T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YATIRIM VE İŞLETMELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ISPARTA İLİNİN TURİZM POTANSİYELİ VE GELİŞTİRİLEBİLİR TURİZM ÇEŞİTLERİ UZMANLIK TEZİ Jülide ÖZDEMİR MART -2008 ANKARA
T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YATIRIM VE İŞLETMELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ISPARTA İLİNİN TURİZM POTANSİYELİ VE GELİŞTİRİLEBİLİR TURİZM ÇEŞİTLERİ UZMANLIK TEZİ Jülide ÖZDEMİR Tez Danışmanı Uzman Mine KASAP MART -2008 ANKARA
ÖNSÖZ Turizm dünyada en hızlı gelişen sektörlerden biridir. Turizmin döviz kazandırıcı ve istihdam yaratıcı etkisi tüm dünya ülkelerinin turizme olan ilgisini arttırmaktadır. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler turizm piyasasında önemli bir pazar payına sahip olma gayreti içindedirler. Türkiye de turizm piyasasındaki pazar payını ve turizm gelirlerini arttırmayı hedeflemekte, turizm olayını tüm yıla ve tüm ülke sathına yaymak amacıyla var olan turistik ürünün yanı sıra turistik ürün çeşitlendirme politikası izleyerek yeni ve farklı destinasyon arayışlarına girmektedir. Bu noktadan hareketle; bu tez çalışmasında, Isparta ilinin mevcut turizm potansiyeli, turizm sorunları ve geliştirilebilir turizm çeşitleri incelenerek bir sonuca bağlanmış, Isparta turizmine katkı sağlayabilecek öneriler getirilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmanın her aşamasında, önerileri ve katkıları ile desteğini esirgemeyen Danışmanım Sayın Uzman Mine KASAP a, çalışmam sırasında yardımlarını benden esirgemeyen arkadaşlarıma ve eşime içtenlikle teşekkür ederim. i
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.... i İÇİNDEKİLER.... ii KISALTMALAR CETVELİ... vi ŞEKİL VE TABLOLAR CETVELİ... vii BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ... 1 İKİNCİ BÖLÜM TURİZM KAVRAMINA GENEL BİR BAKIŞ 2.1. TURİZMİN TANIMI... 3 2.2. TURİSTİN TANIMI... 6 2.3. TURİZMİN SINIFLANDIRILMASI... 7 2.3.1. Turistlerin Geldiği Yere Göre Turizmin Sınıflandırılması... 7 2.3.1.1. İç Turizm... 7 2.3.1.2. Dış Turizm... 8 2.3.2. Turist Sayısına Göre Turizmin Sınıflandırması... 8 2.3.2.1. Bireysel (Münferit) Turizm... 8 2.3.2.2. Kollektif Turizm... 9 2.3.2.3. Kitle Turizmi... 9 2.3.3. Turistlerin Seyahat Amacına Göre Turizmin Sınıflandırılması... 9 2.3.3.1. Kongre Turizmi... 9 2.3.3.2. Deniz Turizmi... 10 2.3.3.3. Sağlık Turizmi... 10 2.3.3.4. İnanç Turizmi... 11 2.3.3.5. Av Turizmi... 11 2.3.3.6. Golf Turizmi... 12 2.3.3.7. Dağ Turizmi... 12 2.3.3.8. Yayla Turizmi... 13 2.3.3.9. Kültür Turizmi... 13 2.3.3.10. Akarsu Turizmi (Rafting)... 14 2.3.3.11. Mağara Turizmi... 14 2.3.3.12. Eko Turizm... 15 2.3.4. Seçilen Zaman Açısından Turizmin Sınıflandırılması... 18 2.3.4.1. Yaz Turizmi... 18 2.3.4.2. Kış Turizmi... 19 2.3.5. Seyahat Edilen Süreye Göre Turizmin Sınıflandırılması... 19 2.3.5.1. Kısa Süreli Turizm... 19 2.3.5.2. Uzun Süreli Turizm... 19 2.3.6. Sosyolojik Açıdan Turizmin Sınıflandırılması... 19 2.3.6.1. Lüks Turizm... 20 2.3.6.2. Geleneksel Turizm... 20 2.3.6.3. Sosyal Turizm... 20 2.4. ALTERNATİF TURİZM... 20 ii
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ISPARTA İLİ VE ÇEVRESİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ 3.1. İLİN KONUMU... 23 3.2. YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ... 23 3.2.1. Ovalar ve Dağlar... 24 3.2.2. Mağaralar, Kanyonlar ve Yaylalar... 24 3.2.3. Göller ve Akarsular... 25 3.3. İKLİM... 26 3.4. BİTKİ ÖRTÜSÜ... 28 3.5. İLİN DEMOGRAFİK YAPISI... 28 3.6. İLİN EKONOMİK YAPISI... 29 3.6.1. Tarım Sektörü... 30 3.6.2. Sanayi Sektörü... 32 3.7. ULAŞTIRMA... 33 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ISPARTA İLİNİN TURİZM POTANSİYELİ 4.1. ISPARTA İLİNİN TURİZM POTANSİYELİ... 38 4.1.1. Milli Parklar... 39 4.1.1.1.Kızıldağ Milli Parkı... 40 4.1.1.2. Kovada Gölü Milli Parkı... 41 4.1.2. Tabiat Parkları... 42 4.1.2.1. Gölcük Tabiat Parkı... 43 4.1.2.2. Yazılı Kanyon Tabiat Parkı... 43 4.1.3. Tabiatı Koruma Alanları... 45 4.1.3.1. Kasnak Meşesi Tabiatı Koruma Alanı... 46 4.1.3.2. Sığla Ormanı Tabiatı Koruma Alanı... 46 4.1.4. Kanyonlar... 47 4.1.4.1. KöprüÇayı Kanyonu... 47 4.1.4.2. Yazılı Kanyon... 48 4.1.5. İnanç Turizmi... 48 4.1.5.1. St. Paul Kilisesi... 48 4.1.5.2. Aya Bania (Aya Payana) Kilisesi... 50 4.1.5.3. Aya Ishotya (Aya Yorgi ) Kilisesi... 51 4.1.5.4. Aya Stefanos (Yeşilada) Kilisesi... 51 4.1.6. Kültür Turizmi... 52 4.1.6.1. Pisidia Antiocheia Antik Kenti... 53 4.1.6.2. Seleukeia Sidera Antik Kenti... 60 4.1.6.3. Adada Antik Kenti... 60 4.1.6.4. Baris Antik Kenti... 61 4.1.6.5. Timbriada Antik Kenti ve Eurymedon Kutsal Alanı... 61 4.1.6.6. Apollonia Antik Kenti... 61 4.1.6.7. Tymandos Antik Kenti... 62 4.1.6.8. Limenia Adası-Artemis Tapınağı... 62 iii
4.1.7. Eko Turizm... 62 4.1.7.1. Kuş Gözlemciliği (Ornitoloji)... 63 4.1.7.2. Endemik Bitki Gözlemciliği... 64 4.1.7.3. Foto Safari... 64 4.1.7.4. Trekking... 65 4.1.7.5. Oryantiring (Orienteering Yön Bulma)... 65 4.1.7.6. Skuba (Su Altı Gözlemciliği)... 66 4.1.7.7. Absailing (Kaya Tırmanışı)... 66 4.1.8. Alternatif Turizm Faaliyetleri... 66 4.1.8.1. Yayla Turizmi... 67 4.1.8.2. Kamp-Karavan Turizmi... 67 4.1.8.3. Av Turizmi... 69 4.1.8.4. Göl Turizmi... 69 4.1.9. Turizm Amaçlı Sportif Faaliyetler... 72 4.1.9.1. Dağ Turizmi... 73 Davraz Dağı:... 73 Barla Dağı:... 73 Dedegöl Dağı:... 74 Akdağ:... 74 Sarp Dağ:... 74 Bozburun Dağı:... 74 Eğirdir Sivrisi:... 75 4.1.9.2. Yamaç Paraşütçülüğü... 75 4.1.9.3. Kış Turizmi... 76 4.1.9.4. Mağara Turizmi... 79 Zindan Mağarası:... 79 Pınargözü Mağarası:... 80 Kuz Mağarası... 81 İnönü Mağarası:... 81 Ayı İni Mağarası:... 82 4.1.9.5. Su Sporları Turizmi... 82 4.2. ISPARTA İLİ TURİSTİK TESİS ARZI... 83 4.2.1. Oteller... 83 4.2.2. Seyahat Acentaları... 85 BEŞİNCİ BÖLÜM ISPARTA İLİ TURİZM TALEBİ VE GELİŞTİRİLEBİLİR TURİZM ÇEŞİTLERİ 5.1. ISPARTA İLİ TURİZM TALEBİ... 87 5.2. ISPARTA İLİNDE GELİŞTİRİLEBİLİR TURİZM ÇEŞİTLERİ... 93 5.3. ISPARTA TURİZMİNİN SWOT (GZFT) ANALİZİ... 93 ALTINCI BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER... 98 KAYNAKÇA... 102 EKLER... 108 iv
EK 1 2000 Yılı Isparta Konaklama Tesisleri İstatistiği... 108 EK 2 2001 Yılı Isparta Konaklama Tesisleri İstatistiği... 109 EK 3 2002 Yılı Isparta Konaklama Tesisleri İstatistiği... 110 EK 4 2003 Yılı Isparta Konaklama Tesisleri İstatistiği... 111 EK 5 2004 Yılı Isparta Konaklama Tesisleri İstatistiği... 112 EK 6 2005 Yılı Isparta Konaklama Tesisleri İstatistiği... 113 EK 7 2006 Yılı Isparta Konaklama Tesisleri İstatistiği... 114 EK 8 2007 Yılı Isparta Konaklama Tesisleri İstatistiği... 115 EK 9 2007 Yılında Isparta da Konaklama Yapan Milliyetlerine Göre Yabancı Turistler... 116 ÖZET... 118 ABSTRACT... 120 v
