TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI TUVA TÜRKÇESİNDE FİİL SÖZ YAPIMI Yüksek Lisans Tezi Buket BARAN Ankara-2015
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI TUVA TÜRKÇESİNDE FİİL SÖZ YAPIMI Yüksek Lisans Tezi Buket BARAN Tez Danışmanı Doç. Dr. Gülsüm KİLLİ YILMAZ Ankara-2015
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. (05/08/2015) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Buket BARAN
IV ÖNSÖZ Eski Türkçenin dil özelliklerini koruyan ve çağdaģ Türk dili alanının Sibirya kolunda önemli bir yere sahip olan Tuva Türkçesinin söz yapım biçimlerinin araģtırılması, Türk dilinin tarihsel ve çağdaģ alanındaki biçim birimlerin karģılaģtırmalı olarak incelenmesi açısından önem taģımaktadır. Bu çalıģmada Tuva Türkçesinin fiil yapan biçimleri, isimden fiil yapan ekler ve fiilden fiil yapan ekler olmak üzere iki baģlık altında ele alınmıģtır. Dilbilim çevrelerince tartıģmalı bir konu olan fiilde çatı, kılınıģ ve olumsuzluk bildiren ekler eģ zamanlı sözcükleģme iģlevinde kullanılıp, fiili anlam, özne ve nesne bakımından etkilemelerinden dolayı fiilden fiil yapan ekler sınıfında değerlendirilmiģtir. Tuva Türkçesinin fiil söz yapımında Moğolca etkisinin görüldüğü durumlarda eklerin Moğolcadaki durumları da ele alınmıģ ve Tuva Türkçesinde Moğolcadan ödünçlenen ekler ve bu eklerin iģlevleri tespit edilmeye çalıģılmıģtır. Ayrıca Tuva Türkçesinin fiil söz yapım eklerinin Rusçadan ödünçleme sözcüklerdeki durumu biçim-sesbilgisel açıdan incelenmiģ ve eklerin bu sözcüklerdeki iģlevleri belirlenmeye çalıģılmıģtır. Yüksek lisans eğitimim boyunca üzerimde emeği olan bütün hocalarıma, özellikle saygıdeğer hocam Prof. Dr. Sema Barutcu Özönder e, bu çalıģmanın oluģturulması sürecinde bana her konuda yardımcı olan ve benden desteklerini esirgemeyen tez danıģmanım Doç. Dr. Gülsüm Killi Yılmaz a en içten teģekkürlerimi sunuyorum. Buket BARAN Ankara, 2015
V İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... IV Tablolar... XIX ġemalar... XX Harita... XX Kısaltmalar... XXI Eserlerle Ġlgili Kısaltmalar... XXII Tuva Türkçesi Alfabesi ve Harflerin Ses Değeri... XXVI Kullanılan ĠĢaretler... XXVII GİRİŞ... 1 Tezin Konusu... 1 Konunun Sınırları... 1 Amaç... 1 Kullanılan Yöntem... 1 Bütünce... 2 Söz Yapımı AraĢtırma Tarihi... 3 1.BÖLÜM TUVA TÜRKLERİ VE TUVA TÜRKÇESİ... 12 1.1. Tuva Türkleri... 12 1.1.1. Coğrafya... 12 1.1.2.Tarih... 12 1.1.3. Nüfus... 14 1.2. Tuva Türkçesi... 18 1.2.1. Tuva Türkçesinin Türk Dili Tasniflerindeki Yeri... 18 1.2.2. Tuva Türkçesinin Ağız Sistemi... 20
VI 1.2.3. Tuva Türklerinin Dil Durumu... 23 1.2.3.1. KonuĢur Sayısı... 23 1.2.3.2. Kurumsal Destek... 30 1.2.3.3. Tuva Türkçesinin Kullanım Alanları ve ĠĢlevleri... 31 1.2.3.3.1. Eğitim Alanında Kullanımı... 32 1.2.3.3.2. Kitle ĠletiĢim Araçlarında Kullanımı... 37 1.2.3.3.3. Yönetim Alanında Kullanımı... 40 1.2.3.3.4. Din Alanında Kullanımı... 40 1.3. Dil ĠliĢkileri Bağlamında Tuva Türkçesi... 41 1.3.1. Tuva- Moğol Dil ĠliĢkileri... 41 1.3.2. Tuva-Rus Dil ĠliĢkileri... 43 2. BÖLÜM SÖZ YAPIMI VE FİİL... 46 2.1. Fiil... 46 2.2. Kök, Köken... 47 2.3. Söz Yapımı... 50 2.3.1. SözcükleĢme... 52 2.3.2. Biçim birim... 56 2.3.3. Türetme/Türetim, TüremiĢ Sözcük... 59 2.3.4. Gövde... 61 2.3.5. Çatı... 62 2.3.5.1. Birliktelik/KarĢılıklılık-ĠĢteĢlik... 64 2.3.5.2. DönüĢlülük... 65 2.3.5.3. Edilgenlik... 66 2.3.5.4. Ettirgenlik... 67
VII 2.3.6. GörünüĢ ve KılınıĢ... 68 2.3.7. Olumsuzluk... 71 3. BÖLÜM: TUVA TÜRKÇESİNDE İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER... 73 3.1. {+A-}... 73 3.1.1. Eski Türkçede {+A-} Eki... 73 3.1.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+A-} Eki... 74 3.1.3. Tuva Türkçesinde {+A-} Eki... 75 3.1.3.1. Tuva Türkçesinde {+A-} Ekinin ĠĢlevleri... 77 3.2. {+I-}... 78 3.2.1. Eski Türkçede {+I-} Eki... 78 3.2.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+I-} Eki... 79 3.2.3. Tuva Türkçesinde {+I-} Eki... 80 3.2.3.1. Tuva Türkçesinde {+I-} Ekinin ĠĢlevleri... 81 3.3. {+(A)r-}... 81 3.3.1. Eski Türkçede {+(A)r-} Eki... 81 3.3.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+(A)r-} Eki... 83 3.3.3. Tuva Türkçesinde {+(A)r-} Eki... 83 3.3.3.1. Tuva Türkçesinde {+(A)r-} Ekinin ĠĢlevleri... 84 3.4.{+(I)k-}... 85 3.4.1. Eski Türkçede {+(I)k-} Eki... 85 3.4.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+(I)k-} Eki... 86 3.4.3. Tuva Türkçesinde {+(I)k-} Eki... 86 3.4.3.1. Tuva Türkçesinde {+(I)k-} Ekinin ĠĢlevleri... 86 3.5. {+(II)rgA-}... 87
VIII 3.5.1. Eski Türkçede {+(I)rKA-} Eki... 87 3.5.2. Moğolcada {+RGA-} Eki... 88 3.5.3. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+(I)rKA-} Eki... 89 3.5.4. Tuva Türkçesinde {+(II)rgA-} Eki... 89 3.5.4.1. Tuva Türkçesinde {+(II)rgA-} Ekinin ĠĢlevleri... 91 3.6. {+GAr-}... 92 3.6.1. Eski Türkçede {+gar-} Eki... 92 3.6.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+GAr-} Eki... 93 3.6.3. Tuva Türkçesinde {+GAr-} Eki... 94 3.6.3.1. Tuva Türkçesinde {+GAr-} Ekinin ĠĢlevleri... 94 3.7. {+LA-}... 95 3.7.1. Eski Türkçede {+LA-} Eki... 95 3.7.2. Moğolcada {+LA-} Eki... 99 3.7.3. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+LA-} Eki... 100 3.7.4. Tuva Türkçesinde {+LA-} Eki... 109 3.7.4.1. Tuva Türkçesinde {+LA-} Ekinin ĠĢlevleri... 113 3.7.4.2. Rusçadan Ödünçleme Sözcüklerde {+LA-} Eki... 137 3.7.4.2.1. Rusçadan Ödünçleme Sözcüklerde {+LA-} Ekinin ĠĢlevleri.. 138 3.8. {+LAn-}... 144 3.8.1. Eski Türkçede {+LAn-} Eki... 144 3.8.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+LAn-} Eki... 145 3.8.3. Tuva Türkçesinde {+LAn-} Eki... 146 3.8.3.1. Tuva Türkçesinde {+LAn-} Ekinin ĠĢlevleri... 146 3.9. {+TAl-}... 148
IX 3.9.1. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+TAl-} Eki... 148 3.9.2. Tuva Türkçesinde {+TAl-} Eki... 149 3.9.2.1. Tuva Türkçesinde {+TAl-} Ekinin ĠĢlevleri... 152 3.10. {+LAĢ-}... 153 3.10.1. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+LAĢ-} Eki... 153 3.10.2. Tuva Türkçesinde {+LAĢ-} Eki... 154 3.10.2.1. Tuva Türkçesinde {+LAĢ-} Ekinin ĠĢlevleri... 154 3.11.{+DA-}... 155 3.11.1. Eski Türkçede {+DA-} Eki... 155 3.11.2. Moğolcada {+DA-} Eki... 156 3.11.3. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+DA-} Eki... 157 3.11.4. Tuva Türkçesinde {+DA-} Eki... 158 3.11.4.1. Tuva Türkçesinde {+DA-} Ekinin ĠĢlevleri... 159 3.12. {+SI-}... 160 3.12.1. Eski Türkçede {+si-} Eki... 160 3.12.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+SI-} Eki... 161 3.12.3. Tuva Türkçesinde {+SI-} Eki... 161 3.12.3.1. Tuva Türkçesinde {+SI-} Ekinin ĠĢlevleri... 162 3.13. {+ġi-}... 163 3.13.1. Moğolcada {+ġi-} Eki... 163 3.13.2. ÇağdaĢ Türkçelerinde {+ĢI-} Eki... 164 3.13.3. Tuva Türkçesinde {+ġi-} Eki... 165 3.13.3.1. Tuva Türkçesinde {+ġi-} Ekinin ĠĢlevleri... 165 3.14. {+çi-}... 167
