Türkiye Avrupa Birliği İlişkilerinde Kırsal Kalkınma Programları Çerçevesinde Uygulanan Mali Yardımlar

Türkiye Avrupa Birliği İlişkilerinde Kırsal Kalkınma Programları Çerçevesinde Uygulanan Mali Yardımlar 1 Okt., Harran Üniversitesi, Suruç MYO E-posta: kkaya@harran.edu.tr K. Kaya 1, V. Asoğlu, G. Sevinç, M. Reşit Sevinç ÖZET Bu çalışmanın amacı, Avrupa Birliği ne (AB) katılım öncesi aday ülkelere uygulanan kırsal kalkınma programları kapsamındaki mali yardımların doğuşu, gelişimi, Türkiye-AB mali işbirliğinin ortaya çıkışı ve gelişimi ile Türkiye'nin günümüze kadar almış olduğu mali yardımları, dönemler itibariyle ve diğer ülkelerle karşılaştırmalı olarak incelemektir. Çalışmanın materyali Türkiye ve AB kurumlarından elde edilen ikincil veriler oluşturmaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde Avrupa Birliği'nde aday ülkelere uygulanan mali destek programları, mali işbirliği geliştirme nedenleri incelenmiştir. Kuruluşundan günümüze mali yardım mekanizmaları ve sosyo-ekonomik açıdan diğer ülkelere göre geri kalmış durumda bulunan ülkelere neden mali yardım verildiği bu bölümün konusunu oluşturmaktadır. Çalışmanın ikinci bölümünde ise Türkiye- Avrupa Birliği mali işbirliği ve ilişkilerin başlangıcından günümüze Türkiye'ye yapılan mali yardımlara değinilmiş, Türkiye'ye yapılan mali yardımların diğer aday ülkelere yapılan mali yardımlarla karşılaştırılması yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği, Mali Yardım, Türkiye - AB İlişkileri, Türkiye AB M ali İşbirliği. The financial Aids Applied within the Framework of the Rural Development Programs in the European Union Relations of Turkey ABS TRACT The aim of this study is to analyze periodically and in comparison with other countries the rise and development of the financial aids within the framework of the Rural Development Programs that are applied t o the candidate countries p rior to the accession in the European Union (EU), the emergence of Turkey -EU financial cooperation and its development and the financial aids that Turkey has received until the present day. The materials of this study include the secondary data obtained from Turkey and the EU institutions. In the first part of the study, the financial aid programs applied to candidate countries in the European Union and the reasons for the development of financial coop eration have been analyzed. The financial assistance mechanisms since their inception and why financial aid is given to the underdeveloped in terms of socio-economic status countries compared to other countries is the subject of this section. It has been referred to the Turkey-EU financial cooperation and the financial aids that Turkey has received from the beginning of the relations up to the present day and a comparison between the financial aids given to Turkey and that given to other candidate countries has been made in the second part of the study. Keywords: European Union, Financial Aid, Turkey - EU Relations, Turkey - EU Financial Cooperation. 1.GİRİŞ Avrupa Birliği'ne (AB) üyelik başvurusunda bulunan ülkelerin AB ülkelerine uyumunu sağlamak, gerekli görülen yapısal hazırlıklarını hızlandırmak ve kolaylaştırmak için, AB Katılım Öncesi Stratejinin bir parçası olarak AB tarafından mali destek verilmektedir. 