KISALTMALAR CETVELİ AB a.g.e. a.g.k. a.g.m. a.g.b. AIEST GZFT Ö.K.A. S.B.E. S.D.Ü. T.C. TOBB TUREB TÜRSAB TÜROFED : Avrupa Birliği : Adı Geçen Eser : Adı Geçen Kaynak : Adı Geçen Makale : Adı Geçen Bildiri :Association International d Experts Scientifiques du Tourisme (Uluslararası Turizm Uzmanları Birliği) : Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsatlar, Tehditler : Önemli Kuş Alanı : Sosyal Bilimler Enstitüsü : Süleyman Demirel Üniversitesi : Türkiye Cumhuriyeti : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği : Turist Rehberleri Birliği : Türkiye Seyahat Acentaları Birliği : Türkiye Otelciler Federasyonu vi
ŞEKİL VE TABLOLAR CETVELİ Sayfa No Tablo 1: Kitle Turizmi ve Eko Turizmin Karşılaştırılması... 17 Tablo 2: Isparta İli İklim Verileri... 27 Tablo 3: Isparta İlinde Yıllara Göre İstihdam Edilen Nüfus... 29 Tablo 4: Isparta İli Arazi Dağılımı... 30 Tablo 5: Isparta İl Sınırları İçindeki Pisidia Şehirleri... 53 Tablo 6: Kültür ve Turizm Bakanlığı İşletme Belgeli Oteller ve Restoranlar... 84 Tablo 7: Isparta İli Belediye Belgeli Tesisler... 85 Tablo 8: Isparta İlinde Hizmet Veren Seyahat Acentaları... 86 Tablo 9: (Türkiye-Antalya) Gelen Yabancı Turist Sayıları Karşılaştırması... 87 Tablo 10: 2000 2007 Yılları Arasında Isparta İli Turist Sayısı... 88 Tablo 11: 2007 Yılı Yıllık Konaklama Tesisleri İstatistiği... 89 Tablo 12: 2007 Yılı Isparta İlinde Konaklama Yapan Milliyetlerine Göre Yabancı Turistler... 90 Tablo 13: Müze ve Ören Yerini Gezen Turist Sayısı... 91 Tablo 14: Isparta İli Kültür ve Turizm Bakanlığı ndan Belgeli Tesislerin Aylık İstatistikleri... 92 Tablo 15: Isparta Turizmi; Güçlü ve Zayıf Yönler, Fırsatlar ve Tehditler... 94 Tablo 16: Isparta Turizminin Darboğazları, Potansiyeli ve Avantajları... 96 Şekil 1: Isparta İli Karayolu Durumu... 35 Şekil 2: Demiryolu Kullanan Yolcu Sayısı... 36 Şekil 3: Havayolunu Kullanan Toplam Yolcu Sayısı... 37 vii
BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ Turizm sektörü, günümüzde kendini yenileyen ve hızla büyüyen sektörlerin başında yer almakta, buna bağlı olarak turizm gelirleri, ülke ekonomileri açısından giderek daha büyük önem kazanmaktadır. Dünya Turizm Örgütü nün verilerine göre, 1980 yılında 285 milyon olan turist sayısı, 2000 yılında 698 milyona ulaşmıştır. 2020 yılında ise 1600 milyon turist ve 2 trilyon $ turizm geliri hedeflenmektedir. Teknolojinin, yıllar içinde hızla gelişmesi, iletişimin teknolojiye paralel olarak artması, dünyada izlenen globalleşme politikaları insanların birbirine yakınlaşmalarını sağlamış, uzak mesafelere seyahat etme eğilimlerinin artmasına yol açmıştır. Ülkemizde de planlı dönemle birlikte, turizm alanında ilk ciddi adımlar atılmış, 1980 yılından sonra Türk Turizm Politikası, temelde, deniz-güneş-kum turizmine yönelik kitle turizminin geliştirilmesi olmuştur. Ancak, uluslararası turizm piyasasında ve turist profilinde meydana gelen değişmeler, dünya turizm pazarında yeni destinasyonların oluşmasına yol açmış, kişilerin tercihlerinde kitle turizminden alternatif turizme doğru bir yöneliş başlamıştır. Bu durum, ülkelerin turizm faaliyetlerini mevsimsel olmaktan çıkarıp, tüm yıla yayma zorunluluklarını da beraberinde getirmiş, ürün ve hizmet arzında farklılaşmaya gitmeye başlamışlardır. Bu nedenle, Türkiye nin uluslararası turizm piyasasında meydana gelen gelişmelere ayak uydurabilmesi; turistik ürün çeşitlendirme politikası izlemesine, buna bağlı olarak hedef pazarlarını seçmesine ve bu pazarlarda etkin tanıtım yapmasına bağlıdır.
Türkiye de geliştirilebilir turizm çeşitleri arasında; golf turizmi, termal turizm, dağ kış turizmi, yayla turizmi, yat turizmi ve kongre turizmi gibi turizm türleri sayılabilir. Dört mevsimin bir arada yaşandığı, üç tarafı denizlerle çevrili Anadolu, tarihi ve kültürel zenginliği ile de çok çeşitli pazar kesimlerine hitap edebilecek potansiyele sahip, dünyanın ender ülkelerinden biridir. Türkiye, Akdeniz çanağında yer alan diğer ülkeler ile rekabet edebilir bir konuma ulaşmıştır. Özellikle Antalya, önemli bir cazibe merkezi haline gelmiş, son yıllarda ilin turist sayısında önemli bir artış meydana gelmiştir. Isparta nın da Antalya iline 120 km mesafede olması Isparta için büyük bir avantajdır. Antalya da 3S (deniz-güneş-kum) turizmini tercih eden turistler için alternatif turizm imkanları sunmaktadır. Türkiye nin kuzeyi ile güneyi arasında bir bağlantı ve geçiş noktası olan Isparta, Eğirdir Gölü ile göl ve kıyı turizmine, Davraz Dağı ile kış turizmine, St. Paul Kilisesi ile inanç turizmine, antik kentleri ile kültür turizmine, geniş yaylaları ile de yayla turizmine elverişli doğal güzelliklere sahiptir. Isparta, doğal, tarihi, arkeolojik değerleri, iklim özellikleri ve kültürel farklılıkları ile zengin bir turizm potansiyeline sahip olmasına rağmen, ilde turizm aktivitesi sınırlı olarak görülebilmiş, turizm gelirleri düşük seviyede kalmış, turizm gelirlerinden yeterli düzeyde yararlanamamıştır. Bu çalışmanın amacı; Isparta ilinin turizm potansiyelinin irdelenerek geliştirilebilir turizm çeşitlerinin belirlenmesi, bunların turistik ürüne dönüştürülmesi amacıyla sorunların ve eksikliklerin ortaya çıkarılmasıdır. 2
İKİNCİ BÖLÜM TURİZM KAVRAMINA GENEL BİR BAKIŞ Yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren büyük bir gelişme gösteren ve hizmetler sektörü içinde en önemli alt başlıklardan birisi olarak kabul edilen turizm sektörü, günümüzde birçok alanı etkileyen çok boyutlu bir sektör haline gelmiştir. Teknolojinin ilerlemesi, ulaşım araçlarının hız, sayı ve konfor açısından gelişmesi, basın-yayın-iletişim teknolojisinde meydana gelen gelişmeler ve turizme katılanların sayısının artması, kişilerin aktif bir şekilde turizm talebinde bulunmasını sağlamıştır. Kişilerin tercihlerinde meydana gelen değişimler, zamanla, turizm pazarını da etkilemiş, turizm pazarı yön değiştirdikçe, tüketicilerin ihtiyaçları doğrultusunda yeni arayışlar, yeni destinasyonlar, farklı turizm türleri ortaya çıkmış, çevre ve doğayla bütünleşmiş tatiller ön plana çıkmaya başlamıştır. Gerek Batı ve gerekse Doğu turizm pazarındaki yeni yönelişler, alternatif turizm çeşitlerinin ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. 1 2.1. TURİZMİN TANIMI Turizm deyimi, etimolojik olarak turist kelimesinden doğmuştur. Turist sözcüğü de, Latince tornus kelimesinden türemiş, dönme, dönüş anlamına gelmektedir. İngilizcedeki, hareket edilen yere dönmek şartıyla yapılan kısa ya da uzun süreli seyahatleri ifade eden tour deyimi de bu sözcükten türemiştir. 2 Turizm 1 Yasemin ISSI, Dünyadaki Yeni Gelişmeler Işığında Türk Turizmi İçin Öneriler, 21. Yüzyılın Eşiğinde Türkiye Turizmi Sempozyumu, Başkent Üniversitesi, Ankara, 1998, s. 9. 2 Ömer AKAT, Pazarlama Ağırlıklı Turizm İşletmeciliği, Ekin Kitabevi, Bursa, 1997, s.3.
