölüm böylece, varlık sorusu nun anlaşılabilme açıklığı dır. Bu soru, gerçek bir soru olarak, ancak ve ancak, Dasein ve Ölüm arasındaki kökensel ilişkinin aydınlatılmasıyla olanaklı bir soru olabilir. Heidegger için, Dasein ve Ölüm arasındaki kökensel ilişki ise Dasein in sonluluğu 8 ve dolayısıyla, varlığın da sonlu olarak olması ya da açığa çıkması olarak anlaşılabilecektir. Bu nedenle, Heidegger, açığa çıkma nın anlamını ve olanağını sonluluk ya da sonlu olarak açığa çıkma biçiminde belirler. Sheehan a göre, Varlığın açığa çıkmasının sonluluğu ve insan varoluşu nun sonlu yapısı ya da Dasein bir arada Heidegger felsefesinin değişmeden kalan iki temel unsurunu oluşturmaktadır. 9 Ölüm ve zaman ın aşkınsal yorumunun birlikte oluşturduğu Dasein Açıklığı Dasein in doğruluğu dur. Bu nedenle, Heidegger için, doğruluğun anlamı na ilişkin arayışın açık varlığı Dasein dir. Dasein in bir açıklık olarak 8 Heidegger için, sonluluk Dasein in varlığının açığa çıkma sının anlamı ve olanağı olarak ancak Ölüm fenomeni ile birlikte ve bu fenomenin ışığında anlaşılabilecektir. Bu nedenle, Dasein in açığa çıkma sının olanaklı durumlarını ve temel yapılarını anlatan birinci bölümün hemen arkasından bu açığa çıkma nın anlamı ve olanağını sorgulamak ve Dasein in açığa çıkma sını bir bütün olarak anlamlandırmak için ikinci bölümde Ölüm ve Açıklık ya da sonlu olarak açığa çıkma arasındaki ilişki anlatılacaktır. 9 Sheehan, Martin Heidegger, s.1 4
temellendirilmesi doğruluğun anlamı nı açıklık ile kökensel bağıntısında gösterecektir. Bu amaçla, Heidegger düşüncesinde Ölüm ve Doğruluk arasındaki bağıntının sorgulanması ve açımlanması üç bölümde ele alınacaktır. Bu sorunun irdelenmesinde Varlık ve Zaman ın sınırlarında kalınacak; ancak Heidegger in geç dönem eserleri de bu sınıra ışık tutacaktır. Dolayısıyla, Varlık ve Zaman da Ölüm ve Doğruluk sorunu Heidegger in geç dönem eserlerinde bu sorunu ele alma biçimiyle birlikte değerlendirilecektir. İlk bölümde (Açıklık Olarak Dasein), Heidegger için, Da-sein in neden varlık sorusu ve varlığın açıklığı için bir açıklık olduğu Varlık ve Zaman a koşut olarak irdelenecektir. Bu irdeleme, Dasein in dünya sı ve kendi varlığı ile bağıntısını açımlayan varoluşça lar ve bu varoluşça ların yapısal bütünlüğünün anlamı tarafından biçimlendirilecektir. İkinci bölüm (Açıklık ve Ölüm), Heidegger için, Ölüm ü birinci bölümde biçimlendirilen Dasein Açıklığı nın temeli olarak ele alacaktır. Ölüm ve Açıklık arasındaki kökensel bağıntıyı sorgulayacak olan bu bölüm, Dasein in bir açıklık olarak açımlanmasının olanağı nı verecektir. Başka bir deyişle, ikinci bölümde Heidegger de Dasein i bir açıklık olarak açan ya da açımlayan Ölüm ün nasıl bir yapıya sahip olduğu tartışılacak ve birinci bölümde çizilen Dasein taslağının bir açıklık olma temeli ve anlamı açımlanacaktır. Üçüncü bölümde (Doğruluk, Dasein ve Ölüm), Heidegger de Dasein Açıklığı, genel olarak açıklık ya da açıklığın kendisi, varlık ve doğruluk ilişkisi biçimlendirilecektir. Heidegger in, doğruluğun anlamı sorgulamasına koşut olarak ilerleyecek olan bu bölümde öncelikle doğruluğun geleneksel anlayışı ile doğruluğun anlamı arasındaki ilişki sorgulanacaktır. Bu sorgulama, Heidegger de doğruluğun anlamı nın gelenek içerisinde başarılamadığı 5
sonucunu açımlayacaktır. Bu bağlamda, erken dönem düşüncesindeki doğruluk, varlık ve açıklık bağıntısına dikkat çeken Heidegger in, doğruluğu açıklık olarak biçimlendirme temeli tartışılacaktır. Sonuçta, Doğruluk ve Dasein Açıklığı arasındaki kökensel bağıntı ve bu bağıntının anlamı olan Ölüm ve zamansallık ilişkisi bir arada okunarak Dasein Açıklığı bir bütün olarak biçimlendirilecektir. 6
I. BÖLÜM AÇIKLIK OLARAK DASEIN 1.1 Açıklığın Genel Açılımı 1.1.1 Da-sein Heidegger için, Dasein in açığa çıkma sı öncelikle, Dasein in kim olduğunun çözümlenmesiyle olanaklıdır. Bu nedenle, Varlık ve Zaman da öncelikli olan Dasein in kimliğinin aydınlatılmasıdır. Dasein kimdir? Heidegger e göre, Dasein in kim olduğunun aydınlatılmasında insan varoluşu nun kendisinin görünür kılınması ve bu bağlamda da Dasein ve insan varoluşu arasındaki ilişkinin biçimlendirilmesi gerekmektedir. (egzistansiyal çözümleme) Bu ilişkinin, Heidegger in Dasein i öncelikle benim her durumda kendim olduğum bir şey (Jemeinigkeit) 10 olarak tanımlamasında anlaşılması gerekmektedir. Heidegger için, benim her durumda kendim olduğum bir şey olarak Dasein, insan varoluşu nun anlamıdır. Bu nedenle, Heidegger Dasein in her durumda benim kendim olduğum ve bu bağlamda da benim yani insan varlığının kendisi için olan bir şey olmasını, O nun temel yapısı olarak belirler. O halde, Heidegger e göre, Dasein in temel yapısı ve insan varoluşu nun anlaşılması arasında koparılamaz bir ilişki vardır. Bu ilişki, Varlık ve Zaman da betimlendiği gibi, ancak benim kendimin yani her bir tekil insan varlığının kendisinin ne olduğu ya da ben de neyin (nelerin) öndeyilenmiş, öncelikle verilmiş olduğunu sorgulayarak gösterilebilir. 11 O halde, ilk olarak ben de neyin ya da nelerin öncelikle verilmiş 10 Heidegger, Being and Time, s.151 11 Heidegger, a.g.y. 7