2000 2006 dönemi için Merkez ve Doğu Avrupa ülkelerinin katılımına kadar SAPARD (Special Accession Programme For Agriculture And Rural Development-Tarım ve Kırsal Kalkınma İçin Özel Katılım Programı), PHARE (Poland and Hungary: Action for the Restructuring of the Economy) ve ISPA (Instrument for Structural Policies for Pre-Accession) olmak üzere üç değişik katılım öncesi araç kullanılmaktaydı. 2007 2013 dönemi için uygulanmakta olan bu mali araçlar IPA (Instrument Pre-Accession Assistance) olarak tek bir araç altında toplanmıştır. IPA'nın beş bileşenlerinden biri olan IPARD (Instrument for Pre-Accession-Ru ral Development) kırsal kalkınmaya yönelik olup, Türkiye'nin bu bileşenden yararlanması beklenmektedir (Tosun, 2008: 102). 2. AB YE KATILIM ÖNCESİ UYGULANAN MALİ DESTEKLER 2.1. IPA (The Instrument for Pre-Accession Assistance) Aday ülkeler açısından 2007 2013 döneminde uygulamaya başlayan katılım öncesi araçların IPA (Katılım Öncesi Aracı) adında tek çatı altında toplanmasına ve bu çatı altında beş farklı öğenin bulunmasına karar verilmiştir. Bu beş farklı öğe birbirini bütünleyen ancak içyapılarında farklı amaçlara, farklı önceliklere ve farklı yararlanıcılara hitap eden araçlardır. 2007 2013 döneminde uygulamaya başlayan IPA Türkiye, Hırvatistan Makedonya, Arnavutluk, Bosna-Hersek, Sırbistan, Karadağ ve Kosova'yı kapsamaktadır. IPA' nın beş tane bileşeni vardır (Yıldız ve Akdağ, 2006: 13). Bunlar; Kurumsal kapasite geliştirme, Bölgesel ve sınır ötesi işbirliği, İnsan kaynakları geliştirme, Bölgesel kalkınma ve Kırsal kalkınma (IPARD) dır. IPARD daha önce aday ülkeler için uygulanan SAPARD' la ilkeler ve uygulama açısından büyük benzerlik taşımaktadır. Bu bileşenin temel amacı; AB Ortak Tarım Politikas ı ile ilgili mükteseb at ın 389

Kırsal Kalkınma uygulanmasına ve aday ülkelerde tarım sektörü ve kırsal alanların sürdürülebilir biçimde adaptasyonu için bazı önceliklere ve sorunların çözümüne katkıda bulunmaktır. Bu anlamda desteklenecek faaliyetlerde öncelik; Pazar verimliliğin in arttırılması, kalite ve sağlık standartlarının iyileştirilmesi ve kırsal alanlarda yeni istihdam alanlarının yaratılmasıdır. IPARD bileşenin temel amacı; AB Ortak Tarım Politikası ile ilgili müktesebatın uygulanmasına ve aday ülkelerde tarım sektörü ve kırsal alanların sürdürülebilir biçimde yönetimi ve birlik sürecine uyum için bazı öncelikli sorunların çözümüne katkıda bulunmaktır (Yılmaz ve Tolunay, 2007:6). SAPARD programından IPARD programına geçiş nedeni, programı daha basite indirgemek takibini ve uygulamasını daha da kolaylaştırmaktır. AB Komisyonu, aday ülkelerin seçebileceği tedbirleri belirler ve bir tüzük yayımlayarak bunları duyurur. Aday ülke, AB komisyonu tarafından belirlenen tedbirler arasından kendi ülke yapısına en uygun olanlarını seçer ve hazırlayacağı Kırsal Kalkınma Planına koyar. AB Komisyonu, SAPARD için 15 tedbir belirlemişken, IPARD için sadece 9 tedbir belirlemiştir (Turhan ve Akbağ, 2006: 16). IPARD kapsamında, öncelikli olarak 2007 yılı itibariy le uygulanmak üzere ve IPARD kapsamında destek