ve turistik kelimelerinin anlamını açıklamaya, tanımlamaya çalışırken dikkat edilecek ilk unsur; hareket ve geri dönüş olayıdır. Yani turizm faaliyetinde devamlı kalış şekline dönüşmeyen bir gezme, gidilen yerde geçici bir kalış ve sonra sürekli ikamet yerine dönüş söz konusudur. 3 Günümüzde her yıl yüz milyonlarca insan olağan yaşamlarını sürdürdükleri yerlerden geçici süreler için ayrılarak başka yerlere gitmekte ve buralarda dinlenme, eğlenme, gezip görme ve öğrenme gibi sosyal, psikolojik ve kültürel amaçlarla seyahat etmekte ve konaklamaktadırlar. Ekonomik ve sosyal anlamda geniş etkiler doğuran ve turizm olarak isimlendirilen bu olay günümüz uygarlığının belirleyici bir özelliğini oluşturmaktadır. 4 Turizm olayı ve kavramı için bugüne kadar birçok tanım yapılmıştır. Turizmi sadece ulaştırma yönü ile ele alan nominal tanımlar, ekonomik yönü ile ele alan ekonomik yönlü tanımlar, ziyaret edilen yörede meydana getirdiği etki ve ilişkiler bakımından ele alan universal tanımlar, Uluslararası Turizm Uzmanları Birliği nin (AIEST-Association International d Experts Scientifiques du Tourisme) turizmi bilimsel açıdan belirlemek üzere yaptığı tanımlar, turizm istatistiklerinde uluslararası bir standart oluşturmak yani bilgi toplamada kolaylık sağlamak bakımından yapılan 1937 Milletler Cemiyeti Tanımı ve 1963 Roma Konferansı Tanımı bu konuda yapılan çalışmaların ana başlıklarını oluşturmaktadır. 5 Bu konuda genel kabul görmüş kavram, Uluslararası Turizm Uzmanları Birliği nin (AIEST) 1954 yılında İtalya nın Palermo kentinde yaptıkları toplantıda kabul edilen tanımdır. 6 3 Orhan Mesut SEZGİN, Yıldırım ACAR, Turizm Tanıtma, Pazarlama, Ekonomi, Baştem Yayınları, Ankara, 1991, s.1. 4 İsmet Sabit BARUTÇUGİL, Turizm Ekonomisi ve Turizmin Türk Ekonomisindeki Yeri, Beta BasımYayım Dağıtım A.Ş, İstanbul, 1986, s.1. 5 Adem ŞAHİN, İktisadi Kalkınmadaki Önemi Bakımından Türkiye de Turizm Sektöründeki Gelişmelerin Değerlendirilmesi, TOBB Yayınları, Sevinç Matbaası, Ankara, 1990, s. 2. 6 M. Zekai BAYER, Turizme Giriş, İşletme Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1992, s. 7. 4
Turizm, kazanç sağlama amacına yönelik olmamak ve sürekli yerleşmemek koşuluyla insanların bir yere seyahatleri ve orada konaklamalarından doğan aktivitelerin bütünüdür. Turizm, özünde eğlenme ve zevk amacı olan bir faaliyet ve boş zamanların belirli bir biçimde değerlendirilmesidir. Ancak, eğlenme, dinlenme ve boş zamanı değerlendirmek amacıyla yapılan tüm seyahatler turizm olarak düşünülmemelidir. 7 Turizmde seyahat ve konaklamanın birlikte ele alınması gerekir. Bu nedenle, günübirlik gezileri turizmin kapsamı dışında bırakmaktadır. Aynı zamanda, bu tanım, gidilen yerde seyahat ve konaklamanın bir sonucu olarak ortaya çıkan turistin doğrudan veya dolaylı olarak ilişkide bulunduğu fiziksel, ekonomik ve sosyal çevre unsurları üzerindeki etkilere de dikkat çekmektedir. Tunca Toskay ise turizmi 8 İnsanların devamlı ikamet ettikleri, çalıştıkları ve her zaman olağan ihtiyaçlarını karşıladıkları yerlerin dışına seyahatleri ve buralardaki genellikle turizm işletmelerinin ürettiği mal ve hizmetleri talep ederek, geçici konaklamalarından doğan olaylar ve ilişkiler bütünüdür şeklinde tanımlamaktadır. Turizm olayının çok boyutlu oluşu ve diğer faaliyet sahaları ile karmaşık bir ilişki içinde olması, onun tanımlanmasını da zorlaştırmaktadır. Yapılan bütün bu tanımlar doğrultusunda, turizmi en geniş anlamıyla Hasan Olalı aşağıdaki şekilde tarif etmiştir. 9 Turizm; insanların kendi konaklama yerleri dışında sürekli yerleşmemek, özellikle politik ve ticari bir amaç gütmemek üzere, liberal bir atmosfer içinde; iş, merak, din, sağlık, spor, dinlenme ve kültür gibi amaçlarla veya aile ziyareti, kongre, seminerlere katılmak gibi nedenlerle kişisel veya toplu bir şekilde yaptıkları 7 A.J. BURKART, S. MEDLIK, Tourism: Past, Present and Future, Butterwart-Heinamann, London, 1992, s.40. 8 Tunca TOSKAY, Turizm, Turizm Olayına Genel Yaklaşım, Der Yayınları, İstanbul, 1983, s.39. 9 Hasan OLALI, Turizm Politikası ve Planlaması, İşletme Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1990, s.6. 5
seyahatlerden ve gittikleri yerde 24 saati aşan konaklamalardan ortaya çıkan iş ve ilişkileri kapsayan endüstri ve sosyal bir olaydır. 2.2. TURİSTİN TANIMI Turist, turizm faaliyetine katılan ve yön veren, sürekli yaşadığı yeri ticari kazanç dışı nedenlerle geçici olarak terk edip seyahat eden ve konaklayan, psikolojik tatmin arayan, sınırlı harcama gücü ve zamanı ile tüketimde bulunan kişidir. 10 Turizm olayının öznesi insandır ve temelinde insanın psikolojik tatmin duygusu sağlaması yer almaktadır. Turizm olayına yol açan, yön veren ve bu olayın odak noktasını oluşturan insan turist sözcüğü ile tanımlanır. 11 Başka bir deyişle, devamlı olarak yaşadığı, ikamet ettiği, oturduğu yer dışına geçici olarak zevki için çıkan ve tüketici olarak belirli bir süre seyahat edip kalan ve yeniden ikamet yerine dönen bir kimse turist tir. Turist bu geçici yer değiştirmeyi kendi ülkesi içinde yapıyorsa yerli turist, yabancı bir ülkede yapıyorsa yabancı turist tir. 12 Bu durumda, gidilen yerde sürekli olarak ikamet etmek, kazanç sağlamak amacıyla seyahat edenler ile bir ülkede eğitim-öğretim veya benzer amaçla bir yıldan daha uzun süre kalan kişiler, göçmen olarak gelenler, bir ülkeden transit geçen yolcular turist olarak kabul edilmezler. Turizmin öznesi sayılan turistin, gerçekleştirdiği tüketim faaliyetleriyle davranış şekilleri turizm ekonomisi ve turizm pazarlamasının yoğun olarak üzerinde durduğu konulardandır. Turistin, hangi unsurların etkisi altında kalarak tüketim 10 Öcal USTA, Genel Turizm, Anadolu Matbaacılık, İzmir, 2001, s. 11. 11 İsmet S. BARUTÇUGİL, a.g.e. s. 6. 12 M. Zekai BAYER, a.g.e, s. 5. 6
faaliyetlerini gerçekleştirdiğini saptamak aynı zamanda sunuma hazırlanan turistik ürünün arzu edilen ürün olup olmadığını da belirler. 13 2.3. TURİZMİN SINIFLANDIRILMASI Bacasız sanayi olarak adlandırılan ve her ülkeye ekonomik katkılar sağlayan turizm hareketleri, günümüzde yeni arayışlar içine girmiş bulunmaktadır. Hızlı gelişen turizm olgusunu daha açık ve doğru biçimde ele alabilmek amacıyla çeşitli kriterlere göre ayırmak gerekmektedir. Bu kriterler; turistlerin geldiği yer, turist sayısı, turizmin amacı, seçilen zaman, kapsanan süre ve turizmin sosyolojik niteliği olmak üzere altı grupta toplanabilir. 14 2.3.1. Turistlerin Geldiği Yere Göre Turizmin Sınıflandırılması Turizm olayı, bu kritere göre sınıflandırıldığında iç turizm ve dış turizm olarak ikiye ayrılır: 2.3.1.1. İç Turizm İç turizmde, kişiler sürekli yaşadıkları yerlerden ayrılır ve kendi ülkesi içinde diğer bölgelere seyahat ederler. Seyahat kendi ülke sınırları içinde kalır, ayrıca ulusal gelirin bölgelerarası dağılımına etki eder. 13 Özcan YAĞCI, Turizm Ekonomisi, Detay Yayıncılık, Ankara, 2003, s.12. 14 Dündar DENİZER, Turizm Pazarlaması, Ankara Yıldız Matbaacılık Sanayi, Ankara, 1992, s. 4. 7