X 3.14.1. Moğolcada {+çi-} Eki... 167 3.14.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+çi-} Eki... 167 3.14.3. Tuva Türkçesinde {+çi-} Eki... 168 3.14.3.1. Tuva Türkçesinde {+çi-} Ekinin ĠĢlevleri... 169 3.15. {+ÇIt-}... 171 3.15.1. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+sit-} Eki... 171 3.15.2. Tuva Türkçesinde {+ÇIt-} Eki... 172 3.15.2.1. Tuva Türkçesinde {+ÇIt-} Ekinin ĠĢlevleri... 172 3.16. {+SIn-}... 174 3.16.1. Eski Türkçede {+sin-} Eki... 174 3.16.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+SIn-} Eki... 174 3.16.3. Tuva Türkçesinde {+SIn-} Eki... 175 3.16.3.1. Tuva Türkçesinde {+SIn-} Ekinin ĠĢlevleri... 176 3.17. {+SA-}... 177 3.17.1. Eski Türkçede {+sa-} Eki... 177 3.17.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+SA-} Eki... 178 3.17.3. Tuva Türkçesinde {+SA-} Eki... 178 3.17.3.1. Tuva Türkçesinde {+SA-} Ekinin ĠĢlevleri... 179 3.18. {+SIrA-}... 179 3.18.1. Eski Türkçede {+SIrA-} Eki... 179 3.18.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+SIrA-} Eki... 180 3.18.3. Tuva Türkçesinde {+SIrA-} Eki... 181 3.18.3.1. Tuva Türkçesinde {+SIrA-} Ekinin ĠĢlevleri... 181 3.19. {+ra-}... 183
XI 3.19.1. Eski Türkçede {+ra-} Eki... 183 3.19.2. Moğolcada {+ra-} Eki... 184 3.19.3. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+ra-} Eki... 185 3.19.4. Tuva Türkçesinde {+ra-} Eki... 185 3.19.4.1. Tuva Türkçesinde {+ra-} Ekinin ĠĢlevleri... 186 3.20. {+KIr(A)-}... 187 3.20.1. Eski Türkçede {+KIr(A)-} Eki... 187 3.20.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+KIr(A)-} Eki... 187 3.20.3. Tuva Türkçesinde {+KIr(A)-} Eki... 188 3.20.3.1. Tuva Türkçesinde {+KIr(A)-} Ekinin ĠĢlevleri... 189 3.21. {+kila-}... 190 3.21.1. Moğolcada {+gila-} Eki... 190 3.21.2. Tuva Türkçesinde {+kila-} Eki... 190 3.21.2.1. Tuva Türkçesinde {+kila-} Ekinin ĠĢlevleri... 190 3.22. {+ÑAyIn-}... 191 3.22.1. Tuva Türkçesinde {+ÑAyIn-} Eki... 191 3.22.1.1. Tuva Türkçesinde {+ÑAyIn-} Ekinin ĠĢlevleri... 191 3.23. {+ça-}... 192 3.23.1. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+ça-} Eki... 192 3.23.2. Tuva Türkçesinde {+ça-} Eki... 192 3.23.2.1. Tuva Türkçesinde {+ça-} Ekinin ĠĢlevleri... 192 3.24. {+y-}... 193 3.24.1. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+(I)y-} Eki... 193 3.24.2. Tuva Türkçesinde {+y-} Eki... 193
XII 3.25. {+ġaara-}... 194 3.25.1. Tuva Türkçesinde {+ġaara-} Eki... 194 4. BÖLÜM: TUVA TÜRKÇESİNDE FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER... 196 4.1. {-(I)Ģ-}... 196 4.1.1. Eski Türkçede {-(I)Ģ-} Eki... 196 4.1.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-(I)Ģ-} Eki... 197 4.1.3. Tuva Türkçesinde {-(I)Ģ-} Eki... 199 4.1.3.1. Tuva Türkçesinde {-(I)Ģ-} Ekinin ĠĢlevleri... 200 4.2. {-(I)n-}... 201 4.2.1. Eski Türkçede {-(I)n-} Eki... 201 4.2.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-(I)n-} Eki... 202 4.2.3. Tuva Türkçesinde {-(I)n-} Eki... 203 4.2.3.1. Tuva Türkçesinde {-(I)n-} Ekinin ĠĢlevleri... 203 4.3. {-TIn-}... 205 4.3.1. Eski Türkçede {-lin-} Eki... 205 4.3.2. Tuva Türkçesinde {-TIn-} Eki... 205 4.3.2.1. Tuva Türkçesinde {-TIn-} Ekinin ĠĢlevleri... 206 4.4. {-(I)l-}... 208 4.4.1. Eski Türkçede {-(I)l-}Eki... 208 4.4.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-(I)l-} Eki... 209 4.4.3. Tuva Türkçesinde {-(I)l-} Eki... 209 4.4.3.1. Tuva Türkçesinde {-(I)l-} Ekinin ĠĢlevleri... 210 4.5. {-til-}... 211 4.5.1. Eski Türkçede {-til-} Eki... 211
XIII 4.5.2. Tuva Türkçesinde {-til-} Eki... 211 4.5.2.1. Tuva Türkçesinde {-til-} Ekinin ĠĢlevleri... 212 4.6. {-t-}... 212 4.6.1. Eski Türkçede {-t-} Eki... 212 4.6.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-t-} Eki... 212 4.6.3. Tuva Türkçesinde {-t-} Eki... 213 4.6.3.1. Tuva Türkçesinde {-t-} Ekinin ĠĢlevleri... 213 4.7. {-DIr-}... 214 4.7.1. Eski Türkçede {-DIr-} Eki... 214 4.7.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-DIr-} Eki... 214 4.7.3. Tuva Türkçesinde {-DIr-} Eki... 215 4.7.3.1. Tuva Türkçesinde {-DIr-} Ekinin ĠĢlevleri... 215 4.8. {-(I)r-}... 216 4.8.1. Eski Türkçede {-(I)r-}Eki... 216 4.8.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-(I)r-} Eki... 216 4.8.3. Tuva Türkçesinde {-(I)r-} Eki... 217 4.8.3.1. Tuva Türkçesinde {-(I)r-} Ekinin ĠĢlevleri... 217 4.9. {-(I)S-}... 217 4.9.1. Eski Türkçede {-(I)z-}Eki... 217 4.9.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-(I)S-}Eki... 218 4.9.3. Tuva Türkçesinde {-(I)s-}Eki... 218 4.9.3.1. Tuva Türkçesinde {-(I)s-}Ekinin ĠĢlevleri... 219 4.10. {-gis-}... 219 4.10.1. Eski Türkçede {-giz-}eki... 219
XIV 4.10.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-GIZ-}Eki... 219 4.10.3. Tuva Türkçesinde {-gis-}eki... 220 4.10.3.1. Tuva Türkçesinde {-gis-}ekinin ĠĢlevleri... 220 4.11. {-KIlA-}... 220 4.11.1. Eski Türkçede {-KIlA-}Eki... 220 4.11.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-KIlA-} Eki... 221 4.11.3. Tuva Türkçesinde {-KIlA-} Eki... 223 4.11.3.1. Tuva Türkçesinde {-KIlA-} Ekinin ĠĢlevleri... 223 4.12. {-ñgirla-}... 224 4.12.1. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-AñkIrlA-} Eki... 224 4.12.2. Tuva Türkçesinde {-ñgirla-} Eki... 225 4.12.2.1. Tuva Türkçesinde {-ñgirla-} Ekinin ĠĢlevleri... 225 4.13. {-ñayin-}... 226 4.13.1. Tuva Türkçesinde {-ñayin-} Eki... 226 4.13.1.1. Tuva Türkçesinde {-ñayin-} Ekinin ĠĢlevleri... 227 4.14.{-(A)ñnA- }... 228 4.14.1. Moğolcada {-G(A)nA-} Eki... 228 4.14.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-ñna-} Eki... 228 4.14.3. Tuva Türkçesinde {-(A)ñnA-} Eki... 228 4.14.3.1. Tuva Türkçesinde {-(A)ñnA-} Ekinin ĠĢlevleri... 229 4.15. {-A-}... 230 4.15.1. Eski Türkçede {-A-} Eki... 230 4.15.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-A-} Eki... 230 4.15.3. Tuva Türkçesinde {-A-} Eki... 231
XV 4.15.3.1. Tuva Türkçesinde {-A-} Ekinin ĠĢlevleri... 232 4.16. {-I-}... 232 4.16.1. Eski Türkçede {-I-} Eki... 232 4.16.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-I-} Eki... 232 4.16.3. Tuva Türkçesinde {-I-} Eki... 233 4.16.3.1. Tuva Türkçesinde {-I-} Ekinin ĠĢlevleri... 234 4.17. {-(I)k-}... 234 4.17.1. Eski Türkçede {-(I)k-} Eki... 234 4.17.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-(I)k-} Eki... 235 4.17.3. Tuva Türkçesinde {-(I)k-} Eki... 235 4.17.3.1. Tuva Türkçesinde {-(I)k-} Ekinin ĠĢlevleri... 236 4.18. {-(I)ksA-}... 237 4.18.1. Eski Türkçede {-(I)gsA-} Eki... 237 4.18.2. ÇağdaĢ Türk Lehçerinde {-(I)ksA-} Eki... 237 4.18.3. Tuva Türkçesinde {-(I)ksA-} Eki... 238 4.18.3.1. Tuva Türkçesinde {-(I)ksA-} Ekinin ĠĢlevleri... 238 4.19. {-(I)mzIrA-}... 239 4.19.1. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-(I)mSIrA-} Eki... 239 4.19.2. Tuva Türkçesinde {-(I)mzIrA-} Eki... 241 4.19.2.1. Tuva Türkçesinde {-(I)mzIrA-} Ekinin ĠĢlevleri... 242 4.20. {-ımza-}... 242 4.20.1. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {+ImsA-} Eki... 242 4.20 2. Tuva Türkçesinde {-ımza-} Eki... 243 4.20.2.1. Tuva Türkçesinde {-ımza-} Ekinin ĠĢlevleri... 244
XVI 4.21. {-MA-}... 244 4.21.1. Eski Türkçede {-ma-} Eki... 244 4.21.2. ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde {-MA-} Eki... 245 4.21.3. Tuva Türkçesinde {-MA-} Eki... 246 4.21.3.1. Tuva Türkçesinde {-MA-} Ekinin ĠĢlevleri... 247 5. SONUÇ... 248 6. FİİL DİZİNİ... 264 6.1. Ġsimden Fiil Yapan Eklerle TüremiĢ Fiiller... 264 6.1.1. {+A-}... 264 6.1.2. {+I-}... 266 6.1.3. {+(A)r-}... 266 6.1.4. {+(I)k-}... 267 6.1.5. {+(II)rgA-}... 268 6.1.6. {+GAr-}... 269 6.1.7. {+LA-}... 269 6.1.8. {+LAn-}... 325 6.1.9. {+TAl-}... 329 6.1.10. {+LAĢ-}... 332 6.1.11. {+DA-}... 334 6.1.12. {+SI-}... 335 6.1.13.{+ġI-}... 336 6.1.14.{+çI-}... 337 6.1.15. {+ÇIt-}... 338 6.1.16. {+SIn-}... 339