verilmesi kararlaştırılan dokuz tedbir içerisinden Türkiye açısından öncelikli olan tedbirlerin belirlend iğ i ve tedbirlere ayrılacak destek miktarının açıklandığı yedi yıllık Kırsal Kalkınma Planı'nın hazırlanması ve planın Komisyon'la müzakere edilerek onaylanması gerekmektedir. IPA' nın diğer bileşenlerinden farklı olarak, IPARD fonların tüm mali kontrolünü aday ülkelere bırakmakta, yani Geliştirilmiş Merkezi Olmayan Uygulama Sistemi getirmektedir. Geliştirilmiş Merkezi Olmayan Uygulama Sistemi kapsamında aday ülkelerin kendi idari kapasitelerin i geliştirmes i beklenme kt e, programın yönetimi ve kontrolünün ilgili ülkenin sorumluluğunda kurulmuş bir ödeme ajansı tarafından yapılması gerekmektedir. Bu bağlamda kırsal kalkınma için ayrılacak fonların kullanılması için bir IPARD ajansı kurulması, Ajansın planda öngörülen tedbirlerin her birisi için ayrı ayrı olmak üzere, akredite edilmesi ve projelere desteklerin verilmeye başlanabilmesi için ilgili tedbirlerle ilgili Komisyon tarafından yönetim devrinin yapılması gerekmektedir (Türkiye Cumhuriyeti Avrupa Birliği Bakanlığı [ABB], 2013). Çizelge 2.1. SAPARD ve IPARD tedbirleri SAPARD TEDBİRLERİ Çiftlik yatırımları Tarım ve balıkçılık ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanmasına yönelik yatırımlar Kırsal altyapı iyileştirilmesi ve geliştirilmesi Kırsal Ekonomik faaliyetlerin geliştirilmesi ve çeşitlendirilmesi Kalite hayvan-bitki sağlığı kontrollerini, gıda kalitesini ve tüketici korunması için yapıları iyileştirme Çevreyi ve kırsal alanı korumak için geliştirilen tarımsal üretim metotları Çiftlik geliştirme, kurma ve çiftlik yönetim servisi kurulması Üretici grupları Köylerin yenilenmesi, geliştirilmesi ve kırsal mirasın korunması Arazi iyileştirme ve yeniden parselleme Arazi kayıtlarını kurulması ve güncellenmesi Mesleki eğitimin iyileştirilmesi Tarımsal su kaynaklarının yönetimi Ormancılık tarımsal alanlarının ormanlaştırılması, özel sektörün elinde bulunan ormanlık alanlara yatırım ve orman ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması Teknik yardım Kaynak (Turhan ve Akbağ, 2006: 16). IPARD TEDBİRLERİ Çiftlik yatırımları Tarım ve balıkçılık ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanmasına yönelik yatırımlar Kırsal altyapı iyileştirilmesi ve geliştirilmesi Kırsal Ekonomik faaliyetlerin geliştirilmesi ve çeşitlendirilmesi Üretici grupları Tarım-çevre ve hayvan refahı programları (pilot düzeyde) Yerel ortaklar yoluyla yerel kırsal kalkınma stratejileri ve entegre kırsal kalkınma stratejilerinin ortaya konulması ve uygulanması için kırsal toplulukların hazırlanması Eğitim Teknik yardımlar 390

IPARD Ajansının temel görevleri; Başvuruların istenmesi, planda belirlenen kriterler kapsamında projelerin seçimi, Tahsisat (taahhüt) ve ödemelerin onaylanması, Ödemelerin yapılması, Tahsisat (taahhüt) ve ödemelerin muhasebesi, Kontroller (proje öncesi ve sonrası), Raporlamadır. Bu programdan yararlanabilecek kişiler Kırsal Kalkınma Planında yer alan öncelikli tedbirlere göre kendi hazırladıkları veya danışmanlık firmalarına hazırlattıklar projeleri, IPARD ajansına gönderirler. Uygulamadaki temel ilkelerden birisi verilecek