2.3.1.2. Dış Turizm Dış turizmde ise, seyahat ülke sınırları dışına yapılır. Ülke sınırları dışına çıkıldığından dolayı pasaport ve bazı ülkeler için vize zorunluluğu doğar. Dış turizm, ödemeler dengesi üzerindeki etkileri açısından kendi içinde dış aktif turizm ve dış pasif turizm olmak üzere ikiye ayrılabilir. Dış aktif turizm, kişilerin kendi ülkeleri dışında, başka ülkelere yaptıkları turistik seyahatler, dış pasif turizm ise ülke vatandaşlarının yabancı ülkelere yaptıkları turistik seyahatlerdir. Dış aktif turizm, ülkeye döviz girişi sağladığından ödemeler dengesi üzerinde olumlu, dış pasif turizm ise döviz çıkışına yol açtığından ödemeler dengesi üzerinde olumsuz etki oluşturur. 2.3.2. Turist Sayısına Göre Turizmin Sınıflandırması Turizm, turist sayısına göre sınıflandırıldığında bireysel, kollektif ve kitle turizmi olmak üzere üçe ayrılır. 2.3.2.1. Bireysel (Münferit) Turizm Bireysel Turizm, kişinin herhangi bir seyahat acentasına bağlı kalmaksızın seyahat etmesi, konaklama ve seyahat organizasyonunu tek başına düzenlemesini ve gerçekleştirmesini öngörmektedir. Alternatif turizm türlerinin yaygınlaşması, bireysel turizmi ön plana çıkarmaktadır. 8
2.3.2.2. Kollektif Turizm Kollektif Turizm, belirli bir grup, örgüt, klüp veya sosyal dernek tarafından düzenlenen seyahat ve konaklama biçimidir. Genellikle birbirini tanıyan kişilerin belirli bir programla yaptıkları turizm türüdür. 15 2.3.2.3. Kitle Turizmi Kitle Turizmi, seyahatin büyük ölçüde ve konaklamanın tümüyle kollektif bir biçimde gerçekleştirildiği ve turistin grupla bütünleşmesinin bilinçli olarak özendirildiği bir turizm biçimidir. 16 Seyahat ve konaklama tümüyle kitlesel olarak gerçekleştirilir. Uluslararası turizmde mass tourism olarak adlandırılır. 2.3.3. Turistlerin Seyahat Amacına Göre Turizmin Sınıflandırılması Kişinin turizm olayına katılmasını sağlayan amaçlar çok ve çeşitlidir. Bir turistin hangi amaçla seyahate karar vermiş olduğunu belirlemek, amaçların birbirleriyle yakından ilişkili ve ve çoğu zaman da iç içe olması nedeniyle oldukça güçtür. 17 2.3.3.1. Kongre Turizmi Kongre Turizmi, kişilerin sürekli konakladıkları veya çalıştıkları yerler dışında, uzmanlık gerektiren akademik alanlarda, meslek gruplarında belirli bir konuda bilgi alışverişinde bulunmak amacıyla bir araya gelmelerinden doğan turizm 15 M. Zekai BAYER, a.g.e., s. 28. 16 İsmet S. BARUTÇUGİL, a.g.e., s. 5. 17 İsmet S. BARUTÇUGİL, a.g.e., s.5. 9
faaliyeti olarak tanımlanabilir. 18 Konferans ve toplantılar turizm sektöründe çok önemli bir yere sahiptir çünkü turizm için önemli bir problem olan sezonluk dalgalanmalardan etkilenmez. Toplantılar yılın her ayında yapılabilir ve ülkeye önemli katkılar sağlar. Bu tür turizm faaliyetlerinde konaklama süresi diğer turizm faaliyetlerine göre daha uzun olduğundan getirisi daha fazla olmaktadır, bu nedenle dünya üzerindeki gelişmiş ve gelişmekte olan birçok ülke bu tür turizm aktivitelerini arttırmaya çalışmaktadırlar. 19 2.3.3.2. Deniz Turizmi Deniz Turizmi, özellikle dış turizm talebinin benimsediği turizm türü olarak birinci sırada yer almaktadır. Deniz, güneş, kum turizmi uluslar arası turizmde 3 S Tourism (Sun, Sea, Sand) olarak adlandırılmaktadır. Deniz, güneş, kum üçlüsü Türkiye için de önemli bir çekim gücü oluşturmaktadır. Özellikle güney bölgelerimizde, güneşlenme süresinin uzunluğu ve deniz suyu sıcaklıklarının uzun süre istenen değerlerde bulunması, bu bölgelerde deniz turizminin ortalama 6 aylık turizm talebi oluşturmasına neden olmaktadır. 2.3.3.3. Sağlık Turizmi Sağlık turizmi, bazı durumlarda kaybolan sağlığı geri kazanmak amacıyla, bazı durumlarda ise sağlığı uzun süre korumak amacıyla ortaya çıkmaktadır ve insanları turizme yönelten önemli sebeplerden birisidir. 18 Azize TUNÇ, Firuzan SAÇ, Genel Turizm Gelişimi ve Geleceği, Detay Yayıncılık, Ankara, 1998, s. 17. 19 Yüksel ÖZTÜRK, İrfan YAZICIOĞLU, Gelişmekte Olan Ülkeler İçin Alternatif Turizm Faaliyetleri Üzerine Teorik Bir Çalışma, Gazi Üniversitesi, Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, Ankara, 2002, s. 3. 10
Sağlık turizmi kapsamında değerlendirilen termal turizm, belirli bir sıcaklığa sahip olarak doğal bir şekilde yeryüzüne çıkan şifalı suların, şifalı çamur ve buharın çıktığı yörelerde gerçekleşen turizm çeşididir. 2.3.3.4. İnanç Turizmi İnanç Turizmi, dinlerce kutsal sayılan beldeleri ziyaret etmek, dinsel toplantı ve törenlere katılmak veya bunları izlemek, hac gibi dinsel görevleri yerine getirmek veya ünlü mabedleri görmek amacıyla yapılan ve zaman zaman çok önemli boyutlara ulaşan seyahatlerin ve konaklamaların oluşturduğu turizm olayıdır. 20 İnsanlar, dini ibadet ve seremonilerin yapıldığı, inananların dini vecibeler dolayısıyla belirli sürelerle ziyaret ettikleri ve moral kazandıkları kutsal mekanlar olan inanç merkezlerine büyük ilgi göstermektedirler ve kolay ulaşılabilen, fiziksel ortamları çağdaş donatılarla düzenlenen ve iyi tanıtılan inanç merkezleri, inananların kolayca ilgi odağı haline gelebilmektedir. 21 2.3.3.5. Av Turizmi Av turizmi, turistlerin belirlenmiş yasalar dahilinde avlanmaları ve her çeşit avcılık faaliyeti ile uğraşmaları sonucu oluşan ilişkiler bütünüdür. 22 Ülkemizde av turizmi, 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu ve bu Kanuna dayanarak her yıl yenilenerek yayınlanan Merkez Av Komisyonu Kararları ile Av Turizmi Yönetmeliği esaslarına göre yapılmaktadır. 20 İsmet S. BARUTÇUGİL, a.g.e., s. 5. 21 Köksal ANADOL, Türkiye deki İnanç Merkezlerinin Çağdaş Anlamda Turizme Açılması Konusunda Taç Vakfı nın Katkıları, T.C. Turizm Bakanlığı, II. Turizm Şurası Bildirileri, I. Cilt, 12-14 Nisan, Ankara, 2002, s. 176-177. 22 Azize TUNÇ, Firuzan SAÇ, a.g.e. s.26. 11