olduğunu çözümlemekle, Heidegger e göre, tüm bu verilmişliklerin temel yapısı olan Dasein de çözümlenebilir. Ben demek, en basit anlamıyla öteki ya da ötekiler olmamak, tüm öteki diyebildiklerimin karşında durmaktır. Heidegger için, ben ise, öncelikle ve en temel anlamıyla öteki ya da ötekiler olmamak, tüm öteki diyebildiklerimin karşısında yalın bir duruş olarak anlaşılamaz. Bu, ben in kendi başına yani saltık olarak ve ötekilerden ayrı bir verilmişliğinin söz konusu edilemeyeceğinin bir göstergesidir. Heidegger de ben, önceden verilmiş ya da öndeyilenmiş değildir. O halde, ben in verilmişliğinden daha şüphesiz ve de kesin olan verilmişlik yani ilk elden, öncelikli olarak hazır bulunan nedir? Dasein in temel yapısının açığa konulabilmesi için son derece kesin ve yadsınamaz olan bu verilmişlik, Heidegger e göre, ben in içerisine uyandığı anlamlarla bezenmiş bağlamsal bir bütünlüktür. Dünyadalık (Inder-Welt-Sein) başlığı altında ayrıntılı olarak incelenecek olan bu bağlamsal bütünlük, dünya ve ötekilerin varlığı nın ben e öncel olan verilmişliğini açımlamaktadır. Dolayısıyla, Heidegger ben e öncel olan ve ben in kendisi ya da anlamının açımlanma olanağı olan temel yapıları dünya ve ötekilerin varlığı olarak çözümler. Çünkü Heidegger e göre, insan varoluşu nun doğası ya da temel yapısı, Dasein olarak anlaşılmalıdır. İnsan varoluşu nun doğasını ya da temel yapısını Dasein olarak anlamanın nedeni ise, Heidegger için, varlığın anlamı nın onun açıklık ile bağıntısında olanaklı olmasıdır. Böylece, insan varoluşu nun anlamı da ancak açıklık ile ya da açıklığa dayanarak anlaşılabilecektir. Bu anlam, 8
Dasein in Da sında saklanan ve Da nın açık alanında 12 temellenen bir anlamdır. 13 Heidegger e göre Dasein, her durumda benim kendim olduğum ama hiçbir zaman yalın ya da tekil bir ben in bulunuşu olarak anlaşılamayacak bir şey dir. Çünkü Da-sein in Da sı, insan varoluşu nun sonlu yapısını anlamanın bağlamı ya da açıklığı dır. Bu açıklık, öncelikle insan varoluşu nun anlamı ve dünya bağıntısının anlaşılmasını ve bu anlamaya bağlı olarak dünyanın paylaşımsal bir dünya olduğunu bildiren ötekilerle kökensel birlikteliğin 14 çözümlenmesini gerektirir. Dolayısıyla, Heidegger için, insan varoluşu nun sonlu olması olarak Dasein, Da sında saklanan ve zaten açık ya da verilmiş olan temel yapıları ile her tür tekil verilmişliğe ya da ben e önceldir. Ancak daha önce belirtildiği gibi, Da da saklanan bu bağlamsal bütünlük açımlanmamış, örtük bir bütünlüktür. Dasein in bu örtük yapısı, Heidegger e göre, hem ontik hem de ontolojik bir örtüklüğü bildirir. Başka bir deyişle, Dasein hem doğrudan bulunuşu bakımından hem de varlığının kendisi olarak açığa çıkma potansiyeli olması bakımından örtüktür. Bu örtüklük, Heidegger in Varlık ve Zaman da irdelediği gibi, Dasein in öncelikli alanı olan ve içerisine uyandığı gündelik yaşamın kendisi ya da anlamının açımlanmasıyla anlaşılabilecektir. Bu nedenle, Heidegger Dasein in çoğu zaman ve genellikle kendisi olmadığını ama gündelik yaşamın anlamı ya da kendisi olan Onlar 15 ın kendisi olduğunu söyler. Dolayısıyla, Dasein in hem ontik hem 12 Heidegger e göre, Da nın açık alanı Dasein in dünyadalığıdır. Dünyadalığın açımlanmasına koşut olarak bu açık alan kendisini gösterecektir. 13 Sheehan, Martin Heidegger, s.5 14 Dasein in varlığının her durumda ötekilerle birlikteliği nde anlaşılması sorununa Ötekilerle Birliktelik başlığı altında değinilecektir. 15 Heidegger için, Onlar, Dasein in dünyadalık olarak açımlanmasının ilk ve de öncelikli anlamı ve alanıdır. Dünyadalığın Anlamı: Alışkınlık başlığının üçüncü alt başlığında ayrıntılı olarak incelenecek olan Onlar ve gündelik yaşamın anlamı sorunu dünya nın ve Dasein in dünyadalığı nın anlaşılmasında önemli bir yere sahiptir. 9
ontolojik olarak açığa konulması ve tüm bu bağlamların bütünlüğü olarak anlaşılması gerekmektedir. Heidegger e göre, Dasein in ontik ve ontolojik olarak açığa konulabilmesi Dasein in varlığının ontik ve ontolojik önceliklerinin anlaşılmasıyla olanaklıdır. Çünkü Heidegger de Dasein in varlığı, varlığın açığa çıkması nın olanağı olmanın önceliklerini daima ve halihazırda kendisinde taşır. V.A. George, şöyle açıklar: Dasein varlık la olan bağıntısına, ki bu bağıntı açığa çıkma dır, daima ve halihazırda varlığının kendisi nde ve kendisi için sahiptir. Ancak bu bağıntının kendisi de varlığın açığa çıkması ile olanaklı olan bir bağıntı olarak anlaşılmalıdır. 16 Heidegger in Varlık ve Zaman da belirttiği gibi; varlığının kendisinde kendi varlığıyla olan bağıntısına sahip olması, Dasein için, kendi varlık temeli ya da kaynağıdır. 17 O halde, Dasein ve varlık arasında açığa çıkma olarak belirlenen bağıntıyı anlaşılabilir kılmanın Varlık ve Zaman a biçimsel olarak koşut ilerleyen ilk adımını yani Dasein in kim olduğunun aydınlatılmasını, Dasein in Ontik ve Ontolojik Önceliği nin betimlenmesi izlemelidir. 16 Vensus A. George, Authentic Human Destiny, Printed in USA: The Council for Research in Values & Philosophy, 1998, s.118-119 17 Heidegger, Being and Time, s.68 10