XVII 6.1.17. {+SA-}... 340 6.1.18. {+SIrA-}... 341 6.1.19. {+ra-}... 342 6.1.20. {+KIr(A)-}... 344 6.1.21. {+kila-}... 345 6.1.22. {+ÑAyIn-}... 345 6.1.23. {+ça-}... 346 6.1.24. {+y-}... 346 6.1.25. {+ĢAArA-}... 349 6.2. Fiilden Fiil Yapan Eklerle TüremiĢ Fiiller... 349 6.2.1. {-(I)Ģ-}... 349 6.2.2. {-(I)n-}... 361 6.2.3. {-TIn-}... 364 6.2.4.{-ttIn-}... 365 6.2.5. {-(I)l-}... 368 6.2.6.{-tIl-}... 372 6.2.7.{-t-}... 373 6.2.8.{-DIr-}... 403 6.2.9. {-ttir-}... 411 6.2.10. {-(I)r-}... 414 6.2.11. {-Is-}... 414 6.2.12.{-gIs-}... 415 6.2.13.{-KIlA-}... 415 6.2.14. {-ñgırla-}... 416
XVIII 6.2.15.{-ñAyIn-}... 416 6.2.16. {-(A)ñnA-}... 417 6.2.17. {-A-}... 418 6.2.18. {-I-}... 419 6.2.19. {-(I)k-}... 419 6.2.20.{-(I)ksA-}... 420 6.2.21. {-(I)mzIrA-}... 421 6.2.22.{-ımza-}... 421 6.2.23. {-ma-}... 421 KAYNAKÇA... 422 ÖZET... 444 ABSTRACT... 445
XIX Tablolar Tablo 1: Tuva Türkleri nüfusunun yıllara göre dağılımı... 14 Tablo 2: Tofaların nüfusunun yıllara göre dağılımı.... 15 Tablo 3: Cungar Tuvalarının 1987 nüfus verileri... 16 Tablo 4: 2010 nüfus verilerine göre Tuva Cumhuriyeti etnik kompozisyonu... 17 Tablo 5: Tuva Cumhuriyeti nin kırsal ve kentsel nüfusunun etnik dağılımı... 17 Tablo 6: Tuva Cumhuriyeti 2010 nüfus sayımı kadın ve erkek Tuvalı dağılımı... 18 Tablo 7: Anayban a göre Kızıl da kullanılan iki dillilik oranları... 24 Tablo 8: Tuva Ģehirlerinde iģ ortamında kullanılan dil oranları... 25 Tablo 9: Kızıl da çeģitli yaģ gruplarının çocuklarla iletiģimde kullanılan dil oranları... 26 Tablo 10: Tofalarda çeģitli yaģ gruplarında dil bilgisi... 29 Tablo 11: ÇeĢitli iletiģim alanlarında Tuvaca ve Rusçanın kullanım oranları... 32 Tablo 12: 2004-2005 eğitim yılında Tuvacanın iģlevselliği... 34 Tablo 13: 2004-2005 eğitim yılında Tofacanın iģlevselliği... 37 Tablo 14: +LA- ekinin eģbiçimleri... 107 Tablo 15: ĠĢlevlerde tespit edilen fiil sayısı... 114 Tablo 16: Rusçadan ödünçleme sözcüklerdeki iģlevlerde kullanılan fiil sayısı... 139 Tablo 17: Fiil söz yapım ekleri ve o eklerle türemiģ fiil sayısı... 248
XX Şemalar Şema 1: Biçim birimler.... 57 Şema 2: Biçimbirim.... 57 Şema 3: Biçim birimi.... 58 Şema 4: Bağlı Biçim Birimlerin Yönü... 59 Harita Harita : Tuva Türkçesinin Ağız Haritası... 23
XXI Kısaltmalar Alm. = Almanca Alt. = Altay Türkçesi arksöz. = arkaik söz Azb.= Azerbaycan Türkçesi BĢk. = BaĢkurt Türkçesi bkz. = Bakınız Çuv. = ÇuvaĢ Türkçesi Dol.= Dolgan Türkçesi Ed. = Editör ET = Eski Türkçe FFYE = Fiilden fiil yapan ek Fr. = Fransızca Gag.= Gagavuz Türkçesi Hks.= Hakas Türkçesi ĠFYE = Ġsimden fiil yapan ek Ġng.= Ġngilizce KB. = Kutadgu Bilig Kırg. = Kırgız Türkçesi Kkal. = Karakalpak Türkçesi Kmk. = Kumuk Türkçesi Krç. Mlk. = Karaçay- Malkar Türkçesi krģ. = KarĢılaĢtırınız Kzk.= Kazak Türkçesi mec. = Mecaz anlam Moğ. = Moğolca Nog. = Nogay Türkçesi Örn. = Örneğin Özb.= Özbek Türkçesi Red. = Redaktör Rus. = Rusça Sah.= Saha Türkçesi Sal. = Salar Türkçesi Sr. Uyg. = Sarı Uygur Türkçesi St. Tuv. = Standart Tuva Türkçesi ġor.= ġor Türkçesi Tat. = Tatar Türkçesi Toj. = Toju Ağzı Tof. = Tofa Türkçesi Trkm. = Türkmen Türkçesi TTür. = Türkiye Türkçesi Tuv. = Tuva Türkçesi TFS = TüremiĢ fiil sayısı Uyg.= Uygur Türkçesi vd. = ve diğerleri
XXII Eserlerle İlgili Kısaltmalar AltTürSöz = NASKALĠ, E. G., M. Duranlı (1999) Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. AzTürSöz = AKDOĞAN, Y. (1999) Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesine Büyük Sözlük, Ġstanbul: BeĢir Yayınevi. DLT = ATALAY, B. (2006) Divanü Lügati t Türk Tercümesi I-IV, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. DrevTurSl = NADELYAYEV, V.M. vd. (1969) Drevnetyurkskiy slovar, Leningrad. DW= STACHOWSKĠ, M. (1993) Dolganischer Wortschartz, Krakow: Uniwersytet Jagıellonski. EDT = CLAUSON, G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Oxford: At The Clarendon Press. EtSlTuv I = TATARĠNTSEV, B.Ġ. (2000) Etimologiçeskiy slovar tuvinskogo yazıka (A-B), Novosibirsk: Nauka. EtSlTuv II = TATARĠNTSEV, B.Ġ. (2002), Etimologiçeskiy slovar tuvinskogo yazıka (D-İ), Novosibirsk: Nauka. EtSlTuv III = TATARĠNTSEV, B.Ġ. (2004) Etimologiçeskiy slovar tuvinskogo yazıka (K-L), Novosibirsk: Nauka. EtSlTuv IV = TATARĠNTSEV, B.Ġ. (2008) Etimologiçeskiy slovar tuvinskogo yazıka (M-P), Novosibirsk: Nauka. HakRuSl = SUBRAKOVA, O.V. (Red.) (2006) Xakasskogo-russkiy slovar, Novosibirsk: Nauka.
XXIII HakTürSöz= ARIKOĞLU, E. (2005) Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları. HksRuSl = BASKAKOV, N.A. (Red.) (1953), Xakasskogo-russkiy slovar, Moskva:GĠĠNS. GraTuvYaz = ĠSXAKOV F.G., A.A. Palm bax (1961), Grammatika tuvinskogo yazıka: fonetika i morfologiya, Moskva. KazTürSöz = TACĠMURATOĞLU, A. (1984), Kazak Türkçesi Sözlüğü (Çev. Hasan Oraltay, Nuri Yüce, Saadet Pınar), Ġstanbul, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı. KırSöz I = YUDAHĠN, K.K. (1998a) Kırgız Sözlüğü Cilt I (A-J) (Çev. Abdullah Taymas), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KırSöz II = YUDAHĠN, K.K. (1998b) Kırgız Sözlüğü Cilt 2 (K-Z) (Çev. Abdullah Taymas), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Lessing I = LESSĠNG, F. D. (2003a) Moğolca- Türkçe Sözlük 1 A-N (Çev. Günay Karaağaç) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Lessing II = LESSĠNG, F.D. (2003b) Moğolca- Türkçe Sözlük 2 O-C (Z) (Çev. Günay Karaağaç) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. OTWF = MARCEL, E. (1991) Old Turkic Word- Formation, a Functional Approach to the Lexicon, Vol. I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz. OyrRuSl = BASKAKOV, N.A., ToĢçakova, T.M. (1947) Oyrotsko- russkiy slovar, Moskva: OGĠZ. ÖzbTürSöz = BERDAK, Y. (1993) Türkçe-Özbekçe ve Özbekçe-Türkçe Sözlük, TaĢkent.
XXIV RusTürSöz = MUSTAFAYEV, E.M.E., ġçerbinin, V.G. (1995) Russkoturetskiy slovar, Ġstanbul: Multilingual. ŞorSöz = TANNAGAġEVA, N.N.K, Akalın ġ. (1995) Şor Sözlüğü, Adana. TatTürSüz = GANĠYEV F. ve diğerleri (1997) Tatarça- Törekçe Süzlek, Kazan-Moskva. TıvDiySl = DORJU, M.D. (2011) Tıva dıldıñ diyalekt slovarı, Kızıl: TĠGĠ. TıvMoSl = DORLĠG, TS., Dadar-ool, B. (1994) Tıva- mool slovar, Bayan- Ögliy: Aymgiyn heblex ünldvert heblev. TolSlTuv I = MONGUġ, D.A (Red.) (2003) Tolkovıy slovar tuvinskogo yazıka (A-Y), Novosibirsk: Nauka. TolSlTuv II = MONGUġ, D.A (Red.) (2011) Tolkovıy slovar tuvinskogo yazıka (K-S), Novosibirsk: Nauka. TuvRuSl = TENĠġEV, E.R. (Red.) (1968) Tuvinsko-russkiy slovar Moskva: Ġzdatel stvo sovyetskaya entsiklopediya. TuvTürSl = MONGUġ, D.A. (2005) Tuvinsko-turetskiy slovar Kızıl: Respublikanskaya tipografiya. TuvTürSöz = ARIKOĞLU E., K. Kuular (2003) Tuva Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. TuvSöz = ÖLMEZ, M. (2007) Tuvacanın Sözvarlığı Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. TürkRuSl = BASKAKOV, N.A. (Red.) (1968) Turkmensko-russskiy slovar, Moskva: Sovyetskayaka entsiklopediya izdatel svo. TürkTürSöz = TEKĠN T. ve diğerleri (1995) Türkmence-Türkçe Sözlük, Ankara: Mehmet Ölmez.
XXV UygTürSöz = NECĠP, N.E. (1995) Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (Çev. Yrd. Doç. Dr. Ġklil Kurban), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. UzRuSl = KARI-NĠYAZOVA T.N., Borovkova, A.K. (Red.) (1941) Uzbeksko- russkiy slovar, TaĢkent: ĠUFAĠS. YakRuSl = SLEPTSOV, P.A. (Red.) (1972) Yakutsko-russkiy slovar, Moskva: SEĠ.