2.3.3.6. Golf Turizmi Golf oyunu oynamak veya seyretmek amacıyla seyahat edenlerin oluşturduğu seyahat ve tatil olayına golf turizmi denmektedir. Golf yatırımları oldukça pahalı ve komplekstir. Golf turizmi, turizm sezonunu tüm yıla yaymaya çalışan ülkelere bu konuda büyük olanak sağlar. Aynı zamanda ülkelere yeni bir imaj oluşturmada yardımcı olabilir. 23 Ülkemiz de golf turizmi için elverişli bir altyapıya sahiptir. Ayrıca, Akdeniz ve Ege kıyıları tüm yıl boyunca golf turizmi için önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Golf turizminin ülkelerin ekonomilerine ve turizmine getirdiği olumlu etkilerin yanı sıra olumsuz etkileri de mevcuttur. Golf alanları genellikle orman alanlarının içinde veya yakınlarında yapıldığı için, çevreye ve yöreye zararları yadsınamaz. 2.3.3.7. Dağ Turizmi Şehirlerin gürültüsünden ve kirliliğinden uzaklaşarak, dağların temiz havasından istifade etmek amacıyla dağlara yürüyüş veya tırmanma şeklinde gerçekleşen bir turizm türüdür. Uygun koşulları taşıması, temiz hava, deniz yüzeyinden yükseklik, güneşlilik, normal sıcaklık değerleri, havadaki bağıl nem oranı insan sağlığı için olumlu etkiler yaratmaktadır. 24 Dağ Turizmi, kalkınamamış olan dağlık ve ormanlık yörelerin kalkınmasına katkıda bulunmak, turizm mevsimini uzatmak ve turizmde çeşitliliği sağlamak gibi 23 Yüksel ÖZTÜRK, İrfan YAZICIOĞLU, a.g.m., s. 4. 24 Azize TUNÇ, Firuzan SAÇ, a.g.e. s. 29. 12
amaçlar taşımaktadır. Ayrıca, daha sık tatile çıkan yerli halkın turizm talebini karşılaması, alt ve üst yapı yetersizliği nedeniyle oluşan yurtdışına talebin en aza indirgenmesi, dağ turizmine yönelik yabancı talebin arttırılması gibi yararları vardır. 25 2.3.3.8. Yayla Turizmi Kent yaşamının ve iş hayatının stresi altında yer alan insanlar, kalabalık ve gürültülü yerleri değil de kentlerden uzak, sessiz ve sakin olan yerleri yani doğayı tercih etmeye başlamışlardır. İşte bu çerçeveden hareketle turizm literatüründe yeşil turizm diye adlandırılan yeni bir turizm türü yani yayla turizmi gündeme gelmiştir. 26 Günümüzde iç turizm faaliyeti olarak ele alınmış olan yayla turizmi, dış turizme de hitap etmeye başlamıştır. 2.3.3.9. Kültür Turizmi İnsanlarla bir arada bulunarak sosyal ilişkiler kurmak, bilim, kültür ve sanat kaynaklarını ziyaret ederek bilgi ve görgü arttırmak, bilimsel ve kültürel inceleme ve araştırmalarda bulunmak amacıyla yapılan bir turizm türüdür. 27 Seyahat edilen yöredeki yerel yaşamı ve gelenek-görenekleri yansıtan kültürel değerlerin tanınması amacıyla yapılan seyahatleri de kapsamaktadır. Güneş-deniz-kum pazarına yönelik tatil turizminin doyuma ulaşması, çevre ve ekolojik denge konusunda yapılan tartışmalar, doğal güzellikler ve kaynaklardan yoksun olmak ve bireylerin tarihi değerler hakkında bilinçlenmeye başlamaları 25 Esin ÖZKAN YÜRİK, Türk Turizminin Dünya Turizmine Entegrasyonunda Turistik Ürün Politikaları, Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, SBE, İzmir, 1999, s. 107. 26 Adil YAZAR, Alternatif Turizm (Yayla Turizmi) ve Önemi, II. Turizm Şurası Bildirileri, I. Cilt a.g.k. s. 9. 27 İsmet S. BARUTÇUGİL, a.g.e. s. 5. 13
sonucu, kültürel turizm, uluslararası turizm pazarında yeni turistik ürün olarak ön plana çıkmaya başlamıştır. 28 Kültür turizmi, gelir sağlayıcı etkisinin yanı sıra, kültürel değerlerin korunması açısından da büyük önem arz etmektedir. Öte yandan da, kültürel değerlerin aşırı bir şekilde ticari hayatın bir parçası haline getirilmesi de kültür turizminin uzun dönemde karşılaşabileceği tehlike olarak karşımıza çıkmaktadır. 29 2.3.3.10. Akarsu Turizmi (Rafting) Akarsu turizmi, genellikle nehre uygun bir yerinden şişme botlarla girerek hızla akan, köpüren suların, çağlayanların geçilmesi olarak tanımlanabilir. Bu spordan şişme iki kişilik kanolarla yapılanlara kanoculuk, beş veya dokuz kişilik botlarla yapılanlara ise rafting denmektedir. 30 Akarsu turizmi, tamamıyla doğal şartlarda gerçekleştiğinden, doğa ve macera severlerin gözdesi haline gelmiştir. Akarsuların değerlendirilmesinin yanı sıra, bulunduğu yöreye de önemli katkılar sağlamaktadır. 2.3.3.11. Mağara Turizmi Mağaralar, jeolojik yapı olarak incelendiğinde karbonatlı formasyonlardan oluşmaktadır ve ülkemiz de mağara oluşumu açısından oldukça elverişli bir konuma sahiptir. Araştırması yapılmış mağaralar genelde Akdeniz Bölgesinde bulunmaktadır. Turizm amaçlı mağara kavramı, özel ilgi gruplarının (araştırmacılar, mağara sporuyla 28 İsmail KIZILIRMAK, Hüseyin KURTULDU, Kültürel Turizmin Önemi ve Tüketici Tercihlerinin Belirlenmesine Yönelik Bir Çalışma, Gazi Üniversitesi, Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, 2005, Ankara, s. 101. 29 Yüksel ÖZTÜRK, İrfan YAZICIOĞLU, a.g.m. s. 7. 30 Azize TUNÇ, Firuzan SAÇ, a.g.e. s. 34. 14
ilgilenenler, merak ve macera tutkunları) ziyaretine açık, sonradan düzenlenmiş mağaraları içerir. 31 Turizme açılması planlanan bir mağara içinde seyir terasları, yürüyüş yolları, havalandırma, mağara içinde bulunan salonların kullanılır hale getirilmesi, zemin mekaniğinin etüdü ve özel aydınlatılmasının yapılması gereklidir. Mağaranın dışında ise, mağaraya ulaşımı sağlayan yolların düzenlenmesi (iyileştirilmesi), otopark sorununun halledilmesi, hediyelik eşya standlarının kurulması, tuvalet, lokanta veya kır kahvesi gibi yerlerin oluşturulması ve aydınlatma sorununun çözülmesi gerekmektedir. Ülkemizde bulunan mağaraların turizme açılması ve alternatif turizm kapsamında mağara turizminin geliştirilmesi turizm gelirlerinin arttırılması açısından oldukça önemlidir. 2.3.3.12. Eko Turizm Eko turizm, farklı istekleri olan kişiler için farklı anlamlar ifade ettiğinden yerleşik bir tanımı bulunmamaktadır. Doğa seyahatleri, sürdürülebilir turizm, alternatif turizm, özel ilgi turizmi gibi birçok terim eko turizmi tanımlamak için kullanılmıştır. Eko turizm; doğaya duyulan özlemin ortaya çıkması ve tatmin edilmesi, koruma ve gelişmeye dayalı olarak turizm potansiyelinden faydalanılması ve onun ekoloji, estetik ve kültür üzerindeki olumsuz etkilerinin önlenmesi ile ilgilidir. 32 Eko turizm, korumacılığı geliştirerek zararlı etkileri asgariye indiren, doğa temelli bir turizm türünü ifade eder. 31 Esin ÖZKAN YÜRİK, a.g.k. s.109. 32 Cengiz DEMİR, Aydın ÇEVİRGEN, Ekoturizm Yönetimi, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2006, s. 54. 15
Dünya Turizm Örgütü ise eko turizmi, doğal bölgelere yapılan çevreyi korumayı ve yöre halkının refahını arttırmayı amaçlayan sorumlu bir seyahat olarak tarif etmektedir. 33 Kitle turizminin çevre üzerinde yarattığı ağır tahribata karşın eko turizm, bitki ve yaban hayatına zarar vermeden, sürdürülebilir gelişmenin sağlanmasında önemli bir araçtır. Tablo 1 de eko turizm ve kitle turizmi arasında çeşitli kriterler açısından yapılan bir karşılaştırma yer almaktadır. 33 F. Sancar OZANER, Eko Turizm Nedir Ne Değildir? 2002 Dünya Eko Turizm Yılının Amacı Nedir?, T.C. Turizm Bakanlığı, II. Turizm Şurası Bildirileri, II. Cilt, s. 319. 16