1.1.2 Dasein in Ontik ve Ontolojik Önceliği Heidegger için, Dasein in varlığının açılması bu varlığın ontik ve ontolojik olarak öncelikli olmasında olanaklıdır. Heidegger e göre, ontik öncelik Dasein in varlığının kendisine konu olmasıdır. 18 Dasein in varlığının bu önceliği, O nun bir şey olarak tüm diğer şey lerden olan ayrım ıdır. Dasein ve Dasein olmayan şey ler arasındaki farklılığı açımlayan bu ayrım 19, Heidegger in Varlık ve Zaman da kendi-önünde ya da dışında olmada biçimlendirdiği, Dasein e ait bir önceliktir. Dasein in varlığının temel yapısı ve bulunuşunun anlamını biçimlendirecek olan bu önceliği, Dasein in özünün varoluş unda (Ek-sistenz) 20 olmasıdır. 21 Heidegger, Dasein in varoluş undan O nun tüm diğer şey lerden ötede yani tüm durağan şeylerin ötesinde ve onları aşıp geçen doğasını anlar. Dolayısıyla, varoluş Dasein in açığa çıkma potansiyelliğidir ve bu potansiyel Dasein in varlığını ayıran, ayırt eden bir önceliktir. Başka bir deyişle, Heidegger için, Dasein ve varlık arasında açığa çıkma da anlamlanan bağıntının anlaşılabilmesinde, Dasein in tüm durağan şeylerin ötesinde uzanan ve bu 18 Heidegger, Being and Time, s.32 19 Buradaki ayrım, ontolojik (varlıkbilimsel) bir ayrım dır. Heidegger e göre, ontolojik ayrım basitçe şeyler ya da olanların birbirinden farklılığına ilişkin bir şey değildir. Ayrılık, farklılık ya da benzerlik gibi kavramların alışılagelmiş anlamlarını taşımaz. Bu nedenle, ayrım kavramıyla anlatılan bir şey in bir başka şey den ayrımı değil ama ayrımlaşma ya da ayrılmadır. Heidegger için, bu ayrımlaşma hem dünya hem de şeyler ya da olanların anlamı için bir düzlem ya da alandır. Şeylerin ya da dünyanın anlamı için olan bu ayrılma ya da ayrımlaşma ise, Dasein in varlığının kendisi olma sıdır. (Allen, Heidegger, or the Truth of Being, s.75-76) 20 Ek-sistence (Potentia, essentia) / existence (actus, existentia) ayrımı, Heidegger in Hümanizm Üzerine Mektup ta detaylı olarak tartıştığı bir sorundur. Heidegger, burada Potentia yani Potansiyel ya da Olanak kavramıyla bir tuttuğu Ek-sistence nin, ne biçim ne de içerik bakımından existence ile aynı görülemeyeceğini söyler. Çünkü existence anlamında varoluş herhangi bir şey in her ne ise o olarak gerçekleşmesi ya da görünüşe çıkmasıdır. Ancak Ek-sistence olarak varoluş, Dasein in durağanlığın dışında ya da ötesinde olan varlığının anlamıdır. Bu nedenle, Eksistence yani, durağanlığın dışında ya da ötesinde olma, actus olarak yani gerçekleşme ya da olgusal olarak açılma anlamında varoluş kavramından ayrıdır. Heidegger e göre, Dasein in varoluş u olarak Ek-sistence, varlığın kendisinin açılmaya ve aynı zamanda açmaya yazgılı doğasında insan varlığı nın durumunu belirler ve onun kendisini bir olanak ya da olanaklılık olarak açımlamayı gerektirir. ( Heidegger, Pathmarks, s.248-249) 21 Heidegger, Being and Time, s.32-33 11
bağlamda da varlık la olan bağıntısına da son derece yakın duran 22 doğası yani, varoluş u başlıca önceliğidir. Bu öncelik, Dasein in tek tek şeyler ya da olanlardan bulunuş bakımından öncelikli ayrımıdır. Başka bir deyişle, Dasein in varoluş u Dasein in bulunuşunun önceliğidir. Bu nedenle, Heidegger Varlık ve Zaman ın tüm felsefi sorularının her durumda ve öncelikle varoluş un ne anlama geldiğinin açımlanma çabasına dönüştüğünü söyler. 23 Heidegger e göre, Dasein in varlığının açığa çıkma sını biçimlendiren ikinci önceliği yani, Dasein in ontolojik önceliği Dasein in anlayan varlık olması ve bu bağlamda da kendi varlığını ve tek tek şey lerin ya da olan ların varlığını anlayıp anlamlandırabilmesidir. Dasein in ontolojik önceliği böylece, Anlama (Verstehen) yı 24 biçimlendirmekte ve Dasein in kendisi ve dünyasını açımlama olanağının önceliğini bildirmektedir. Heidegger, Dasein in anlayan varlık olmasını O nun tüm diğer şey lerden olan ayrımını farkedebilme ve bu ayrımı açımlayabilmesinin önceliği olarak belirtirken aslında bu yolla, Dasein açılımının olanağını da belirler. Çünkü Heidegger e göre, Dasein anlayan varlığıyla insan varoluşu nun ve varlığın açığa çıkması nın birlikte açılma olanağıdır. Dolayısıyla, Dasein in varlığının anlaşılması ontolojik olarak da öncelikli olandır. Böylece, Dasein in ontolojik önceliği varlığının kendisi nin anlamıyla genel olarak varlığın anlamı arasındaki bağıntının gösterilmesinde Anlama yı öncelikli kılar. Başka bir deyişle, Heidegger için, Dasein - insan varoluşu - varlık arasındaki kökensel bağıntının anlamı Dasein in anlayan varlığında temellenir. Bu temellenme, Dasein i ontolojik olarak da öncelikli kılar. 22 George, Authentic Human Destiny, s.122 23 Heidegger, Pathmarks, s.261 24 Anlama (Verstehen), Heidegger e göre, Dasein in dünyadalık olarak açımlanma biçimlerinden biridir. Dasein in Da sını belirleyen bu biçimler, Dünyadalığın Açımlanması :Varoluşçalar I başlığı altında ayrıntılı olarak irdelenecektir. 12