XXVI Tuva Türkçesi Alfabesi ve Harflerin Ses Değeri А а : /a/ Б б : /b/ В в : /v/ Г г : /g/ Д д : /d/ Е е : /e/, /ye/ Ё ѐ : /yo/ Ж ж : /j/ З з : /z/ И и : /i/ Й й : /y/ К к : /k/ Л л : /l/ М м : /m/ Н н : /n/ Ҥ ҥ : /ñ/ О о : /o/ Ө ө : /ö/ П п : /p/ Р р : /r/ С с : /s/ Т т : /t/ У у : /u/ Ү ү : /ü/ Ф ф : /f/ Х х : /x/ Ц ц : /ts/ Ч ч : /ç/ Ш ш : /Ģ/ Щ щ :/Ģç/ Ъ ъ : / / (sertleģtirme iģareti: gırtlaksı ünlüleri göstermede ve Rusça sözcüklerde kullanılır) Ы ы : /ı/ Ь ь : yumuģatma iģareti (Sadece Rusça sözcüklerde kullanılır) Э э : /e/ Ю ю : /yu/ Я я : /ya/
XXVII Kullanılan İşaretler { } biçimbirim parantezi > bu biçime gider < bu biçimden gelir - fiile eklenen ek + isme eklenen ek ~ değiģken biçim * kurulan biçim
1 GİRİŞ Tezin Konusu Tezin konusu Tuva Türkçesinde türetme yoluyla yapılan fiil söz yapımıdır. Konunun Sınırları Tuva Türkçesinde fiil söz yapımı temel olarak türetme ve birleģtirme olmak üzere iki yolla gerçekleģtirilmektedir. Bu çalıģmada ise Tuva Türkçesinde türetme (isimden fiil yapan ekler ve fiilden fiil yapan ekler) yoluyla yapılan fiil söz yapımı ele alınmıģtır. Tuva Türkçesindeki fiil yapım ekleri Eski Türkçe ve çağdaģ Türk dili alanı ile karģılaģtırmalı olarak incelenmiģtir. Tuva Türkçesi fiil söz yapımında Moğolcanın etkisinin olduğu durumlarda Moğolca karģılaģtırmalara da yer verilmiģtir. Amaç Tuva Türkçesinde türetme yoluyla yapılan fiil söz yapımının ele alındığı bu çalıģmada Eski Türkçedeki fiil söz yapım eklerinin Tuva Türkçesindeki durumlarının belirlenmesi ve çağdaģ Türk dili alanıyla karģılaģtırmalı olarak ele alınıp hem biçimsel hem iģlevsel açıdan incelenmesi amaçlanmaktadır. Tuva Türkçesindeki Moğolcadan ödünçleme biçim birimlerin belirlenmesi ile Moğolca ve Rusçadan ödünçleme sözcüklerde türetmenin yol açtığı biçim-sesbilgisel olayların incelenmesi amaçlanmaktadır. Kullanılan Yöntem Tuva Türkçesi söz varlığı ve dilbilgisi üzerine yapılmıģ çalıģmalar taranarak Tuva Türkçesinde fiil yapan ekler ve türemiģ fiiller tespit edilmeye çalıģılmıģ, isimden fiil ve fiilden fiil yapan ekler biçim ve iģlev açısından incelenmiģtir. ÇalıĢmada temel olarak Tuva Türkçesinin fiil türetme ekleri ele alınmakla birlikte eklerin Eski Türkçedeki ve çağdaģ Türk lehçelerindeki örnekleri ele alınmıģ, örtüģen ve değiģen
2 yapılar tespit edilmeye çalıģılmıģtır. Ayrıca fiil söz yapımında Moğolcanın etkisinin olduğu durumlarda, eklerin Moğolcadaki yapı ve iģlevleri de ele alınmıģ ve Tuva Türkçesinde Moğolcadan ödünçlenen ekler ve bu eklerin Tuva Türkçesinde yol açtığı biçim-sesbilgisel ve iģlevsel değiģmeler ortaya konulmaya çalıģılmıģır. Bu çalıģma esas haliyle Tuva Türkçesindeki fiil söz yapım eklerinin bugünkü durumunu ortaya koymakla birlikte, bu çalıģmanın kısmen art zamanlı ve karģılaģtırmalı bir çalıģma olduğu söylenebilir. Bütünce Tezin bütüncesi Tuva Türkçesi söz varlığı üzerine hazırlanmıģ sözlükler ve dilbilgisi üzerine yapılmıģ temel çalıģmaların taranması ile oluģturulmuģtur. ÇalıĢmada yaklaģık 4460 dan fazla türemiģ fiil incelenmiģ, bu bütünceden yola çıkılarak eklerin yapısı ve iģlevleri belirlenmeye çalıģılmıģtır. ÇalıĢmanın bütüncesini oluģturan türemiģ fiiller için W. Radloff un Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialacte (1893-1911) adlı sözlükleri, N.F. Katanov un Opıt izsledovaniya uryanxayskogo yazıka s ukazaniyem glavneyşih rodstvennıx otnoşeniy ego k drugim yazıkam tyurkskago kornya (1903) adlı eserinin sözcük dizini (ukazatel uryanxayskix slov ), E.R. TeniĢev in redaktörlüğünde hazırlanan Tuvinsko-russkiy slovar (1968), D.A. MonguĢ redaktörlüğünde hazırlanan Tolkovıy slovar tuvinskogo yazıka (A-Y) (2003) ve Tolkovıy slovar tuvinskogo yazıka (K-S) (2011), Tatarintsev in Etimologiçeskiy slovar tuvinskogo yazıka (A-B) (2000), Etimologiçeskiy slovar tuvinskogo yazıka (D-İ) (2002), Etimologiçeskiy slovar tuvinskogo yazıka (K-L) (2004), Etimologiçeskiy slovar tuvinskogo yazıka (M-P) (2008) adlı etimolojik sözlükleri, yine D.A. MonguĢ redaktörlüğünde hazırlanan Tuvinsko-turetskiy slovar (2005), Ölmez tarafından hazırlanan Tuvacanın Sözvarlığı Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle (2007), Arıkoğlu ve Kuular tarafından hazırlanan Tuva Türkçesi Sözlüğü (2003), M.D. Dorju tarafından hazırlanan Tıva dıldıñ diyalekt
3 slovarı (2011) adlı ağız sözlüğü ve Dorlig ve Dadar-ool tarafından hazırlanan Tıva-mool slovar (1994) adlı eserler taranarak oluģturulmuģtur. Ayrıca Ġsxakov ve Palm bax tarafından 1961 yılında yayımlanmıģ Grammatika tuvinskogo yazıka: fonetika i morfologiya adlı dilbilgisi çalıģması, Sat ve Salzıñmaa tarafından 1980 yılından yayımlanan Amgı Tıva litaraturlıg dıl adlı dilbilgisi çalıģması, yine Sat tarafından 1987 yılında yayımlanan Tıva dialektologiya adlı ağız çalıģması, Çadamba nın Todjinskiy diyalekt tuvinskogo yazıka (1974), Seren in Tere-xolskiy dialekt tuvinskogo yazıka (2006), Kuular ın Yugo-vostoçnıy dialekt tuvinskogo yazıka (2012) adlı ağız çalıģmaları taranarak standart Tuva Türkçesindeki ve Tuva Türkçesi ağızlarındaki türetme biçimleri tespit edilmeye çalıģılmıģtır. Bu çalıģmada karģılaģtırma unsuru olarak kullanılan malzeme, eserlerle ilgili kısaltmalar kısmında yer alan sözvarlığına iliģkin çalıģmalar ile tarihsel, çağdaģ Türk lehçeleri ve Moğolca sözvarlığı ve söz yapımı üzerine yazılmıģ monografiler taranarak elde edilmiģ, buradaki söz varlığı çeviriyazısında alınan kaynaktaki biçime bağlı kalınmıģtır. Söz Yapımı Araştırma Tarihi Fiil söz yapımı konusunu baģlı baģına ele alan teorik çalıģmalar bulunmasa da fiil söz yapımının, hem dilin söz varlığını hem de biçimbilgisini ilgilendiren bir yönü olduğundan söz varlığı ve biçimbilgisini ele alan teorik çalıģmalarda ele alınmıģtır. Bu çalıģmalar arasında Leonard Bloomfield in Language adlı kitabında yer alan Morphology and Morphologic Types (Morfoloji ve Morfolojik Tipler) baģlıklı bölümler (1933), Eugene A. Nida nın sözcüklerin betimsel analizi üzerine olan Morphology: The Descriptive Analysis of Words (1949) baģlıklı çalıģması, Joan L Bybee nin anlam ve biçim iliģkisinin ele aldığı Morphology: A Study of the Relation Between Meaning and Form (1985) çalıģması, Mark Aronoff un Linguistic Inquiry Monographs (Ed. Samuel Jay Keyser) (1988) adlı eserin içinde yer alan üretici
4 dilbilgisinde söz yapımını ele aldığı Word Formation in Generative Grammar baģlıklı yazısı, Peter Matthews un Morphology (1991), Andrew Carstairs-McCarthy in Current Morphology (1991), Andrew Spencer ın Morphological Theory (1991) çalıģması, The Handbook of Morphology (Ed. Andrew Spencer and Arnold M. Zwicsky) (2001) adlı el kitabı içinde Mark Aronoff ve Frank Anshen un sözcükleģme süreçlerini incelediği Morphology and the Lexion: Lexicalization and Productivitiy baģlıklı bölüm ile Robert Beard ün türetme konusundaki Derivation baģlıklı yazıları, Robert Beard ün Lexeme-Morpheme Base Morphology: A General Theory of Inflection and Word Formation (1995), Laurie Bauer in Introduction Linguistic Morphology (2003), The Handbook of Word Formation (Ed. Pavol Ńtekauer ve Rochelle Lieber) (2005), Türkiye de yayımlanan Nadir Engin Uzun un Biçimbilim Temel Kavramlar (2006) adlı çalıģmaları gösterilebilir. Söz yapımı üzerine yapılmıģ en yeni ve en kapsamlı çalıģma ise O.P. Müller, I. Ohnhesie, S. Olser ve F. Rainer editörlüğünde hazırlanmıģ olan Word Formation: An International Handbook of The Languages of Europe adlı çalıģmadır. BeĢ cillten oluģan çalıģmada 207 makale bulunmaktadır. ÇalıĢmanın birinci ve ikinci cildinde (Mart, 2015) söz yapımı üzerine teorik bilgiler içeren makaleler yer almaktadır. Claus Schönig in Türkçede tarihsel söz yapımını içeren Historical Word-Formation in Turkish baģlıklı makalesinin yer aldığı 3. cildin Eylül 2015 te, Jens Wilkens in Turkish, Gülnara Ġskandarova nın Bashkir, László Károly ın Tatar, Henryk Jankowski nin Crimean Tatar, Astrid Menz in Gagauz, Éva Á. Csató nun Karaim, Galina N. Semenova ve Alena M. Ivanova nın Chuvash baģlıklı makalelerinin yer aldığı 5. cildin ise Mart 2016 da yayımlanması planlanmaktadır. Genel Türk dilinde fiil söz yapımı üzerine yapılmıģ ilk çalıģmalardan biri, G. J. Ramstedt in Zur Verbstammabildungslehre der Mongolisch-Türkischen Sprachen