Kitle Turizmi Tablo 1: Kitle Turizmi ve Eko Turizmin Karşılaştırılması Ölçek * Büyük ölçekli yöreye uygun olmayan Fiziksel Çevreye Etkiler * Yeni gelişmiş çekici olmayan binalar * Aşırı yapılaşmanın yol açtığı kirlilik Ev Sahibi Toplumla İlişkiler * Resmi ilişkiler * Turizm endüstrisine katılmayan yerel halkla sınırlı ilişkiler Sosyo-Kültürel Etkiler Ekonomik Etkiler aktivitedir. Yörenin Önemi yer Turistlerin Deneyim Kalitesi bronzlaşma Turist Davranışları farklılık * Yerel kültüre dışarıdan transfer * Bölge dışından işgücü göçü * Turizm gelirlerinin çoğu destinasyon dışındaki işletmelere gider * Turizm baskın bir ekonomik * Havası ve suyu iyi olan herhangi bir olabilir * Özel bir yer olması önemli değildir *Kısa süreli rahatlama ve * Yerel kültür ve geleneklere karşı hassas olmama *Yerel insanların yaşayışında olmaması * Zevkine düşkün Eko turizm * Turistlerin destinasyona zarar vermeyecek seviyede küçük ölçekli * Küçük yeni binalar * Altyapı üzerinde ilave az bir talep * Samimi ilişkiler * Yerel halkın tümü ile karşılıklı iletişim * Yerel kültüre çok az etki * İşgücünün tamamen yerel toplumdan karşılanması * Turizm gelirlerinin çoğu yerel ekonomide kalır * Turizmden elde edilen ilave gelir geleneksel faaliyetleri tamamlar * Özel bir alanda başka yerde bulunamayacak farklı deneyimler sunar * Gidilen yerlerde insanların nerede ve nasıl yaşadıklarının öğrenilmesi ile uzun dönemli bir deneyim elde etme * Yerel kültür ve geleneklere hassas davranma * Yerel insanların yaşayışı ile ilgilenme * Sorumlu Kaynak: Cengiz DEMİR, Aydın ÇEVİRGEN, Eko Turizm Yönetimi, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2006, s. 62. 17
Kitle turizmi, büyük ölçeklidir ve batı ülkelerinden gelişmekte olan ülkelere doğru bir turist hareketini kapsar. Betonlaşmayı arttırdığı gibi, aşırı yapılaşmanın yol açtığı kirliliğe de neden olmaktadır. Kitle turizminde, turistler yerel halkla iletişim kuramazken, eko turizmde, yerel halkın tümü ile karşılıklı iletişim içinde bulunurlar. Kitle turizminde istihdam bölge dışından sağlanırken, eko turizmde işgücü tamamen yerel toplumdan karşılanır. Turizm gelirlerinin büyük bir kısmı, kitle turizminde, destinasyon dışındaki işletmelere gitmekte iken, eko turizmde yerel ekonomide kalır. Eko turizm, amacına uygun gerçekleştirildiği takdirde hassas ekosistemlerin korunması ve bu bölgelerin içerisinde ve çevresinde yaşayan nüfusun sosyoekonomik gelişmesi için kaynak yaratabilen bir araçtır. 34 2.3.4. Seçilen Zaman Açısından Turizmin Sınıflandırılması Bu açıdan turizm, seyahat ve konaklama için yılın hangi mevsiminin seçildiğine bakılarak yaz turizmi veya kış turizmi biçiminde sınıflandırılabilir. 35 2.3.4.1. Yaz Turizmi Yaz aylarında yapılan seyahatler yaz turizmini oluşturmaktadır. Yaz döneminde gerçekleşen etkinlikler de kısaca, denizden yararlanma, doğa içinde gerçekleşen faaliyetler, kültürel aktivitelere katılma, dağ yürüyüşleri ve rafting olarak sayılabilir. 34 F. Sancar OZANER, a.g.k. s. 319. 35 İsmet S. BARUTÇUGİL, a.g.e. s. 6. 18
2.3.4.2. Kış Turizmi Kış turizmi, kış mevsiminde gerçekleşen bir turizm türü olup, kış turizmine konu olan en önemli etkinlik kayak sporudur. 2.3.5. Seyahat Edilen Süreye Göre Turizmin Sınıflandırılması Seyahat edilen süreye göre turizm olayı kısa süreli ve uzun süreli turizm olarak ikiye ayrılır. 2.3.5.1. Kısa Süreli Turizm Çoğunlukla bir veya iki günlük konaklamayı içeren turizm biçimidir. 2.3.5.2. Uzun Süreli Turizm Uzun süreli turizm, sürekli yerleşme yeri dışında en az dört gece geceleme ile gerçekleşen tatil veya herhangi bir diğer amaçlı turizm olayıdır. 36 2.3.6. Sosyolojik Açıdan Turizmin Sınıflandırılması Sosyolojik açıdan turizmi sınıflandırdığımızda, seyahat eden insanların yaşları, meslekleri, gelir düzeyleri, sosyo-kültürel özellikleri dikkate alınarak sınıflandırma yapılır. 37 36 İsmet S. BARUTÇUGİL, a.g.e. s. 6. 37 Dündar DENİZER, a.g.e. s. 8. 19
2.3.6.1. Lüks Turizm Lüks turizm ürünlerine yönelik, yüksek gelir seviyesine sahip kişilerin gerçekleştirdikleri turizm biçimidir. 2.3.6.2. Geleneksel Turizm Geleneksel seyahat ve konaklama işletmelerinin hizmetlerine yönelik olarak, gelir seviyesi normal ve normalin üzerinde olan kişilerin gerçekleştirdikleri turizm biçimidir. 2.3.6.3. Sosyal Turizm Gelir seviyesi düşük kişilerin turizme katılmalarının kolaylaştırılması ve sağlanması ile ortaya çıkan turizm şeklidir. 2.4. ALTERNATİF TURİZM Günümüzde gelişmekte olan ülkeler, turizm pazarından aldıkları payı arttırmak amacıyla, sahip oldukları turizm kaynaklarına göre ve değişen müşteri profiline uygun olarak turizm hizmet ve ürünlerini çeşitlendirmekte, farklı istek ve ihtiyaçlara sahip turistleri kendi ülkelerine çekmektedirler. Turizm sektöründen faydalanan kişilerin gelir düzeyleri, zevkleri, seyahat eğilimleri ve seyahat nedenleri farklılık göstermektedir. Bu farklık turizm türlerinde de farklılıklar yaratmaktadır. Bu nedenle, turistlerin talep ettikleri turizm türlerinin sınıflandırılması gerekmektedir. 20
Böyle bir uygulamanın yararı, özde turistlerin birbirinden farklı amaçlarla turizm olayına katılmaları nedeniyle, turizmde ürün çeşitlendirmesine giderek, onlara istekleri doğrultusunda özgür seçim yapabilmelerine imkan vermektir. 38 Turizm hizmet ve ürünlerinin çeşitlendirilmesinden kasıt alternatif turizm faaliyetlerinin geliştirilmesinin sağlanmasıdır. 39 Alternatif turizm, bir yörede veya bölgede ön planda olan turizm türüne, aynı yörede veya bölgede gerçekleştirilmeye çalışılan alternatiftir. 40 Diğer bir deyişle, alternatif turizm, kitle turizmi kavramının alternatifidir. Alternatif turizm türleri, Kültür Turizmi, Spor Turizmi, Kongre Turizmi, Sağlık Turizmi, Yat Turizmi, İnanç Turizmi, Eko turizm, Golf Turizmi olarak sıralanabilir. Dünyada, alternatif turizme yönelik talebe bakıldığında, giderek büyüyen bir artış gözlemlenmektedir. Dünya turizm hareketleri son yıllarda alternatif turizm kaynaklarına yönelmektedir. Kitle turizminin getirmiş olduğu gürültü ve hava kirliliği, iş stresi ve çevre sorunları alternatif turizm türlerinin talebinde büyük oranda etkili olmaktadır. Dünya genelinde, pek çok ülke alternatif turizme yönelik yatırımlar gerçekleştirmektedir. Ürün farklılaştırması ile pazarlama faaliyetlerini gerçekleştiren üreticiler, bulundukları yörelerin doğal ve kültürel zenginlikleriyle doğrudan ilgili olan alternatif turizm türlerini gündeme getirmekte ve buna uygun yatırımlarda bulunmaktadırlar. Her ülke sahip olduğu olanaklar dahilinde alternatif turizm çeşitlerini oluşturmakta ve turizm pazarında bu ürünlerine müşteri aramaktadır. 41 1963 yılında uygulamaya geçirilen 5 yıllık kalkınma planları günümüze kadar olan süreçte incelendiğinde, turizmi çeşitlendirmek, tüm yıla yaymak ilkesinin turizm ile ilgili hedef ve ilkeler arasında yer aldığı görülmektedir. 38 Öcal USTA, a.g.e., s. 39. 39 Yüksel ÖZTÜRK, İrfan YAZICIOĞLU, a.g.m. s. 2. 40 Esin ÖZKAN YÜRİK, a.g.k. s. 54. 41 Arzu KILIÇÖZLÜ, Alternatif Turizm ve Türkiye nin Alternatif Turizm Potansiyeli, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, S.B.E. Turizm Ana Bilim Dalı, İstanbul, 1995, s. 2. 21