Heidegger e göre, Dasein in ontik önceliği yani, O nun tüm durağan şey lerin ötesinde ve kendi-önünde ya da açıklığında duran varlığı ve ontolojik önceliği yani anlayan varlığı birarada bulunurlar. Bu biraradalık, Dasein in ontikoontolojik önceliğinin açılımıdır. Heidegger, Dasein in ontiko-ontolojik önceliğini O nun bulunuşuna ve bu bulunuşta varlığının kendisi ni anlamasına özgü bir öncelik olarak anlar. Bu anlama, Dasein in bir bütün olarak varlığının kendisi ni ve bu bağlamda da genel olarak varlığın anlamı nı açma olanağıdır. George ye göre, Heidegger için, ontiko-ontolojik önceliğiyle Dasein, kendi varlığını anlayarak hem varlığın kendisini hem de tüm diğer şeylerin varlığını anlayabilecek yani açığa çıkartabilecektir. 25 Bu, Dasein açıklığı nın bir bütün olarak açılma olanağını Dasein in varlığında önceleyen bir önceliktir. Sonuç olarak, Heidegger için, Dasein in varlığını anlamlandıran ve Dasein in varlığında anlamlanabilir olan ontik, ontolojik ve ontiko-ontolojik öncelikler; O nun varlığının kendisini Dasein olarak bulma (açma) ve kendisini anlama ya da üstlenme olanaklılıklarıdır. Bu üç öncelik, Dasein i Heidegger in temel sorununu çözümleyebilmesinde öncelikli ve vazgeçilemez kılmaktadır. Bu temel sorun daha önce belirtildiği gibi varlığın anlamı yani, onun kendisini ne yolla ve nasıl bildirdiği ya da gösterdiğidir. Heidegger in, açılma ya da açığa çıkma kavramıyla biçimlendirdiği bu sorun, varlık ve Dasein arasındaki bağıntının ve bunun için de öncelikle Dasein in açığa çıkma sının, Heidegger in düşünsel açılımındaki yerine ve anlamına işaret etmektedir. 25 George, Authentic Human Destiny, s.122 13
1.1.3 Dünyadalık (In-der-Welt-Sein) Varlık va Zaman a göre, Dasein in varlığının açığa çıkma sı dünya, Dasein in kendi varlığı ve diğer Dasein varlıklarıyla olan kökensel ilişkisinin anlaşılmasıyla olanaklıdır. Heidegger e göre, bu anlamada Dasein ve dünya arasındaki kökensel ilişkinin anlaşılması diğer ikisine önceldir. Çünkü Heidegger için, Dasein in varlığı öncelikle dünyada bulunan bir varlıktır ve dünya-içindevar-olma (In-der-Welt-Sein, Being-in-the-world) 26 biçiminde açılma ya yazgılıdır. 26 Heidegger, Being and Time, s.52 14
1.1.3.1 Heidegger de Dünya Fenomeni Heidegger in, Dasein in varlığının kökensel açılımı olarak anladığı dünyaiçinde-var-olma nın anlaşılması öncelikle dünyanın bir fenomen 27 olarak ele alınmasıyla olanaklıdır. Heidegger, Temelin Özü Üzerine de dünyanın bir fenomen olarak açımlanmasını bir takım sorularla biçimlendirir. Bu bağlamda, Heidegger e göre üç temel sorunun çözümlenmesi dünyayı fenomenal olarak gösterecektir. Bunlardan ilki, dünyanın nasıl anlaşılmış olduğunu yani, geleneksel anlayışı irdelemek içindir. İkinci sorun, Heidegger de dünyayı belirlenime vardıracak olan Dasein ve dünya bağıntısının nasıl bir bağıntı olduğunun gösterilmesi içindir. Heidegger in üçüncü sorunu ise, dünyadalığın nasıl Dasein in varlığının temel ve kökensel yapısı olarak açımlanabileceğidir. 28 Heidegger e göre, geleneksel anlamıyla dünya ontik olarak anlaşılmış bir dünyadır. Dünyanın ontik olarak anlaşılması onun her durumda bir şey olarak anlaşılmasıdır. Dünyanın bir şey olarak anlaşılması geleneksel düşünce için, onun her ne ise o olarak 29 anlamlandırılmasıdır. Bu anlayışa göre, dünya ister duyulur (mundus sensibilis) isterse düşünülür (mundus intelligibilis) olsun her durumda içerisindeki şey lerin toplamı ya da bütünlüğü dür. Heidegger, bir 27 Heidegger için, fenomen, herhangi bir şey in kendisini kendi varlığından ve kendisi yoluyla görünür kılması anlamına gelmektedir. Heidegger in bu anlayışı, fenomen kavramının kökenbilimsel (etimolojik) anlamda, Antik Yunan ın apophainesthai kavramına geri gitmesinde temellenir. Bu bağlamda, apophainesthai herhangi bir şey in kendisini kendinden göstermesi yani, kendisi olarak açımlanması olmasınca fenomen in Heidegger deki anlamını biçimlendirmektedir. ( T. Kisiel, The Genesis of Heidegger s Being and Time, Printed in USA: University of California Press, 1995, s.278-279) 28 Heidegger, Pathmarks, s.110-111 29 Heidegger e göre, herhangi bir şeyin ya da olanın anlamı ya da olanağının o şey in her ne ise o olmasında aranması, batı metafiziğinin temel niteliğidir. Bu nedenle, tüm olanların ya da şeylerin bir bütün olarak ne olduğu ya da neliği sorusunun ışığında batı metafizik anlayışı, dünya nın anlamı ve olanağını açımlama yoluna gitmeyerek, bu bütünlüğü Tanrı-merkezli bir düşünce sistemi içinde anlamayı tercih etmiştir. Heidegger e göre, bu anlayışın temelinde Aristoteles yer almaktadır. Çünkü olanların bir bütün olarak neliği ne ilişkin metafizik sorun Aristoteles i, Ontoloji (Varlıkbilim) ve Teoloji (Tanrıbilim) uzlaşımını gerçekleştirme gereksiniminde bırakmıştır. (C.Hanley, Heidegger on Aristotle s Metaphysical God, Continental Philosophy Review 32:19-28, Printed in Netherlands: Kluwer Academic Publishers, 1999, s.20-21) 15