5 (1912) adlı eseridir. Eserde Türk dilindeki ve Moğolcadaki fiil yapım eklerinin iģlevleri Türkçe ve Moğolca örneklerle açıklanmıģtır. Fiil söz yapımının tarihsel ve çağdaģ Türk lehçelerinde karģılaģtırmalı olarak ele alındığı çalıģmalar arasında M. Räsänen in Materialen zur Morfologie der Türkischen Sprachen (1957) adlı eseri, A.A. YuldaĢev in Leksikalizatsiya tyurkskih grammatiçeskih form (1977) baģlıklı makalesi, A.M. ġçerbak ın Oçerki po sravnitel noy morfologii tyurksih yazıkov (glagol) (1981) adlı eseri ve E.R. TeniĢev redaktörlüğünde hazırlanan Sravnitel no-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkov: morfologii (1988) adlı çalıģma yer almaktadır. Tarihsel Türk lehçelerinde fiil söz yapımının ele alındığı çok sayıda çalıģma bulunmaktadır. Bu çalıģmalar arasında Eski Türkçede türetme yoluyla yapılan söz yapım biçimlerinin geniģ bir biçimde ele alındığı Marcel Erdal ın Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon (1991), Ahmet Bican Ercilasun un fiil söz yapımını da ele aldığı Kutadgu Bilig Grameri -Fiil- (1984), Kıpçak Türkçesinin fiil söz yapımı eklerinin ele alındığı Árpád Berta nın Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakisch-Türkischen (1996), Ġbrahim TaĢ ın Kutadgu Bilig de Söz Yapımı (2009) adlı çalıģmaları sayılabilir. Talat Tekin in Moğolca, Eski Türkçe ve çağdaģ Türk lehçelerinde yansıma sözcüklerden fiiller türeten +KIrA- ekinin iģlevlerinin incelediği On the Structure of Altaic Echoic Verbs in KırA (2003a) baģlıklı makalesi, Zeynep Korkmaz ın isimden fiil yapan +(A)r- ekinin kökenini ve iģlevlerini değerlendirdiği Türkçede İsimden Fiil Türeten +r, +ar/+er Eki ve Yapısı Üzerine (2005) ve Köktürkçede İsimden Fiil Türeten Ekler ve Köken Yapıları Üzerine (2005) baģlıklı makaleleri sayılabilir. Türkiye de tarihsel Türk lehçelerinde söz yapımı konusu üzerine yazılmıģ doktora ve yüksek lisans çalıģmaları arasında Ġpek Bilgen in Divânü Lugāti t-türk te Söz Yapımı (YayımlanmamıĢ doktora tezi, DanıĢman Prof. Dr. Talat Tekin Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk
6 Dili ve Edebiyatı, Ankara, 1989), ġirvan Kalsın ın Nechü-l Feradis te Söz Yapımı (YayımlanmamıĢ doktora tezi, DanıĢman Doç. Dr. Zafer Önler, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı, Mersin, 1996), Dilek Herkmen in Divanu Lügati t Türk te Fiil Yapımı (YayımlanmamıĢ doktora tezi, DanıĢman Prof. Dr. Gülden Sağol Yüksekkaya) Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü, Ġstanbul, 2006); Ersin Teres in Çağatayca da Söz Yapımı (YayımlanmamıĢ doktora tezi, DanıĢman Prof. Dr. Zuhal Ölmez, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı, Ġstanbul, 2009), Duygu Yavuz un Uygurca Prens Kalyanamkara Papamkara Hikâyesi Metin (Çeviriyazı ve Aktarım), Dil İncelemeleri (Cümle Bilgisi ve Sözcük Yapımı) (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi, DanıĢman Doç. Dr. Tanju Oral Seyhan ve Yrd. Doç. Dr. C. Eralp AlıĢık, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı, Ġstanbul, 2011) baģlıklı çalıģmaları yer alır. ÇağdaĢ Türk lehçelerinde de söz yapımının ele alındığı çok sayıda çalıģma yapılmıģtır. Türkiye Türkçesinde söz yapımı üzerine yapılmıģ çok sayıda eser ve makale bulunmaktadır. Bunlar arasında Ali Galip Pekel in Türkçede Kelime Üreme Yolları (1943), Besim Atalay ın Türkiye Türkçesindeki söz yapımınını ele aldığı Türkçede Kelime Yapma Yolları (1946), Hikmet Dizdaroğlu nun Türkiye Türkçesinde türetme yoluyla fiil söz yapımının ele aldığı Türkçede Sözcük Yapma Yolları (1962) ve Türkçede Fiiller (1963) adlı çalıģmaları, Oya Adalı nın Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler (1976), Vecihi Hatiboğlu nun Türkçenin Ekleri (1981), Necmettin Hacıeminoğlu nun Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller (1991), Ömer Demircan ın Türk Dilinde Çatı (2003) ve Türkiye Türkçesinde Kök- Ek Birleşmeleri (2005) adlı çalıģmaları, Konstantin Lübimov un Çağdaş Türkiye Türkçesinde Çatı Kategorisi ve Çatı Ekleriyle Türetilen Fiiller baģlıklı makalesi (1963), Sevgi Özel in Türkiye
7 Türkçesinde Sözcük Türetme ve Birleştirme (1977) adlı çalıģması, Hamza Zülfikar ın Türkiye Türkçesinde yapım ekleri ve birleģtirme yoluyla terim türetme biçimlerini incelediği Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları adlı çalıģması (1991), Mustafa Öner in ekleme ve yardımcı fiil ile yapılan söz yapımını Eski Türkçe örneklerle açıkladığı Türkçede İsimden Fiil Yapımı Üzerine Notlar adlı makalesi (2006), Sadettin Özçelik in Türkçede İsimden Fiil ve Fiilden Fiil Yapım Eki Olarak +(ı)k baģlıklı makalesi (2004), Bilal Yücel in çatı eklerinin iģlevlerini açıkladığı Türkiye Türkçesinde Çatı adlı makalesi (2011), Haluk ġükrü Akalın ın +la- Ekinin Çatı Ekleriyle Kullanılışı Konusundaki Görüşler ve Ekin Yabancı Kaynaklı Kelimelere Getirilişi Üzerine baģlıklı makalesi (2011) gibi çalıģmalar sayılabilir. Türkiye Türkçesinde fiil söz yapımı üzerine yapılmıģ çok sayıda yüksek lisans tezi de bulunmaktadır. Bunlar arasında Nursel Dinler in Türk Dilinde Ettirgenlik Ekleri, (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne, 1993) ve Kasım Gür ün Kamus-ı Türki de Fiil Yapan Ekler (YayınlanmamıĢ yüksek lisans tezi DanıĢman Prof. Dr. Gürer Gülsevin, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Afyon, 2002), Sunay Dilek in Eski Anadolu Türkçesinde İsimden Fiil Fiilden Fiil Yapma Ekleri ve Fonksiyonları (YayınlanmamıĢ yüksek lisans tezi, DanıĢman Prof. Dr. Muhammed Yelten, Ġstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Ġstanbul, 2005), Gülcan Genç in Eski Anadolu Türkçesinde İsimden İsim Fiilden İsim Yapma Ekleri ve Fonksiyonları (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi, DanıĢman Prof. Dr. Muhammed Yelten, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġstanbul, 2005), Burcu Aslan ın Eski Türkçeden Türkiye Türkçesine Çatı Ekleri, (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi, DanıĢman Prof. Dr. Çetin Pekacar, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2009) adlı çalıģmaları yer almaktadır.
8 ÇağdaĢ Türk lehçelerinde de söz yapımı ve fiil söz yapımı üzerine yapılmıģ çok sayıda monografi ve tez çalıģmaları vardır. Azerbaycan Türkçesinde, E. V. Sevortyan ın türetme yoluyla fiil söz yapımı konusundaki doktora tez çalıģması olan Affiksal noye glagoloobrazovaniye v azerbaydjanskom literаturnom yazıke (1957), Türkmen Türkçesinde Esin Altınel in Türkmence-Türkçe Sözlüğe Göre Türkmen Türkçesinde Söz Yapımı (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi, DanıĢman Yrd. Doç. Dr. Mevlüt Gültekin, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı, Niğde, 2003) adlı çalıģmaları yer almaktadır. Rıdvan Öztürk Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil (1997) baģlıklı çalıģmasıyla Uygur ve Özbek Türkçesinde fiil türetme eklerini de karģılaģtırmalı olarak ele almıģtır. Kazak Türkçesinde N. Oralbayeva, A. Kalıbayeva, H. Yesenov tarafından hazırlanan Sistema slovoobrazovaniya sovremennogo kazaxskogo yazıka (1989) adlı çalıģma, Gabdulla Kaliyev in Kazak ağızlarında söz yapımını konu alan doktora tez çalıģması Dialektnoye slovoobrazovaniya kazaxskogo yazıka (1989) adlı çalıģma; Kırgız Türkçesinde B.O. Oruzbayeva nın söz yapımı konusundaki Slovoobrazovaniye v kirgizskom yazıke (1964) adlı çalıģması, Tatar Türkçesinde Fuat A. Ganiyev in fiil söz yapımını ele aldığı Bugünkü Tatar Türkçesi Söz Yapımı (2013) adlı çalıģması; BaĢkurt Türkçesinde A. A. YuldaĢev in söz yapımını ele aldığı Sistema slovoobrazovaniya i spryajeniya glagola v başkurskom yazıke (1958) adlı çalıģması; Kırım Türkçesinde Ġlhan Çeneli nin türetme yoluyla fiil söz yapımını ele aldığı Kırım Tatarcasında Yapım Ekleri (1997) adlı çalıģması yer almaktadır. ÇuvaĢ Türkçesinde E. A. Andreyeva nın türetme yoluyla söz yapımı konusundaki Affiksal noye glagol noye slovoobrazovaniye v çuvaşskom yazıke (2002) adlı çalıģması yer almaktadır.