Ülkemizde de turizm gelirinin arttırılması ve dünya turizm gelirlerinden azami pay alınabilmesi, turizm sezonunun uzatılarak yıl geneline yayılması, mevsimselliğin azaltılarak turizmin çeşitlendirilmesi ve ülke sathına yaygınlaştırılması amacıyla alternatif turizme büyük önem verilmektedir. Dokuzuncu Kalkınma Planı Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporunda; Türkiye nin mevcut yatak kapasitesinin 2/3 ünün sahil şeridinde toplandığı, turizmin çeşitlendirilmesi ve 12 aya yayılması kapsamında termal ve sağlık turizmi, kültür turizmi, kongre turizmi, dağ ve yayla turizmi, kış turizmi, üçüncü yaş ve gençlik turizmi, yat ve deniz turizmi yatırımlarına öncelik verilmesi gerektiği yer almaktadır. 42 Turizm gelirlerini arttırmayı hedefleyen ülkeler, alternatif turizm faaliyetlerine ilişkin alt yapı ve üst yapıyı oluşturmalı ve bunların kullanımına ilişkin denetimleri yerine getirmelidir. 42 T.C. Başbakanlık, Devlet Planlama Teşkilatı, Dokuzuncu Kalkınma Planı, 2007-2013, Turizm Özel İhtisas Komisyon Raporu, Ankara, 2007. s. 35. 22
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ISPARTA İLİ VE ÇEVRESİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ 3.1. İLİN KONUMU Akdeniz Bölgesinin batı bölümünde ve iç kesiminde yer alan Isparta, Göller Bölgesinin de merkezi konumundadır. İl, 30º 20 ve 31º 33 doğu boylamları ile 37 º 18 ve 38 º 30 kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Yüzölçümü 8.933 km² olan Isparta ili, doğuda Konya, batıda ve güneybatıda Burdur, kuzey ve kuzeybatıda Afyon, güneyde ise Antalya ile komşudur. Merkez ilçe ile birlikte Aksu, Atabey, Eğirdir, Gelendost, Gönen, Keçiborlu, Senirkent, Sütçüler, Şarkikaraağaç, Uluborlu, Yalvaç ve Yenişarbademli olmak üzere 13 ilçeden oluşmaktadır. Merkez ilçeden sonra gelen en büyük ilçe merkezi Yalvaç tır. En az nüfuslu ilçe ise Yenişarbademli dir. 3.2. YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ Isparta nın yeryüzü şekillerinin %68,4 ü dağlar, %16,8 i ovalar ve %14,8 i platolardan oluşmaktadır. İlin rakımı 1050 metre civarındadır.
3.2.1. Ovalar ve Dağlar Isparta da yer alan belli başlı ovalar; Isparta Ovası, Keçiborlu Ovası, Senirkent Ovası, Kumdanlı Ovası, Gelendost Ovası, Ş.Karaağaç Ovası ve Boğazova dır. İl oldukça engebeli olup, sınırları içinde yaklaşık 3000 metreyi bulan dağlar bulunmaktadır. İldeki dağlar genel olarak Batı Torosların uzantısı durumundadır, kuzeye doğru birbirine yaklaşarak Göller Bölgesi nin kuzeyinde birleşir. Isparta nın sınırları içindeki dağlar Akdağ, Barla Dağı, Dedegöl Dağları, Davraz Dağı, Karakuş Dağları, Kuyucak Dağları ve Sultan Dağlarıdır. 3.2.2. Mağaralar, Kanyonlar ve Yaylalar Isparta sınırları dahilinde MTA tarafından 28 mağaranın etüdü yapılmıştır. Bunlardan en önemlileri Pınargözü Mağarası, Zindan Mağarası ve Sorgun Mağarasıdır. Türkiye nin en uzun kanyonu olan Köprüçay Kanyonu, Sütçüler ilçesinin doğusunda yer almaktadır. Yaklaşık 50 km uzunluğundadır.sütçüler ilçesinin güneybatısında yer alan Yazılı Kanyon ise 10 km uzunluğundadır.yan duvarlarında Bizans dönemine ait yazıtlar bulunduğundan kanyona Yazılı Kanyon denilmiştir. Camili Yayla, Eğrigöz ve Sorgun Yaylaları, Sanlı Yayla ve Tota Yaylası bölgenin dikkat çeken önemli yayla alanlarındandır. 24
3.2.3. Göller ve Akarsular Isparta nın merkezine 8 km uzaklıkta bulunan Gölcük 1300 metre yükseklikte yer alan bir krater gölüdür. Çapı 1,5 km, derinliği ise 30 metreyi bulmaktadır. Yağmur ve kaynak suları ile beslenen gölden uzun yıllar şehrin içme suyu sağlanmıştır.1991 yılında tabiat parkı olarak tescil edilmiştir. Günün değişik zamanlarında farklı ve çok güzel görünümler kazanan, güneşin batışı esnasında seyrine doyum olmayıp harika bir güzelliğe bürünen Eğirdir Gölü, Göller Bölgesi nin bir turizm incisi durumundadır. Kuzey-güney doğrultusunda 50 km.lik mesafe dahilinde uzanan Eğirdir Gölü, 468 km² lik alanı ile Türkiye nin dördüncü büyük gölüdür. Genişliği 1,5-16 km, derinliği 6-13 metre arasında değişmektedir. Isparta ya 36 km mesafede bulunan göl, berrak suyu ve temiz plajları ile bir doğa harikasıdır. Karstik çöküntülerden meydana gelmiş olan Kovada Gölü, 10 km uzunluğunda ve 9 km genişliğindedir. Derinliği 6-7 metreyi bulan Kovada Gölünde bulunan ve göle yeşil renk veren tortular 1,5 metre derinlikten sonrasının görülmesine engel olur. İl sınırları içinde bulunan diğer bir göl ise Beyşehir Gölü dür. 656 km² alanı ile Türkiye nin üçüncü büyük gölü olan Beyşehir Gölü, 45 km uzunluğunda ve 13-25 km genişliğindedir. İlin önemli akarsuları, Aksu Irmağı ile Köprüçay dır. Sorgun Yaylasından doğan Köprüçay, Antalya Side yakınlarında Akdeniz e dökülür. Aksu Irmağı da, Isparta nın doğusunda doğmakta, Antalya nın Aksu ilçesi sınırlarından Akdeniz e dökülmektedir. 25
3.3. İKLİM İklim, turistik mahallin çekiciliği üzerinde etkili olmaktadır. İklimdeki çeşitlilikler ve iklimin mevsimlere göre durumu turizm faaliyetlerinin düzenlenmesinde son derece önem taşımaktadır. Turizm hareketleri planlanırken o yöre, bölge veya ülkenin iklim koşullarının turizm etkinliklerine elverişli koşullar sunması büyük önem taşımaktadır. 43 Turizm çeşitleri incelendiğinde, her birinde iklimin farklı türlerinin tercih edildiği gözlemlenebilir. Kıyı sayfiyelerinde güneşli günler, kış sporları merkezlerinde karlı günler ve kar kalınlığı birinci derecede önem taşıyan hususlardır. 44 Isparta ili, Akdeniz iklimi ile Orta Anadolu da yaşanan karasal iklim arasında geçiş bölgesinde yer almaktadır. Bu sebeple, il sınırları içinde her iki iklimin özellikleri de gözlenir. Meteorolojik araştırmalara göre, Isparta nın iklim yapısı, soğuk yarı kara iklim tipi olarak belirlenmiştir. İlin güney kesiminde Akdeniz iklimi, kuzeydoğuya gidildikçe karasal iklimin etkisi hissedilir. Yaylalık kesimler, ovalık alanlara göre daha soğuktur. 43 İsmet ÜLKER, Eğirdir, Isparta ve Çevresinin Turizm Olanakları- Kaynaklar, Değerlendirme, Öneriler, I. Ulusal Turizm Sempozyumu 17-19 Eylül 1998, S.D.Ü. Basımevi, Isparta,1998, s.66. 44 Nazmiye ÖZGÜÇ, Turizm Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1984, s.139. 26