destek miktarının proje tamamlanmasından sonra yapılmasıdır. Yani, proje kapsamındaki tüm yatırımları proje sahibi proje kabul edildikten sonra yapmakta, desteği ise proje tamamlandıktan sonra alabilmektedir. Proje sahipleri, yaptıkları yatırım harcama kalemlerini gösteren belgeleri IPARD Ajansı'na ilettikten ve IPARD ajansı da gerekli kontrolleri yaptıktan sonra, önceden yaptıkları harcamanın maksimum yarısını kurumdan tahsil ederler. Kurumdan tahsil edilen paranın en fazla 75'i AB kaynaklarından, kalan 25'i ise ulusal bütçeden finanse edilir. Yani, projenin finansmanında faydalanıcının oranı 50, AB'nin desteği 37.5 ve ulusal bütçeden olan oran ise 12.5' tir (Turhan ve Akbağ, 2006:17). 3. TÜRKİYE - AB MALİ İŞBİRLİĞİ 28 üyeli AB, pazar ekonomisi ve insan hakları konusunda ortak değerleri paylaşan ülkelerden oluşmaktadır. Gerek bu ülkelerin iç ekonomik ve sosyal gelişmelerine destek olmak gerekse ülkelerarası gelişmişlik düzeyini dengelemek amacıyla hibe ya da kredi şeklindeki çeşitli mali araçlar halinde önemli miktarlarda kaynak harcamaktadır. AB, aynı zamanda gerekli gördüğü hallerde üçüncü ülkelere de mali yardımlarda bulunmaktadır. Bunların yanı sıra, AB ne üye olmak için başvuran ve resmi olarak adaylığı tanınmış ülkelere de özel mali destekler verilmektedir. 1999 yılı Helsinki Zirvesinde adaylık statüsü kazanan Türkiye ile birlikte mevcut dört aday (İzlanda, Makedonya, Karadağ, Türkiye) ve bir katılımcı (Hırvatistan) ülke, katılım öncesi yardım adı verilen arttırılmış bir mali yardımdan faydalanmaktadır. Ayrıca henüz adaylık statüsü kazanmamış olup Avrupa da yer alan ve adaylığı çok kısa vadede muhtemel görülen dört potansiyel aday ülke de (Arnavutluk, Bosna Hersek, Sırbistan ve Kosova) paralel bir mali yardım kapsamına girmektedir. Söz konusu yardımlar, ülkelere AB üyeliği süreci kapsamında AB müktesebatına uyum ve uygulama yönünde ülke tarafından alınması gereken siyasi, ekonomik, yasal ve idari tedbirler için mali kaynak sunmaktadır. Türkiye-AB arasındaki mali işbirliği ilişkis i adaylık öncesi ve sonrası olmak üzere iki ayrı süreçte değerlendirilmelidir (ABB, 2013). 3.1. Katılım Öncesi Yardım Aracı (Instrument for Pre-accession Assistance - IPA) Dönemi ve Türkiye Avrupa Birliği 2007 2013 yıllarına ait bütçe dönemiyle birlikte aday ülkelere sağladığı mali yardım mekanizmasında değişikliğe gitmiştir. Buna göre aday ve potansiyel aday ülkelere yapılan mali yardımlar Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA) adı altında birleştirilmiştir. IPA nın temel amacı aday ülkenin AB ye üye olma yolundaki ihtiyaç ve önceliklerine hizmet eden projelerin desteklenmesidir. Projeler aracılığıyla kullandırılan fonlar, AB müktesebatına uyumu ve bu uyum için gerekli idari kapasite oluşturulmasını hedefler. Bununla beraber ekonomik ve sosyal uyumun sağlanmasına (bölgesel kalkın ma, tarımsal ve kırsal kalkınma, sınır ötesi işbirliği ve KOBİ projeleri) yönelik projeler de mali yardımlar içerisinde gün geçtikçe artmaktadır. Beş bölüm halinde yapılandırılan IPA, geçiş dönemi ve kurumsal yapılanma desteği yanı sıra çevre, ulaştırma, bölgesel rekabet, insan kaynakları kalkınması ve kırsal kalkınma olarak belirlenen