9 Kuzeydoğu Türk lehçelerinde de fiil söz yapımı üzerine yapılmıģ çok sayıda çalıģma bulunmaktadır. Saha Türkçesinde fiil konusunda çok sayıda çalıģması bulunan Haritonov un Saha Türkçesinde fiil tabanı tiplerini incelediği Tipi glagolnoy osmovı v yakutskom yazıke (1954), görünüģ eklerinin kökenleri ve iģlevlerinin incelendiği Formı glagolnogo vida v yakutskom yazıke (1960), Saha Türkçesinde çatı biçimlerinin yapı ve iģlevlerinin ele alındığı Zalogovıye formı glagola v yakutskom yazıke (1963) bu konudaki baģlıca çalıģmalarındandır. Marek Stachowski nin Suffix und Wortstammtypen im Jakutischen (1995) adlı makalesinde de Saha Türkçesindeki türetme eklerini ve sözcük tabanlarının tipleri ele alınmıģtır. Türkiye de de Saha Türkçesinde fiil söz yapımının ele alındığı doktora ve yüksek lisans düzeyinde çalıģmalar yapılmıģtır. Bunlardan ilki M. Fatih KiriĢçioğlu nun Yakut Türkçesinde Fiil (DanıĢman Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1992) baģlıklı doktora tezidir. Hülya Yıldız ın Orhon Türkçesi ile Yakutçanın Söz Varlığı ve Söz Yapımı Bakımından Karşılaştırılması (DanıĢman Mehmet Ölmez, Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, EskiĢehir, 2007) adlı yüksek lisans tezi de fiil söz yapımı konusunu ele alan çalıģmalardandır. Saha Türkçesindeki en yeni çalıģma ise Ġsmet Kılıç ın Saha (Yakut) Türkçesinde Fiil Söz Yapımı (DanıĢman Doç. Dr. Gülsüm Killi Yılmaz, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, ÇağdaĢ Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim dalı, Ankara, 2014) baģlıklı yüksek lisans tezidir. Saha Türkçesinde türetme yoluyla fiil söz yapımı ele alındığı bu çalıģmada Saha Türkçesinde fiil türetme yolları tarihsel ve çağdaģ Türk lehçeleri ile karģılaģtırılmalı olarak incelenmiģ Saha Türkçesi fiil söz yapımında Moğolca ve Tunguzca ile dil iliģkisi içinde bulunduğu Rusçanın etkilerinin belirlenmesine çalıģılmıģtır.
10 Hakas Türkçesinde A.Ġ. Ġnkijekova Grekul un Rusça ile Hakasça söz yapımı yöntemlerinin karģılaģtırmalı olarak incelendiğini Sravnitel naya xarakteristika sostava slova i slovoobrazovaniya russkogo i xakasskogo yazıkov v plane şkol xogo prepodavaniya (1958) adlı makalesi; D. F. Pataçakova nın Slovoobrazovaniye aktivnıy istoçnik obogaşçeniya leksiki sovremennogo xakasskogo yazıka (1973) adlı makalesi bulunmaktadır. ġor Türkçesinde eklerle yapılan söz yapımının kapsamlı olarak ele alındığı A. V. Yesipova nın Teoretiçeskiye problemı slovoobrazovaniya v tyurkskix yazıkah (na materiale şorskogo yazıka) (2011) baģlıklı çalıģmasıdır. Çulım Türkçesinde söz yapımı, V.M. Lemskaya nın O slovoobrazovanii v çulımsko-tyurkskom yazıke baģlıklı makalesinde incelenmiģtir. Altay Türkçesinde de söz yapımı konusunu ele alan çok sayıda çalıģma bulunmaktadır. Bu çalıģmalar arasında V.N. Tadıkin in Glagol noye slovoobrazovaniye v altayskom yazıke (2002) baģlıklı makalesi, A.V. Kolesnikova nın Altay Türkçesinde türetme yoluyla yapılan fiil söz yapımını ele alan Affiksal noye glagoloobrazovaniye v altayskom yazıke: V sopostavlenii s drevnetyurkskim yazıkom (2004) baģlıklı bilimler adayı tezi ve Slovoobrazovatel nıye modeli s affiksom -la- v altayskom yazıke (2005) baģlıklı bildirisi Sibirya grubu Türk lehçelerinde iģlek olarak kullanılan +LA- ekini ele almaktadır. Figen Güner Dilek in Kuzey Doğu Türk Lehçelerinde +la- Ekinin Farklı İşlevleri Üzerine (2013) baģlıklı yazısında +LAekinin Hakas, Altay, Tuva ve Saha Türkçesindeki farklı iģlevleri değerlendirilmiģtir. Tuva Türkçesinde fiil yapımı A.Ç Kunaa tarafından 1988 de yayımlanmıģ olan K probleme slovoobrazovaniya sovremennogo tuvinskogo yazıka baģlıklı bildiride ele alınmıģtır. M.V. Bavuu-Sürün ün 2000 yılında yayımlanmıģ olan nekotorıye zameçaniya k tuvinskim modelyam, zaimstvovannım iz mongol skogo yazıka baģlıklı
11 makalesinde Tuva Türkçesindeki Moğolcadan alıntı kelimelerdeki söz yapımı üzerine durulmuģtur. N.S. Dorju nun Vzaimosvyazannoye izuçeniye sostava slovo i slovoobrazovaniya rodnogo i angliyskogo yazıkov v. 5-9 klassah obşçeobrazovatel nıh uçrejdeniy Respublika Tıva adlı bilimler adayı tezinde söz yapımı konusu psikodilbilim açısından incelenmiģtir. Söz yapımı Rusça, Tuvaca ve Ġngilizce olarak karģılıklı olarak incelenmiģtir. Tezin birinci bölümünde Tuva Türkçesinde ve Ġngilizcedeki söz yapımı hakkında genel bilgiler verilmiģ ve iki dildeki özellikler karģılaģtırılmıģtır. Tuva devlet okullarında yabancı dil olarak Ġngilizce öğretiminde kelime türetme yöntemlerinin pedagojik açıdan ele alınarak incelenmiģtir. Türkiye de Tuva Türkçesinde birkaç çalıģma yapılmıģtır. Ekrem Arıkoğlu nun Tuva ve Hakas Türkçelerinde Fiil baģlıklı doktora tezinde (1996) fiil yapıları Tuva ve Hakas Türkçelerinde karģılıklı olarak incelenmiģ ve yaklaģık 43 fiil yapım ekinin 35 tanesinin iki lehçede ortak olduğu tespit edilmiģtir. BeĢ tane yapım ekinin ise sadece Tuva Türkçesinde var olduğu belirtilmiģtir. Kızıl Maadır Simchit in 2002 yılında savunduğu Tuva Türkçesinin Şekil Bilgisi (Türkçenin Tarihsel Dönemleriyle ile Karşılaştırmalı Olarak) baģlıklı yüksek lisans tezinin birinci bölümünde Tuva Türkçesindeki söz yapım biçimleri Türk dilinin tarihsel dönemleriyle karģılıklı olarak incelemiģ ve tarihsel dönemde var olmayan Tuva Türkçesine ait biçimler gösterilmeye çalıģılmıģtır.
12 1.BÖLÜM TUVA TÜRKLERİ VE TUVA TÜRKÇESİ 1.1. Tuva Türkleri 1.1.1. Coğrafya Rusya Federasyonu içinde yer alan Tuva Cumhuriyeti kuzeyde Krasnoyarsk Bölgesi, kuzeydoğuda Ġrkutsk Bölgesi, kuzeybatıda Hakasya Cumhuriyeti, batıda Altay Cumhuriyeti, güneyde Moğolistan Halk Cumhuriyeti, doğuda Buryatya Cumhuriyeti ile çevrilidir. Yakın zamana kadar Tuva olarak sayılan 1991 den bu yana az nüfuslu yerli halk olarak kabul edilen Tuva-Tojular Tuva Cumhuriyeti nin kuzeydoğu ve güneydoğusundaki dağlık bölgelerde yaģarlar (Killi 2010: 190). Tuva Türkçesinin bir ağzını konuģan Duhalar Moğolistan ın kuzeyinde yer alan Hövsgöl Bölgesinin Tsanagannuur köyünde; Altay Tuvaları Moğolistan ın Bayan Ölgiy iline bağlı Sengel kasabasında yaģamaktadırlar. Tofalar Rusya Federasyonu nun Ġrkutsk Bölgesi nde bulunan Nijne-Uda rayonunda Alıgdjer, Verhnyaya Gutara ve Nerha köylerinde yerleģik olarak yaģarlar. Tuva Türkçesinin bir ağzını konuģan Soyotlar, Buryatya Cumhuriyeti nin Tunkin ve Oka rayonlarında yaģamaktadırlar. Bilim çevrelerince Cungar Tuvaları (Jungar Tuvans) olarak adlandırılan Tuvalar ise Çin in kuzeybatısındaki ġincan (Xinjiang) Özerk Uygur Cumhuriyeti nde Akbaba, Kanas ve Kom köylerinde yaģamaktadırlar. 1.1.2.Tarih Tuva Türkleri tarih boyunca çeģitli kaynaklarda çeģitli adlarla anılmıģtır. Genellikle Soyon bunun Soyot Ģekli Moğolca çokluk Ģeklidir. Kendi adlandırmaları Tuba dır, Tuva, Tıva gibi Ģekillerde bulunmaktadır. ReĢidüddin de Uryanhit, dilci
13 Adelung un eserinde Sagan Tatarları olarak geçer (Killi 2010: 173). Moğol ve Mançuların resmî belgelerinde Uryañxay olarak geçmiģtir (Katanov 1903: I). Menges e göre günümüzdeki Tuvalar, Çin de 581-618 yılları arasında hüküm süren Sue Hanedanı zamanında Kırgızların doğusunda, Baykal Gölü nün güneyinde ve Uygurların kuzeyinde yaģamıģ olan ve Çin kaynaklarında Du-bo (Tuba) olarak geçen halkın torunlarıdır (Menges 1958: 90). Tuba adı eskiden Yenisey Bölgesi nde yaģayan Güney Samoyed kabilelerinden birinin adı olmalıdır (Menges 1956: 171). Diğer Sibirya grubu Türklerinin etnik oluģumunda olduğu gibi Tuvaların etnik oluģumunda da Samoyed, Ket ve Moğol unsurların katkısı vardır (Golden 2012: 424-425). Bugün Tuva Türklerinin bulundukları bölge 6. yüzyılın ikinci yarısından 8. yüzyıl ortalarına kadar Köktürk Kağanlığı sınırları içinde kalmıģ ve içinde Türk soylu ve Türkçe konuģan bir nüfusu barındırmıģtır. Köktürk Kağanlığının yıkılmasından sonra 9. yüzyıl baģına kadar da bu bölge Uygur Kağanları tarafından yönetilmiģtir. 9. yüzyıl baģından 10. yüzyıl baģına kadar Kırgız devletinin sınırları içinde kalmıģtır. 12. yüzyıl baģından baģlayarak Kidanların hücumuna maruz kalan bu topraklarda 1207 den 1757 ye kadar, Tuvaların ataları Moğolların hâkimiyeti altına girmiģtir. 14. yüzyılda Kubilay Han ın devletinin sınırları içinde kalan bu bölgede Tuvalar doğudan ve güneyden Çinliler ile Moğolların, kuzeyden de Rusların tehdidi altına girmiģlerdir. Ruslar Tuva ya ulaģtıklarında bu bölgede Halhalar hâkimiyet kurmuģlar ve 18. yüzyıl sonlarına doğru Cungar Moğolları yerleģmeye baģlamıģlardır. 1717-1911 yılları arasında da Mançuların hâkimiyetinde kalmıģlardır. 1911 deki bir isyandan sonra Mançular Urga daki Çinli idarecileri bölge dıģına sürüp bağımsızlıklarını ilan etmiģlerdir. Bu arada Tuvalar da Çin ve Mançuların hâkimiyetinden kurtulmuģladır. Ancak 1912 de Rus birlikleri bu bölgeye girmeye baģlamıģ ve 1914 te Çarlık Hükümeti