bütünlük olarak dünyanın geleneksel anlamını biçimlendiren iki kavram olduğunu belirtir. Bunlardan biri, dünyanın sonlu şey ler ya da I. Kant ın deyimiyle görünüş ler için bir sınır ya da son (terminus) olmasıdır. Kant için, bu sınır ya da son insan bilinci nin bütünselliğinde dünya ile sınırlanmış olmasıdır. Dolayısıyla, dünya yine Kant ın anlayışında olduğu gibi, koşullanmış şeyler in koşullanmamış olanla sınırı dır. Bu anlayış, dünya nın düşünülür şeyler için bir sınır olarak anlaşıldığını gösterir. Dünya yı geleneksel anlamda açımlayan bir diğer kavram ise onun her durumda evrensel olması ve dolayısıyla, sonlu şeyler in ya da görünüş lerin bütünselliğini temsil etmesidir. Bu, dünya nın evrensel ve son derece genelleyen bir bütünlük (universitas) olarak anlaşılmasıdır. 30 Heidegger için, dünyanın ontik tanımı hem dünya nın hem de içerisindeki şey lerin varlığı ya da açımlanmasıyla olan bağıntısını göz ardı etmektedir. Bu nedenle, geleneksel anlayışında dünya yalıtılmış bir dünyadır. Dünya nın bu yalıtılmış anlamı, Heidegger e göre, onun ontolojik olarak anlaşılmamış olmasından kaynaklanmaktadır. Heidegger in Temelin Özü Üzerine de belirttiği gibi, olanların bütünü (cosmos ontos) öncelikle ve yalnızca kozmik ( evren e ait) bir durum değildir; fakat insan varoluşu nun durumu (state) ya da bulunuşu(situation) dur. 31 M.E. Johson a göre, Heidegger için, dünya bir şey değildir. Dünya, etrafımızda duran şeylerin toplamı ya da bütünü de değildir. 32 Çünkü Heidegger de dünya, ortak bir bağlamda her şeyin daima ve halihazırda ilişkide olduğu bir dünyadır. Böylece, dünya birinin dünya-içerisindeki ya da etrafındaki şey lerle olan ilişkisini 30 Heidegger, Pathmarks, s.120-121 31 Heidegger, a.g.e., s.112 32 Mary E. Johnson, Heidegger and meaning: implications for phenomenological research, Nursing Philosophy I, pp. 134-146, Blackwell Science Ltd., 2000, s.137 16
olanaklı kılan ve bu ilişkiyi anlamlandıran bağıntısal bütünlüğü anlatır. Başka bir deyişle, Heidegger e göre, dünya şey lerin anlamlı kılındığı bir ilişkiler bütününün açılımıdır. Bu nedenle, Heidegger de Dasein in dünya-içinde-varolma sı, bir şeyin içerisinde olmak ya da bir şey tarafından kapsanıyor (categorial-in) olmayı bildirmez. Dasein in dünyadalığı (existentialin), dünya içerisinde olma değildir. 33 Çünkü bir şey in içerisinde olmak her durumda birbirinden ayrı iki şey in varlığını gösterir. Ancak Heidegger için, Dasein ve dünya iki ayrı şey olarak anlaşılamaz. Heidegger, bunu Varlık ve Zaman da şöyle vurgular: Dünya, gerçekliğin bilen ve bilinen olarak ayrımlandığı bir dünya değildir, tersine her şey in anlam kazandığı bir ilişkiler bütünüdür. Bu anlamın kaynağı ise temelinde Dasein e aittir. 34 Sonuç olarak, Heidegger e göre, dünya ontik olarak şeylerin toplamı değil anlamlı bir bağlamdır. Dünya nın anlamlı bir bağlam olarak anlaşılmasının olanağı Dasein de temellenmektedir. Heidegger e göre, bu temel yani, dünya ve Dasein arasındaki kökensel ilişki, daha önce belirtildiği gibi, Dasein in dünyadalığı dır. Dasein ve dünya arasındaki bu ilişkinin açığa çıkma sı, dünyanın ontik ve ontolojik olarak yani iki adımda nasıl dünyadalık olarak açımlanabileceğini biçimlendirme ile olanaklıdır. Bu nedenle, Heidegger Varlık ve Zaman da dünya fenomeninin anlamı ya da anlaşılması için öncelikle dünyanın Dasein in dünyadalığı olarak anlamının ne olduğu daha sonra da Dasein in kendisinin dünyada olma sının ne anlama geldiğini temellendirme yoluna gitmiştir. Dolayısıyla, öncelikle Heidegger de dünyanın, Dasein in dünyadalığı olarak nasıl anlamlandırabileceği ve daha sonra da Dasein in kendisinin dünyada olma sının anlamını biçimlendiren dünyada bulunma durumları açıklanmalıdır. 33 Hubert L. Dreyfus, Being-in-the-World, Cambridge, Massachusetts : The MIT Press, 1991, s.42-43 34 Heidegger, Being and Time, s.81 17
1.1.3.2 Dünyadalığın Anlamı: Alışkınlık (Familiarity) Dasein ve dünya ilişkisinin kökensel anlamı Dasein in dünyasına olan alışkınlığı (familiarity) dır. Dünya, anlamlı bir bağlam olarak, Dasein in içerisine uyandığı alışkın olunan ve bilinen bir dünyadır. Bu nedenle, Heidegger Dasein in dünyadalığı nın ilk ve öncelikli (bulunma bakımından) anlamını alışkınlık olarak çözümler. Heidegger e göre, alışkınlık dünyanın Dasein e olan açıklığını bildirdiği gibi, Dasein in de dünyaya olan yakınlığını anlamanın ilk adımını oluşturmaktadır. 35 Çünkü Dasein in dünyada olma sı ya da bulunma sının anlamı ya da olanağı, hem dünyanın Dasein in varlığına olan açıklığının hem de Dasein in dünyaya olan yakınlığının anlaşılmasıyla görünür kılınabilir. Heidegger in, Dasein in varlığı ve dünya arasında görünüşe çıkarttığı bu ilişkiyi iki başlık altında incelemek olanaklıdır. Bu başlıklardan ilki, dünyanın Dasein e olan açıklığı yani Dasein in dünyadalığı nın anlamıdır. Bu anlam, burada üç alt başlık altında irdelenecek olan alışkınlık tır. Diğer başlık ise, Dasein in dünyaya olan yakınlığının ne anlama geldiğini biçimlendirecek olan Dasein in dünyada bulunma biçimleri ya da varoluşça larıdır. 35 George, Authentic Human Destiny, s. 166 18