yeni alanlarda katılım öncesi mali destek sağlamaktadır. Ayrıca aday ülkeler, katkı payları kısmen IPA altında finanse edilmekte olan Topluluk Programlarına katılmaya devam etmektedir. IPA bileşenleri; Geçiş Dönemi Desteği ve Kurumsal Yapılanma, Sınır Ötesi İşbirliği, Bölgesel Kalkınma, İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi, Kırsal Kalkınma (IPARD) dır. IPA kapsamında 2007 2013 yılları itibarıyla bütçelenen toplam fon yaklaşık 10,1 milyar avro tutarındadır. Bu tutarın yaklaşık yarısını oluşturan 4,9 milyar avro, nüfus ve yüzölçümü büyüklüğü dikkate alınarak Türkiye için ayrılmış durumdadır (Çizelge 3.1). Çizelge 3.1. IPA Dönemi (2007-2013) Türkiye Mali Yardım Miktarları (milyon avro) BİLEŞ EN 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 TOPLAM I.Geçiş Dön. Desteği ve Kurumsal Yap. 256,7 256,1 239,6 217,8 231,3 227,5 238,5 1.667,5 II. Sınır Ötesi İşbirliği 2,1 2,9 3,0 3,1 5,1 2,2 2,2 20,6 III. Bölgesel Kalkınma 167,5 173,8 182,7 238,1 293,4 356,1 366,9 1.778,4 IV. İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi 50,2 52,9 55,6 63,4 77,6 83,2 91,2 474,1 V. Kırsal Kalkınma 20,7 53,0 85,5 131,3 172,5 187,4 204,2 854,6 TOPLAM: 497,2 538,7 566,4 653,7 779,9 856,3 903,0 4.795,2 Kaynak: (ABB, 2014) 391

Kırsal Kalkınma IPA, katılımcı ülke Hırvatistan'ın yanı sıra aday statüsündeki ülkeleri (İzlanda, Makedonya, Karadağ ve Türkiye) ve potansiyel aday statüsündeki ülkeleri (Arnavutluk, Bosna-Hersek, Sırbistan ve Kosova) kapsamaktadır (Çizelge 3.2). Çizelge 3.2. 2007-2013 IPA Dönemi AB Mali Yardımının Aday ve Potansiyel Aday Ülkelere Göre Dağılımı ÜLKE Yüzölçümü TOPLAM (Milyon Avro/km² Nüfus (2006) Avro/Kişi (km²) Avro) (2007-2013) Oran Hırvatistan 56.594 17.634 4.443.000 224.6 998 %10.0 Makedonya 25.713 23.918 2.039.000 301.6 615 %6.2 Türkiye 783.562 6.119 72.520.000 66,1 4795 %48.2 Arnavutluk 28.750 206.957 3.149.000 188.9 595 %6.0 Bosna hersek 1.209 12.810 3.843.000 170.7 656 %6.6 Karadağ 13.812 17.087 624.000 378.2 236 %2.4 Sırbistan 77.474 17.890 7.425.000 186.7 1386 %13.9 Kosova 10.887 58.326 2.070.000 306.8 635 %6.4 İzlanda* - - - - 30 0.3 TOPLAM 1.022.126 9.489 96.113.000 103.5 9944 %100 *İzlanda yardımlardan 2011yılında faydalanmaya başlamıştır. Kaynak: (ABB, 2014) IPA bileşenlerinin programlanması ve önceliklerin belirlenmesinde, AB mali yardımının hangi sektörlerde kullanılabileceğine işaret eden ana belge Çok Yıllı Endikatif Planlama Belgesi dir (Multi-Annual Indicative Planning Document - MIPD). Söz konusu belge 3 yıllık dönemler itibarıyla hazırlanmakta olup, ülkemizin katkılarıyla Avrupa Komisyonunca yıllık olarak revize edilmektedir. Komisyonun yeni yaklaşımı çerçevesinde, 2011 2013 dönemiyle birlikte uygulanacak projelerin, MIPD belgesinde belirlenen öncelikli sektörlerde yoğunlaşması hedeflenmiştir. Bu yaklaşımın amacı kısıtlı kaynakların daha spesifik alanlarda kullanılarak projelerin etkilerinin ve sonuçlarının çok daha hissedilir ve görünür hale gelmesidir. IPA kapsamındaki mali yardımlardan faydalanabilmek için, yararlanıcı ülkenin gerekli idari yapıları oluşturması zorunludur. Bu idari yapıların ne olduğu ve fonksiyonları, IPA Uygulama Tüzüğünde