14 bu bölgeyi Uryanhay Kray adıyla kontrolü altına aldığını bildirmiģtir (Killi 2010: 174 den Seyfulin 1956: 6-7). 1921 yılında Tuva Halk Cumhuriyeti ilan edilmiģ ve 23 yıl boyunca varlığını sürdürmüģtür. 11 Ekim 1944 te Sovyetler Birliği ne dâhil edilmiģtir (Potopov 1964: 389). Sovyetler Birliğinin dağılmasının ardından Rusya Federasyonu içinde Tuva Cumhuriyeti olarak yer almıģtır (Anderson 2005: 5). 1.1.3. Nüfus 2010 nüfus sayımlarına göre Tuvalar 251.155 kiģilik nüfuslarıyla Tuva Cumhuriyeti nin nüfusunun %81,56 lık bir bölümünü oluģtururlar ve bu nüfus oranlarıyla Sibirya Türk Cumhuriyetleri içinde kendi adını taģıyan cumhuriyette en büyük nüfus oranına sahip olan Türk grubunu oluģtururlar (Killi 2010: 173).Tuva Cumhuriyeti nde yaģayan Tuva Türkleri nüfusunun yıllara göre dağılımı Ģu Ģekilde bir seyir göstermektedir: Tablo 1: Tuva Türkleri nüfusunun yıllara göre dağılımı (Nüfus verileri http://demoscope.ru/weekly/pril.php den alınmıģtır). 1959 yılı nüfus sayımı 1970 yılı nüfus sayımı 1989 yılı nüfus sayımı 2002 yılı nüfus sayımı 2010 yılı nüfus sayımı Toplam Nüfus 171.928 230.864 308.557 305.510 307.930 Tuva Türkleri Nüfusu 97.996 135.306 198.448 235.313 251.155 1931 yılından yapılmıģ sayımlara göre Toju Bölgesinde 568 hane 2115 yerli nüfus tespit edilmiģtir (Killi 2010:191 den Biçeldey-Nasilov 2002:195). SSCB
15 döneminde Tojular ayrı bir etnik grup olarak ele alınmamıģlardır. 1997 de ġınaan da 1993, Azas ta 1454 ve Ġysk te 1379 kiģi olmak üzere toplam 5212 kiģi olarak kaydedilmiģlerdir. 2002 sayımlarına göre Tuva-Toju nüfusu 4442 olarak belirtilmiģtir (Killi 2010: 191). Moğolistan ın Bayan Ölgiy iline bağlı Sengel kasabasında yaģayan Tuvalar, Altay Tuvaları olarak adlandırılmaktadır. 1960 lı yıllarda yaklaģık 2400 olan Tuvaların sayısı, 1970 li yıllarda değiģik nedenlerle yaģanan göçler yüzünden 1980 li yılların baģında 1300 e kadar düģmüģtür (Aydemir 2009: 2 den Taube 1987: 100). Moğolistan ın Hövsgöl Bölgesinde yaģayan Duhaların sayısı da yaklaģık 500 kiģidir (Ragagnin 2011: 13). Ġrkutsk Bölgesinde temel olarak Alıgdıjer ve Nerha köylerinde yaģayan Tofaların toplam nüfusun %93,95 kırsal bölgelerde yaģarken, nüfusun %6,05 kentlerde yaģamaktadır. Tofaların nüfusunun yıllara göre dağılımı Ģu Ģekildedir: Tablo 2: Tofaların nüfusunun yıllara göre dağılımı (Nüfus verileri http://demoscope.ru/weekly/pril.php den alınmıģtır). 1989 Yılı Nüfus Sayımı 2002 Yılı Nüfus Sayımı 2010 Yılı Nüfus Sayımı 630 723 678 Buryatya Cumhuriyeti nde yoğun olarak Oka rayonunda yaģayan Soyotların 19. yüzyılda yaklaģık 1000 kiģi civarında olduklarında tahmin edilmektedir. 15 Ocak 2001 verilerine göre Oka-Soyot Ulusal rayonu nda 4615 kiģi kaydedilmiģtir. Bunlardan 2002 si Soyottur. 2002 sayımlarında Rusya Federasyonu naki toplam Soyot nüfus 2769
16 olarak verilmiģtir. Bunların 2739 u Buryatya Cumhuriyeti nde yaģamaktadır (http://www.perepis2002.ru/indeks.html?id=12). Cungar Tuvalarının 1987 yılı nüfus sayımına göre köylerdeki yaklaģık dağılımı Ģu Ģekildedir (Mawkanuli 2001: 498): Tablo 3: Cungar Tuvalarının 1987 nüfus verileri Akbaba Köyü Kanas Köyü Kom Köyü Toplam Nüfus 723 688 944 Cungar Tuvaları Nüfusu 387 397 692 Cungar Tuvalarının nüfus oranı kesin olarak belirlendiği bir araģtırma bulunmamaktadır. Bu durumun sebebi de resmî Çin nüfus sayımlarında Tuvaların Moğol olarak sayılmalarından kaynaklanmaktadır (Mawkanuli 2001: 498). Bu veriler dıģında özellikle Sibirya Bölgesinde dağınık olarak yaģayan Tuvalar bulunmaktadır. 2010 nüfus sayımlarına göre Saha Cumhuriyeti nde 204, Hakasya Cumhuriyeti nde 906, Kemerova Bölgesi nde 721, Krasnoyarsk Bölgesi nde 2939, Tomsk Bölgesi nde 983 Tuva Türkü yaģamaktadır (http://demoscope.ru/weekly/pril.php). Tuva Cumhuriyeti nin etnik kompozisyonu oldukça çeģitlidir. 2010 nüfus verilerine göre Tuva Cumhuriyeti ndeki 307.930 kiģilik etnik dağılım Ģu Ģekildedir:
17 Tablo 4: 2010 nüfus verilerine göre Tuva Cumhuriyeti etnik kompozisyonu Etnik Kimlik Nüfus Yüzdesi Tuvalar 249.299 %80.95 Ruslar 49.434 %16.05 Tuva-Tojular 1856 %0.60 Hakaslar 877 %0.28 Kırgızlar 628 %0.20 Ermeniler 512 %0.16 Ukraynalılar 493 %0.16 Tatarlar 352 %0.11 Buryatlar 313 %0.10 Özbekler 253 %0.08 Diğer Halklar 3913 %1.12 Tuva Cumhuriyetinin 2010 nüfus verilerine kırsal ve kentsel nüfusa 1 göre dağılımı ise Ģu Ģekildedir: Tablo 5: Tuva Cumhuriyeti nin kırsal ve kentsel nüfusunun etnik dağılımı Etnik Kimlik Kentsel Nüfus Kırsal Nüfus Toplam 163.402 144.528 Tuvalar 116.708 132.591 Ruslar 39.117 10.317 Tuva-Tojular 2 1854 Hakaslar 712 165 Kırgızlar 577 51 Ermeniler 480 32 Ukraynalılar 422 71 Tatarlar 303 49 Buryatlar 262 51 Özbekler 225 28 1 Kırsal ve kentsel nüfus oranları yaklaģık verilerdir.
18 2010 nüfus verilerine göre Tuva Cumhuriyeti nde yaģayan Tuvalı kadın erkek dağılımı Ģu Ģekildedir: Tablo 6: Tuva Cumhuriyeti 2010 nüfus sayımı kadın ve erkek Tuvalı dağılımı Kadın Sayısı Erkek Sayısı 118.003 131.296 1.2. Tuva Türkçesi 1.2.1. Tuva Türkçesinin Türk Dili Tasniflerindeki Yeri Türk dil ve diyalektleri Radloff a kadar sırasıyla Adelung (1086), Klaproth (1823), Balbi (1823), Palmblad (1827), Hammer (1836) ve Berezin tarafından tasnif edilmiģtir (Arat 1953: 65-73). Berezin e (1848) kadar yapılan tasniflerde ölçüt olarak boy isimleri ve coğrafi adlandırmalar kullanılmıģtır. Berezin tasnifinde bazı seslik ve dillik ölçütlere dayanarak Türk dil ve diyalektlerini tasnif denemesine giriģmiģtir (Tekin 2005: 361). Radloff Phonetik der Nördlichen Türksprachen adlı eserinde ses özelliklerine göre Türk lehçelerini dört gruba ayırmıģtır. Tuva Türkçesini bu tasnifte Soyon ve Karagas Türkçesi, Kuzey ve Güney Altay ağızları, ġor Türkçesi, Hakas Türkçesi ağızları ve Uygur (Sarı Uygur) Türkçesi ile birlikte Doğu grubunda değerlendirilmiģtir (Radloff 1882: 280-285). Vambery tasnifinde Türk lehçelerini Sibirya Türkleri, Orta Asya Türkleri, Volga Türkleri, Pontus Türkleri ve Garp Türkleri olmak üzere 5 gruba olarak sınıflandırmıģtır. Tuva Türkçesi Sibirya Türkleri grubunda yer alır (Arat 1953: 87-89). Ramstedt 1917 yılında dillik ölçütlere göre detaylı bir tasnif yapmıģtır. 1.Tek heceli sözlerin sonundaki /-ag/ ses grubunun durumu, 2. Eski Türkçedeki /d/ sesinin
19 korunması ya da /z/ ve /y/ seslerine geliģmesi, 3. Söz baģındaki /t/ sesinin durumuna göre Türk lehçeleri 6 gruba ayrılmıģtır. Tuva Türkçesi Kuzey grubunun d-alt grubunda yer almıģtır (Tekin 2005: 365). Nemeth, 1917 yılında yayımlanan Türkische Grammatik adlı eserinin giriģ bölümünde verdiği tasnifte Türk lehçelerini söz baģındaki /y-/ sesine göre S- ve Y- olmak üzere iki gruba ayırmıģtır. S- grubunda Yakut ve ÇuvaĢ lehçesi yer alırken, Tuva Türkçesi diğer bütün lehçelerle birlikte Y- grubunda yer almaktadır (Arat 1953: 96-97). Samoyloviç 1922 yılında yaptığı tasnifte seslik ölçütleri kullanmıģ ve Samoyloviç ten sonra yapılan tasniflerde de bu seslik ölçütler kullanılmıģtır. Bu tasnifte Tuva Türkçesi /d/ sesinin d alt grubunda değerlendirilir. Bu grupta tarihî Orhon ve Uygur Türkçeleri; çağdaģ lehçelerden Soyon, Karagas ve Salar Türkçeleri bulunmaktadır (Arat 1953: 98). Räsänen tasnifinde Türk lehçelerini seslik ölçütlere göre yedi grupta değerlendirmiģtir. Tuva Türkçesi Kuzey- Doğu grubunun d- alt grubunda Eski Türkçe ve Karagas Türkçesi ile birlikte değerlendirilmiģ (Räsänen 1949:26). Baskakov un tasnifinde Tuva Türkçesi Türk Dillerinin Doğu Hun Dalı nın Uygur grubunun Uygur- Tukyu alt grubunda Yenisey- Orhun abidelerinin dili ve çağdaģ lehçelerden Karagas Türkçesi ile birlikte değerlendirilmiģtir (Arat 1953: 118-120). Arat tasnifinde Türk lehçelerini hem tek zamanlı hem de çok zamanlı olarak ele almıģtır. Arat tekzamanlı Türk lehçelerini Türk Lehçe Grupları ve Türk Şive Grupları olarak iki gruba ayırmıģtır. Tuva Türkçesi /d/ sesini koruması bakımından Türk Şive Grupları içerisinde d- alt grubu (Sayan) nda değerlendirilmiģtir. Çok zamanlı tasnif cetvelinde ise Eski Türkçe veya Uygur Devrinin yer aldığı Y- grubunun d- alt grubunda yer alır (Arat 1953: 138-139).