1.1.3.2.1 Şeylere İlgi İle Yönelmişlik (Besorgen) Heidegger de dünya, daha önce de belirtildiği gibi, insan varlığının deneyimleri ve kavrayışının yani tüm anlamlı edimlerinin ortaya çıkardığı bir bağlamdır. Dünyanın, tek tek anlamlı edimleri bir bütün olarak anlamlı kılan bu tanımı, Heidegger in dünyayı hem ontik olarak yani kendinde bulunuşu bakımından hem de ontolojik olarak yani bu bulunuşun anlaşılması bakımından nasıl açığa koyduğunu irdelemeyi gerektirmektedir. Heidegger e göre, dünyanın ontik olarak yani doğrudan bulunuşu bakımından ilk anlamını, dünya-içerisindeki-şeylerle Dasein in varlığı arasındaki ilişki oluşturmaktadır. Çünkü Heidegger, sorgulamasına varlığın varlıkbilim öncesi (pre-ontolojik) anlamını araştırarak başlar. Bu nedenle, Heidegger de dünya gündelik olanın sınırları içinde ele alınandır. Yani, dünya Dasein in günlük çevre si (umwelt) olarak yorumlanan bir dünyadır. Heidegger için, Dasein in dünyasıyla bu kökensel ilişkisi kılgısal (pragmata) bir ilişkidir. Başka bir deyişle, şeylere ilgi ile yönelmişlik (Besorgen) 36 kökensel olandır. Dasein in şeylere ilgi ile yönelmişliği, Varlık ve Zaman da belirtildiği gibi, yanyana olma 37 biçiminde gerçekleşir. Dasein in kılgısal edimlerini anlaşılır kılacak olan bu yanyana olma, dünya-içerisindeki-şeyler ve Dasein in varlığı arasındaki ayrımı başlarına değil, bildirmektedir. Bu ayrım, dünya-içerisindeki-şeylerin kendi Dasein in varlığıyla bir arada anlam kazanmasına ilişkin bir ayrımdır. Heidegger e göre, Dasein in dünya-içerisindeki-şeylerle yanyana olma sı ya da bulunması, şeylerin Dasein in varlığı olmadan birbirini etkileyememesinde temellenen bir ilişkidir. Çünkü şeyler ya da Dasein-olmayanlar kendi başına ele 36 Heidegger, Being and Time, s.157 37 Heidegger, a.g.e., s.80 19
alındığında, birbirine son derece uzak durur. Heidegger için, bu uzaklık, mekansal bir uzakta olma ya da durmayı değil ama iletişimsizliği ve anlamsızlığı ifade eder. Şeylerin birarada bulunmalarındaki bu iletişimsizliği ya da anlamsızlığı Dasein in varlığı olmaksızın birbirine dokunamaması dır. 38 Bu nedenle, Heidegger in, şeylerin birbirine dokunması ya da değmesiyle görünür kılmaya çalıştığı, anlamdan ve anlaşılmadan başka bir şey değildir. Çünkü bir şey in bir diğer şey e dokunması ya da değmesi her durumda iki şey arasındaki iletişimi ya da bu iki şey in birbirine anlamlı yani anlaşılabilen gönderimlerini bildirir. Dünyaiçerisindeki-şeyler bu nedenle, Dasein in anlayan ve anlamlandıran varlığının kılgısal edimleri olmaksızın birbirleriyle bağıntıya gelemezler. Heidegger için, Dasein ve etrafında duran ve O nu kuşatan şey ler arasındaki ilişkinin öncelikli biçimi, gündelik yaşama ait olan kavrayışın ve edimlerin belirlediği bir yapıya sahiptir. Dasein ve şey ler arasındaki etkileşimin öncelikli alanı olan bu düzlemde şey ler, daha önce de belirtildiği gibi, birbiriyle ilişkisiz ve kendi başına duran şey ler değillerdir. Dasein in gündelik yaşamı ve edimlerinde ve bu edimlere bağlı olarak diğer şey lerle bağıntılandırılmış ve anlamlı birer şey olarak açığa konulmuş olan şey lerdir. 39 Heidegger e göre, Dasein ve etrafında duran, O nu kuşatan şey lerin bu yanyana lığı hem dünyaiçerisindeki-şeylerin öncelikle ne anlam ifade ettiğinin hem de bu anlamın Dasein in varlığında nasıl olanaklı kılındığının anlaşılmasını sağlamaktadır. Heidegger için, Dasein in kılgısal edimleri şey lerin ilk anlamını her ne ise o olarak olma ya da bulunma larında (vorhandenheit) açığa koymaz. Ancak el altında ve kullanıma hazır (zuhandenheit) olma biçiminde belirler. Bu 38 Heidegger, Being and Time, s.81 39 Johnson, Heidegger and meaning: implications for phenomenological research, s.137 20
noktadan bakıldığında şey ler, Dasein in kılgısal edimleri içindir. Dasein in kılgısal edimleri, O nu kuşatan bir takım bağlamların ve bu bağlamlarda anlamlı kılınan donanımların belirlemeleri içerisinde biçimlenmektedir. Dolayısıyla, Dasein şey lerin bir-şey-için 40 olmasını ve bu bir-şey-için olmanın da her durumda diğer şey lerle birlikteliği gerektirmesini kullanımlarıyla anlamlı kılandır. Başka bir deyişle, Dasein in dünyadalığı nda öncelikle şey lerle yanyana bir duruşta bulunmasının dünya-içerisindeki-şeyleri anlamlı kılan ilk bağlamı, şey lerin her durumda bir-şey-için olmalarıdır. Şey lerin bir-şey-için olmalarının anlamlı bağlamını olanaklı kılan, Dasein in dünyadalığı nın kökensel yönü olan şeylere ilgi ile yönelme dir. Heidegger e göre, şeylere ilgi ile yönelmişliği Dasein in varlığında olanaklı kılan ise bu varlığın her durumda açık bir tavır ya da davranış ta 41 olmasıdır. Dasein in bu açık tavrı ya da davranış ı, O nun dünyasına olan yakınlığını olanaklı kılarak bu yakınlığın anlamı olur. Heidegger için, Dasein in kılgısal tavrı içerisinde şey leri nasıl anlamlandırdığının anlaşılması tek başına, dünyadalığı biçimlendirmek için yeterli değildir. Çünkü Dasein in varlığı kökensel olarak diğer Dasein varlıkları ile bir arada bulunmaktadır. Heidegger e göre, dünyadalık Dasein için diğer Dasein 40 Heidegger e göre, bir-şey-için olma, dünya-içerisindeki-şeylerin ilk yani öncelikli anlamıdır. Bu nedenle, şey ler ilk anlamını ve bu bağlamda da anlaşılabilme olanaklarını ne için olduklarında bulurlar. Bu bulunma ise, dünya-içerisindeki-şeyler ve Dasein in tüm anlamlı edimleri arasındaki bağıntıyı öncelemektedir. (Heidegger, Being and Time, s.98) 41 Dasein in şey lerle olan ilişkisini olanaklı kılan açık tavrı ya da davranışı, Dasein ve varlığın açığa çıkması ya da doğruluğu arasındaki bağıntının anlaşılmasıyla kendisini gösterecektir. Çünkü