Tablo 2: Isparta İli İklim Verileri ISPARTA Ortalama Sıcaklık ( C) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen Ortalama Değerler (1975-2006) 1.8 2.6 5.9 10.6 15.5 20.1 23.5 22.9 18.3 12.8 7.0 3.1 Ortalama En Yüksek 6.5 Sıcaklık 7.6 11.7 16.4 21.8 26.6 30.3 30.3 26.6 20.7 13.4 7.7 ( C) Ortalama En Düşük -2.2 Sıcaklık -1.8 0.4 4.4 8.1 11.8 14.9 14.3 10.0 6.0 1.7-0.9 ( C) Ortalama Güneşlenme 3.8 Süresi 4.9 6.1 6.9 8.7 11.0 11.8 11.3 9.8 7.3 5.2 3.3 (saat) Ortalama Yağışlı Gün 12.0 10.6 10.7 11.4 10.4 6.2 4.0 2.9 3.5 6.2 8.3 12.4 Sayısı En Yüksek Sıcaklık ( C) Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen En Yüksek ve En Düşük Değerler (1975-2007)* 15.7 18.6 26.8 28.2 32.0 36.2 38.7 37.4 35.4 31.0 24.6 18.8 En Düşük Sıcaklık ( C) -16.0-16.2-18.5-7.7-1.2 4.5 4.9 7.0 1.2-4.2-11.5-15.0 Kaynak: http://www.meteoroloji.gov.tr/2006/tahmin/tahmin-iller.aspx Isparta da yılın en soğuk ayları ocak-şubat, en sıcak ayları ise temmuzağustos aylarıdır. İlin yıllık sıcaklık ortalaması 12.0 ºC dir. Yıl içinde yağışlı günler sayısı ortalama 104, nispi nem %62, ortalama günlük güneşleme müddeti 6,6 saattir. İlde açık günler sayısı ortalama 146 dır. Güneşlemenin en çok olduğu ay, ortalama günde 10 saat 6 dakika ile Temmuz ve Ağustos, en az olduğu ay ise günde 2 saat ve 7 dakika ile Aralık ayıdır. 45 Gün içindeki sıcaklık farkları yaz aylarında daha yüksektir. 45 T.C. Isparta Valiliği, Isparta İli Turizm Envanteri ve Turizmi Geliştirme Planı, Sezer Yatırım Danışmanlığı ve Pazarlama Ltd.Şti. Ankara, 1996, s.44 27
İl genelinde yağışlar genellikle yağmur, kış aylarında zaman zaman kar, bahar ve yaz aylarında sağanak yağışlar şeklinde gözlenir. İlde rakımın yüksek olması nedeniyle, çevre iller ile karşılaştırıldığında, yıllık kar yağışı fazladır. İlde kar yağışları genelde Aralık- Mart ayı arasında görülür. Yıllık yağış toplamları, güneyden kuzeye çıkıldıkça azalmaktadır. 3.4. BİTKİ ÖRTÜSÜ Isparta, iklimi, yükseltisi ve toprak yapısı bakımından değişiklik gösterdiğinden, bitki örtüsü de farklılık göstermektedir. Yılın her mevsiminde, doğa, farklı farklı bitki örtüsü ile değişik renklere bürünmektedir. Isparta ili arazisinin yarısına yakın kısmı ormanlardan oluşmaktadır. Bölgede en çok görülen ağaç türleri; karaçam, kızılçam, sedir, katran, meşe ve ardıçtır. Ayrıca belli yüksekliklerde yabani zeytinlikler vardır. Her türlü hububat, sanayi bitkileri, meyve ağaçları, sebzeler, geniş üzüm bağları ve gül bahçeleri ile örtülüdür. Kekik, adaçayı, sistuslar, ladenler, çayır ve mera bitkileri de bölgede sıklıkla görülür. 3.5. İLİN DEMOGRAFİK YAPISI 1927-2000 yılları arası nüfus sayım dönemleri esas alındığında, Isparta il nüfusu sürekli artış göstermiştir. İlin nüfusu, 1927 yılında 144.804 iken, 2000 yılında yapılan sayımda 513.681 olarak tespit edilmiştir. Isparta da km² ye düşen kişi sayısı 1927 yılında 17 iken, 2000 yılında 62 ye yükselmiştir. 46 1992 yılında ilde kurulan Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta Organize Sanayi Bölgesinin faaliyete geçmesi, Isparta-Antalya karayolunun açılması ve Dinar 46 T.C. Isparta Valiliği, Isparta 2003 Yıllığı, Bizim Büro Basımevi, Ankara, 2003, s.55. 28
depreminden sonra bir kısım Dinarlıların Isparta ya yerleşmesi nüfusun artmasını sağlamıştır. Tablo 3: Isparta İlinde Yıllara Göre İstihdam Edilen Nüfus 1980 1990 2000 Sektör Kişi % Kişi % Kişi % Tarım 89180 55.3 108441 54.5 126518 56.9 Sanayi 21283 13.2 24206 12.2 18532 8.3 İnşaat 6885 4.3 9916 5.0 9752 4.4 Hizmet 42585 26.3 54951 27.6 67466 30.3 Diğer 1458 0.9 1361 0.7 69 0.1 Toplam 161391 100 198875 100 222337 100 Kaynak: T.C. Isparta Valiliği, Isparta 2003 İl Yıllığı, Bizim Büro Basımevi, Ankara, 2003,s.55. Tablo 3 te, Isparta ilinde, ekonomik faaliyetlere göre istihdam edilen nüfus görülmektedir. Tüm dönemlerde, nüfusun yarıdan fazlasının tarım sektöründe istihdam edildiği görülmektedir. İstihdamda ikinci olarak hizmet sektörü, üçüncü sektör olarak da sanayi sektörü sıralanmaktadır. 2007 yılında yapılan Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine göre 201.699 kişisi kadın, 218.146 kişisi erkek olmak üzere Isparta nın toplam nüfusu 419.845 kişidir. 47 3.6. İLİN EKONOMİK YAPISI Isparta ili, coğrafi konumu ile şekillenen bir ekonomiye sahip olmuş, ancak sahip olduğu ekonomik kaynakları dinamik yaratıcı potansiyeli ile sentezlemeyi 47 http://www.tuik.gov.tr/jsp/duyuru/upload/adnks_harita_tr/haritatr.html Erişim tarihi: 30.01.2008 29
başaran Isparta ekonomisi, son 10 yılda tarım sektörü ağırlıklı bir ekonomik yapıdan hizmet sektörünün ön planda olduğu bir ekonomiye dönüşmüş, sanayi sektörünün il genelindeki payı da bu çerçevede gelişimini korumuştur. 48 Isparta, Türkiye ortalamasında bir ekonomiye sahip olmakla beraber, diğer illerle karşılaştırıldığında milli gelirden aldığı pay açısından DİE 2000 verilerine göre 40. sırada yer almaktadır. 3.6.1. Tarım Sektörü Isparta nın arazi yapısı oldukça dağlık ve engebeli olmasına rağmen, küçüklü büyüklü birçok verimli ovanın ve tatlı su kaynaklarının bir araya toplandığı bir özelliğe sahiptir. İlin yüzölçümü 893.307 hektardır. Bu alanın 377.749 hektarı ormanlar, 251.282 hektarı tarım arazisi, 12.784 hektarı da çayır ve mera alanları ile %72 si tarımsal açıdan kullanılan alanlardan oluşurken, 72.346 hektarı su yüzeyleri, 179.146 hektarı da diğer tarım dışı alanlardan oluşmaktadır. Tablo 4: Isparta İli Arazi Dağılımı Arazi Dağılımı Hektar % Tarım Arazisi 251.282 28 Orman Arazisi 377.749 43 Çayır-Mera Arazisi 12.784 1 Su Yüzeyi 72.346 8 Tarım Dışı Arazi 20.805 2 Çıplak Kaya ve Tescil Harici Yerler 158.341 18 Toplam 893.307 100 Kaynak: http://www.itso.org/isparta Ticaret ve Sanayi Odası, Ekonomik Rapor 2006 48 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Isparta Valiliğince Güncelleştirilen İl Turizm Envanteri ve Geliştirme Planı Önerileri, Ankara, 2005, s.73. 30