20 Benzing in tasnifinde Tuva Türkçesi Kuzey Türkçesi altında Aral-Sayan alt grubunda yer almaktadır (Benzing 1979:6). Menges in tasnifinde Tuva Türkçesi Doğu veya Tuva grubu altında yer almaktadır. Tuva Türkçesi Menges e göre Abakan-Hakas grubu ile Yakut grubu arasında geçiģ özelliği göstermektedir (Menges 1979: 10). Poppe Introduction to Altaic Linguistic adlı eserinde Türk lehçelerine ÇuvaĢ- Türk dilleri adını vermekte Tuva Türkçesini Tuva-Hakas grubu altında adaq grubunda Karagas Türkçesi ile birlikte değerlendirmektedir (Poppe 1965: 33-39). Tekin in tasnifinde de Tuva Türkçesi /d/ sesini koruması bakımından IV. adaq grubu nda Karagas Türkçesi ile birlikte değerlendirilmiģtir (Tekin 2005: 385). Schönig tasnifinde Tuva Türkçesini Kıyı Türkçesi baģlığı altında d li Sayan grubu altında Karagasça (Tofa Türkçesi) ile birlikte değerlendirmiģtir (Schönig 1997: 124). Johanson tasnifinde Türk lehçelerini altı gruba ayırmıģtır. Tuva Türkçesini Kuzeydoğu grubunda Sayan Türkçesi alt grubunda Tofa Türkçesiyle birlikte değerlendirmiģtir (Johanson 1998: 82-83). 1.2.2. Tuva Türkçesinin Ağız Sistemi Tuva Cumhuriyeti nde Tuva Türkçesi yazı dilinin ortaya çıkıģı ve yazılaģma süreci 1930 lu yıllarda baģlamıģtır. Tuva Türkçesinde standart tür sadece yazı dilini değil konuģma dilini de kapsar. 1960 lı yıllardan sonra Tuva Cumhuriyeti nde yaģayan Tuva boylarının kullandıkları ağızlarının sınıflandırılmasına yönelik çeģitli çalıģmalar yapılmıģtır. Ġlk tasnif 1963 yılında A.A. Palm bax tarafından yapılmıģtır. A.A. Palm bax Tuva Türkçesi ağızlarını, 1) Orta Tuva ağzı (Çöön-Xemçik, Çaa-Xöl),
21 2) Batı ağızları (Barun-Xemçik, Bay-Tayga), 3) Doğu ağızları (Kaa-Xem, Tes-Xem) olmak üzere üç grupta ele almıģtır (Çadamba 1974:8). Çadamba, Palm bax ın tasnifini biraz değiģtirerek Orta ve Batı ağızlarını tek bir grupta toplamıģ ve geriye kalan ağızları Kaa-Xem, Tes-Xem, Erzin-Biy-Xem, Tañdı ağızları ile Ulug-Xem rayonunun ağzını bir kısmını geçiģ ağzı olarak değerlendirmiģtir (Çadamba 1974: 14-15). Tıva Dialektologiya adlı kitabın yazarı ġ.ç. Sat Tuva Türkçesi ağızlarını Merkezî ağızlar (Çöön-Xemçik, Süt-Xöl, Övür, Ulug-Xem, Biy-Xem), Batı ağızları (Bay-Tayga, Möñgün Tayga, Barın Hemçik), Güneydoğu ağzı (Tandı nın bir kısmı ile Tes-Hem ve Erzin rayonları), Kuzeydoğu ağzı (Toju ve Tere-Xöl ün bir kısmı) ve Kaa- Xem ile Tere-Xöl ağızlarını Geçiş ağzı olarak sınıflandırarak beģ grupta değerlendirmiģtir (Sat 1987: 24-25). Tuva Türkçesi ağızları arasındaki fonolojik farklılıklardan bazıları Ģu Ģekildedir: 1. Faringal (gırtlaksı) seslerin durumu ağızlarda değiģiklik göstermektedir. Faringalisazyon merkez ağzı, batı ağzı ve kuzeydoğu ağzında bulunurken, güney-doğu ağızlarında bulunmamaktadır (Koçoğlu 2014: 24 den Bavuu-Sürün 2008:161). 2. b-p ve d-t ötümlü ünsüzleri Tuva Türkçesinde söz baģında bulunmamaktadır. Ancak 1941-45 yılları arasında kullanılan Kiril alfabesi esasına göre düzenlenen imlâda bunlar tonlu d-b ile gösterilmiģtir. Güneydoğu ve kuzeydoğu ağızlarında bu sesler korunmuģtur (Koçoğlu 2014: 25). 3. Standart dilde iki ünlü arasında ötümsüz sesler ötümlüye dönüģürken, güneydoğu ağzında korunmaktadır (Koçoğlu 2014: 25).
22 4. Standart dilde söz baģında konumda bulunan, ancak geçiģ ağzılarından olan Tere-Xöl ağzında h- sesinin varlığı farklılık oluģturmaktadır. Örneğin, St. Tuv. örü ~ Tere-Xöl ağzı xörü yukarı (Sat 1987: 64). 5. Standart dilde söz baģında bulunan /n-/ ve /l-/ seslerinin batı ağzılarında konumda bulunması fonetik faklılıklara örnek gösterilebilir. Örneğin, St. Tuv. naadım ~ Barıın-Xemçik, Bay-Tayga ağzı aadım bayram, St. Tuv. nom ~ Kaa-Xöl ağzı om kitap (Sat 1987: 45-49). Tuva Türkçesi ağızları arasında fonolojik farklılıkların yanı sıra bazı morfolojik farklılıklar da bulunmaktadır. Tuva Türkçesi ağızları arasında farklılık oluģturan en önemli biçim-sesbilgisel, ve biçimbilgisi özellikleri Ģöyle sıralanabilir: 1. Çıkma durumu eki: Bu ekin standart dildeki biçimi ötümlü ve nazal seslerden sonra -dan/-den-, ötümsüz seslerden sonra -tan/-ten Ģeklindedir. Merkezî ağızlar sınıfında yer alan Çöön-Xemçik, Süt- Xöl ağızlarında /m/, /n/ ve /ñ/ sesleri ile biten sözcüklerden sonra çıkma durumu -nan/-nen Ģeklindedir. Örneğin, xem-nen nehirden, ton-nan elbiseden gibi. Batı ağızlarından Barıın-Xemçik ağzında /ñ/ sesi ile biten sözcüklerden sonra çıkma durum eki, -nan-/-nen- Ģeklinde gelir. Örneğin, men-nen benden (Sat 1987: 33-47). 2. Yön gösterme durum eki: Bu ekin standart dildeki biçimi çe-/-je Ģeklindedir. Merkez ağızlarından olan Biy-Xem ağzında yön gösterme durum ekinin standart dilde olmayan -gıdı/ -gidi Ģekli vardır. Örneğin, Kızılgıdı (Kızılçe) Kızıla doğru (Sat 1987: 43). GeçiĢ ağzı olan Tere-Xöl ağzında da -gıdı/-gidi Ģekli vardır (Seren 2006: 69). Kuzeydoğu ağzı olan Toju ağzında da -gidi/-kidi Ģekli vardır (Çadamba 1974: 97-98). Türetme ile ilgili morfolojik farklılıklar ilgili bölümlerde ele alınmıģtır.
23 Harita: Tuva Türkçesinin ağız haritası (Sat 1987:2). Tuva Cumhuriyeti dıģında Moğolistan da yaģayan Duhalar ve Tsengel Tuvaları, Kobdo Tuvaları ve Çin in Sinjiang Bölgesi nde yer alan Akbaba, Kom ve Kanas köylerinde yaģayan Cungar Tuvaları kendi ağız biçimlerini kullanmaktadırlar. Tuva Türkçesine oldukça yakın olan bir değiģkeyi konuģan Ġrkutsk Bölgesindeki Tofaların dili uzun süre Tuva Türkçesinin ağızları içinde sayılırken günümüzde ayrı bir değiģke olarak ele alınmaktadır. Ancak genel özellikleri açından Tuva Toju ağzı ve Buryatya içinde yaģayan Soyotların ağzı ile bir grup oluģturacak ölçüde yakındır. Soyotların dilleri bugün eğitim sisteminde sınırlı olarak kullanılmakla birlikte bugün ölü kabul edilmektedir. 1.2.3. Tuva Türklerinin Dil Durumu 1.2.3.1. Konuşur Sayısı 2002 nüfus sayımı verilerine göre Tuvaca bilenlerin sayısı 235.646 dır. Bunlardan 231.175 i Tuvalı, 4406 sı Toju, 1073 ü Rus tur. Rus dilini bilenlerin oranı