bu açık tavır ya da davranış, Heidegger düşüncesinin çeşitli dönemlerinde açıklık-varlığın anlamı ve insan varlığının anlamı ya da sonlu doğası olarak Dasein in varlığı arasındaki ilişkinin değişik açılardan görünür kılınmasıyla anlamlandırılmıştır. Varlık ve Zaman da e doğru ya da bir şeye doğru olma şeklinde ifade edilen ve ilgi de gerçekleşen bu tavır, Metafiziğe Giriş te açık bir tavır ya da davranış kavramlarıyla ele alınarak Dasein in varlığı ve şey ler arasındaki ilişki, varlığın açığa çıkma sının anlamıyla birarada incelenmiştir. Bu anlam, insan varlığının edimleri, varlığın anlamı ve açıklık arasındaki ilişkinin yapısını açığa koymaya yönelik bir anlamdır. (T.Sheehan, Kehre and Ereignis: A Prolegomenon to Introduction to Metaphysics, A Companion to Heidegger s Introduction to Metaphysics, (Edited by Richard Polt & Gregory Fried), pp. 3-16 and 263-274, New Haven and London: Yale University Press, 2000, s.267-268) 21
varlıklarıyla paylaşılan bir dünyada olmayı ifade eder. Bu nedenle, Dasein in şey lerle yanyana olma sını da anlaşılır kılacak olan ötekilerle birlikteliğin (Mit-sein) açığa konulması dünyadalığın bir diğer oluşturucu yapısını gösterecektir. 22
1.1.3.2.2 Ötekilerle Birliktelik (Mit-sein) Dasein ve dünya arasındaki kökensel ve karşılıklı ilişkinin ilk açılımı dünya-içerisindeki-şeylerle yanyana olma dır. Ancak Varlık ve Zaman da vurgulandığı gibi, Dasein ve şey lerin kılgısallığı yine aynı düzlem üzerinde ötekilerin de anlaşılmasını beraberinde taşır. 42 Çünkü Dasein, daha önce belirtildiği gibi, yalın ya da tekil bir ben in bulunuşu olarak anlaşılamaz. Heidegger için, Dasein in Da sı dünyadalığın açıklığının bir bildirimidir. Dünya-içerisindekişeylerle yanyana olma ve ötekilerle birliktelik, Dasein in Da sının verilmişlikleri yani öndeyileridir. Dasein, bu verilmiş ya da öndeyilenmiş dünyaya uyanır. (waking up to world) 43 Bu nedenle, Dasein in varlığının açığa çıkma sı ve anlaşılması her şeyden önce, Da da öndeyilenen yapıların çözümlenmesiyle olanaklıdır. Heidegger e göre, ötekiler öncelikle Dasein olmayan şey ler değillerdir. Ötekiler de kendi Dasein varlıkları ile birliktedir. Bu nedenle, Heidegger ötekilerle birlikteliği Dasein in, Dasein olmayan şey lerle olan ilişkisinden çok daha farklı bir ilişki olarak anlamamız gerektiğini düşünür. Çünkü Dasein in kendi Dasein iyle birlikteliği her durumda ötekilerin de kendi Dasein leri ile olan birlikteliğiyle birarada anlaşılabilecektir. 44 O halde, bu noktada, birliktelik Dasein in açığa çıkma sının öncelikli hali olan dünyadalığın anlaşılması için ne anlam ifade etmektedir?, diye sorulabilir. Heidegger e göre, Dasein ve ötekilerin birlikteliği dünyanın bir arada olunan ve paylaşılan bir bağlam olduğunu ifade eder. Çünkü ötekiler de tıpkı Dasein gibi, kendi açıklıklarında yani dünyada dırlar. Dasein in Da sı, her bir insan varlığının 42 Heidegger, Being and Time, s.154 43 Johnson, Heidegger and meaning: Implications for phenomenological research, s.137 44 Heidegger, a.g.e., s.157 23
edimlerini anlamlı ve olanaklı kılandır. Dolayısıyla, Da her tekil anlamlı edimi paylaşımsal bütünlüğü içerisinde anlamlandıran ya da anlaşılır kılan bir Da dır. Da nın bu bir arada olmayı ya da birlikteliği öndeyileyen yapısı, Dasein in varlığından çıkartılıp atılamayacak olan ve Dasein istese de istemese de O nun varlığına özgü olan bir yapıdır. Dolayısıyla, Dasein daima ve halihazırda ötekilerle birlikte açığa çıkar. Bu nedenle, Dasein in ötekilerle birlikteliği, Dasein in dünyadalık olarak açığa çıkması nın temel oluşturucularından biridir. Heidegger için, Dasein in ötekilerle birlikteliği nin olanağı Dasein in kendi varlığını bildirir. Ancak Dasein in ötekilerle birlikteliği nin gerçekleşmesi ya da açığa çıkma sı, diğer Dasein varlıklarıyla olan birlikteliğe bağlıdır. Başka bir deyişle, Dasein in varlığı bir arada olmanın temel yapısını kendisinde taşısa da bu temel yapının anlaşılması ya da görünüşe çıkması her durumda dünyadalığın paylaşıldığı diğer Dasein varlıklarının da bir arada olma potansiyelinin açığa çıkma sına bağlıdır. Dolayısıyla, her Dasein in bir diğeri ile olan birliktelik ilişkisi, her durumda birbirlerinin varlığını gerektirmektedir. Yani, Dasein in birlikteliği Dasein varlığıyla ya da öteki Dasein varlıklarıyla (Mit-dasein) 45 birlikteliktir. Heidegger e göre, Dasein in şey lerle olan ilişkisinin anlamı ya da temel yapısı O nun diğer Dasein varlıklarıyla olan bağıntısını açımlamak için yeterli değildir. Bu çerçeve içerisinde, Dasein in diğer Dasein varlıklarıyla ilişkisi dünyaiçerisindeki-şeyler gibi yanyana olma olarak değil, birliktelik olarak düşünülmelidir. Çünkü Dasein gibi ötekiler de dünyada dır ve bu nedenle, Dasein in dünyası tek başına olunan değil, paylaşılan bir dünyadır. Ancak henüz 45 Heidegger, Being and Time, s.156 24
bir nokta açığa çıkmamış gibi görünüyor. Varlık ve Zaman da, Dasein in şeylerle ilişkisi ilgi de temellenen bir ilişkiydi. Dasein in ilgi olarak dışlaşan bu tavrı ya da davranışı ise açık bir tavır ya da davranış olarak anlaşılmalıydı. Bu bağlamda, Heidegger için, Dasein in ötekilerle olan birlikteliğini belirleyecek olan açık tavrı ya da davranışı ne olabilir? Heidegger e göre, Dasein in diğer Dasein varlıklarıyla olan birlikteliği, Dasein için rastlantısal bir birliktelik olmadığı gibi, Dasein in dünya-içerisindekişeylere doğru olan ve onları anlamlandıran tavrını da taşımaz. Çünkü Dasein in kendisi gibi Dasein varlıklarıyla olan kökensel birlikteliği, yalnızca etkileyen ve yönlendiren bir ilişkiyi değil, aynı zamanda her Dasein in bir diğerinden etkilendiği bir ilişkiyi bildirir. Dasein in öteki Dasein varlıklarıyla olan bu ilişkisini, Heidegger, ilgi nin bir başka boyutuyla ifade eder. Dasein in toplumsal yaşama özgü olan bu ilgi si, Varlık ve Zaman da gözetmek (fürsorge) 46 kavramıyla açıklanır. Bir arada ya da birlikte yaşanan ve paylaşılan toplumsal yaşayışın bu tavrı ya da davranışı, Dasein in etkilediği ve etkilendiği bir ilişkideki ilgi sini biçimlendirmektedir. Dasein in içe ve öne sıçramaları olarak anlamlandırılan bu ilişki yani diğerleri ya da ötekilerle birliktelik, Heidegger için, bir tür egemen olma yani içe ya da içeri sıçrama ve serbest bırakma yani öne sıçrama olarak düşünülmelidir. Dasein in bu içe ve öne sıçramaları, ötekilerle olan etkileşimin öncelikli hali olan gündelik yaşamda kendisini görünür kılar. 47 Bir Dasein in diğer Dasein varlıklarıyla olan etkileşimi böylece, Dasein in ötekileri dikkate alması, 46 Varlık ve Zaman a göre, Sorge-Fürsorge-Besorgen kavramları arasında hem etimolojileri hem de anlamları bakımından kökensel bir bağıntı vardır. Heidegger için, Fürsorge ilgi ve endişenin bir aradalığında anlaşılması gereken bir kavramdır. Bu nedenle, ötekilerle birlikteliği olanaklı kılan Dasein in açık tavrı yani, Fürsorge gözetmek (ötekilerin gözetilmesi) biçiminde türkçeleştirildi. (Heidegger, Being and Time, s.157) 47 Heidegger, a.g..e., s.157-158 25
gerek kendi hareketlerini ya da edimlerini gerekse ötekilerin edimlerini bu çerçevede düzenlemesi ve böylece ötekilerle doğrudan olsun olmasın iletişime geçmesinde ya da onlara karşı kayıtsız kalmasında biçimlenmektedir. Ancak her ne durumda olursa olsun, Dasein için, ötekilerle birlikte olmak toplumsal yaşayışı ve toplumsal edimleri ya da eylemleri olanaklı kılandır. Heidegger e göre, Dasein daima ve halihazırda toplumsal bir varlık olarak anlaşılabileceği için toplumsal eylemler ya da yaşayışın kendisi böylece, Dasein in varlığında öndeyilenmiş bir bulunmayı biçimlendirir. Sonuç olarak, Heidegger için, Dasein açıkça dünyadalık demektir. Dünyadalık olarak anlaşılmak Dasein i düşünsel varlığında yalıtılmış bir töz olmaktan çıkarır. Çünkü Dasein in dünyadalık olarak açığa çıkan varlığı öncelikle ve kökensel olarak şeylere ilgiyle yönelmişlik ve paylaşılan bir dünyada ötekileri gözetme biçiminde anlaşılmalıdır. S. Glendinning in de belirttiği gibi, Dasein in varlığı basitçe düşünsel bir töz değildir. Heidegger e göre, Dasein hem şey lerin hem de ötekilerle birlikteliğin kökensel varlığı olrak tüm bu yapıları da taşıyan bambaşka bir açılımdır. Öyle ki, bu açılım Dasein ve dünya etkileşimini sahneye çıkarır. 48 48 S.Glendinning, On Being with Others: Heidegger, Wittgenstein, Derrida, London, NY: Routledge, 1998, s.56-57 26
1.1.3.2.3 Gündelik Yaşamın Anlamı: Onlar (Das Man) Heidegger için, Dasein ve dünya arasındaki ilişkinin ya da etkileşimin yapısı olarak dünyadalık öncelikle Dasein in varlığını kuşatan, O nu çevreleyen ve böylece de içerisine çeken bir yaşama düzlemi olarak görünür kılınabilir. Dasein için, bu düzlem O nun ilgi si yoluyla gerçekleşen yönelimlerinin açığa çıkma ağı ya da açılımını bildirmektedir. Bu ağ ya da açılımın serimlenebileceği öncelikli yapı, Heidegger i gündelik yaşamın çözümlenmesine götürür. Çünkü Heidegger, Dasein in genellikle gündelik yaşamın anlamları içerisine çekilmiş ve bu anlamları kendi ilgi çevrellerinde açığa koyan bir bulunuşa sahip olduğunu düşünür. Bu, Heidegger in varlığın anlamı nın sorgulanmasında varlıkbilim öncesi olanı neden ilk olarak ele aldığının bir göstergesidir. Heidegger için, Dasein in dünyada bulunma sı ya da olma sının çoğu zaman içerisinde olunan bu düzlemi yani gündelik yaşam ve gündelik edimler, dünyadalığı biçimlendiren temel oluşturucu öğeleri yani dünyaiçerisindeki-şeyleri ve ötekilerle olan birlikteliği de anlaşılır kılmanın uygun alanını göstermektedir. Çünkü Dasein in dünyadalığı nı biçimlendiren bu temel oluşturucularla birarada ya da yanyana olma, Dasein in ilgi si ya da gözetme si yoluyla olanaklıdır. Heidegger için, bu olanak Dasein in dünyadalık olarak açığa çıkma sında, şey lerle yanyana lığını yani onlara olan ilgi sini ve ötekilerle birlikteliği ni anlaşılır kılan Dasein in dünyasına olan alışkınlığı dır. Heidegger e göre, dünyadalığın ya da dünyada olma nın alışkınlık olarak anlaşılabilmesi öncelikle dünyanın bilinen bir dünya olmasıyla dışlaşabilir. Bu nedenle, Heidegger için, bilme dünyada olma nın ilk örneklemi ve Dasein in dünya-içerisindeki-şeylere doğru olan tavrının ya da davranışının biçimlerinden biridir. Dolayısıyla, Dasein için, daima ve halihazırda bilinen bir dünyaya gözlerini 27