açıklanmaktadır. Yararlanıcı ülke, bu idari birim ve otoriteler arasında görevler ayrımını sağlamakla yükümlüdür. Söz konusu birim ve otoriteler kurulup işlemeye başladıktan sonra AB, yardım fonları üzerindeki yönetim yetkisini yararlanıcı ülkeye devretmektedir. Türkiye, bu yeni mali yardım mekanizmasının işleyişini düzenlemek üzere Avrupa Komisyonu ile 2008 yılında bir IPA Çerçeve Anlaşması imzalamıştır. Bu anlaşma gereğince ayrıca, Merkezi Olmayan Yapılanmanın IPA düzenlemelerine uygun olarak yeniden düzenlenmesi amacıyla 2009/18 sayılı bir Başbakanlık Genelgesi yayımlanmıştır (ABB, 2013). 3.2. IPA-I Geçiş Dönemi Desteği ve Kurumsal Yapılanma IPA uygulamasının en önemli bileşenlerinden biri olan Geçiş Dönemi Desteği ve Kurumsal Yapılanma bileşeninden kamu kurum/kuruluşları faydalanmaktadır. Müktesebat uyumu, kamu yönetimi reformu, adalet ve içişleri reformu, sivil toplumun gelişimi ve temel haklar, çevre politikası, eğitim ve sağlık sistemi reformu, yolsuzluğa karşı daha verimli ve etkili bir mücadele yürütülmesi ve mali kontrol gibi konular projeler yoluyla bu bileşen altında finanse edilmektedir. Bu bileşenin diğer önemli bir ayağını, AB-Türkiye sivil toplum diyalogunun geliştirilmesi oluşturur. Bu bağlamda AB Bakanlığı tarafından yürütülen ve 2006 yılından beri uygulanan Sivil Toplum Diyaloğu projeleri yoluyla yüzlerce sivil toplum kuruluşu programa dahil olmuş ve olmaya devam etmektedir (ABB, 2013) Bunun yanı sıra, bileşen altındaki fonlar ülkemizin 2006 yılından beri katılım sağladığı AB Topluluk Program ve Ajanslarına katılımı desteklemektedir. Bu program ve ajanslar ülkeler arası işbirliği ve iletişimin geliştirilerek ortaklık bilinci, yenilikçilik ve girişimcilik anlayışının yerleşmesinin sağlanmasını hedefler. Vatandaşların, işletmelerin, sivil toplum kuruluşlarının, kamu kurumlarının bu programlara katılımı mümkündür. Bu başlık altında, 2007 2010 yılları için toplam 137 proje hazırlanmıştır. Programın toplam bütçesi 1,3 mily ar avrodur; bu tutarın 928,7 milyon avrosu AB hibe katkısı ve 422,8 milyon avrosu ise ülkemiz katkısından oluşmaktadır (ABB, 2013). 3.3. IPA-II Sınır Ötesi İşbirliği Türkiye bu bileşen altında Türkiye-Bulgaristan Sınır Ötesi İşbirliği Programı ve Avrupa Komşuluk ve Ortaklık Aracı (ENPI) Karadeniz Havzası Programı na katılım sağlamaktadır. AB Bakanlığı, Haziran 2010 tarihinden itibaren Sınır Ötesi İşbirliği Programlarının Ulusal Otoritesi olarak görev yapmaktadır. Türkiye de Edirne ve Kırklareli illeri ile Bulgaristan da Burgaz, Yambol ve Hasköy şehirlerini kapsayan Türkiye - Bulgaristan Sınır Ötesi İşbirliği Programı nın birinci teklif duyurusu altında onaylanan 10,6 milyon avro tutarında projelerin finansmanıyla, çoğunlukla bölgesel etki oluşturabilecek ufak çaplı kültürel ve sosyal öğeler 392

içeren projeler desteklenmektedir. Program için yukarıdaki illerde bulunan yerel/bölgesel otoriteler, merkezi hükümet yönetimlerinin bölgesel ofis ve diğer ilgili yapıları, iş destek kurumları ve organizasyonları ticaret, endüstri ve esnaf odaları, işgücü piyasası yönetim kurumları; turizm kurulları ve birlikleri; eğitim kurumları ve organizasyonları ile STK lar başvuruda bulunabilmektedir. Karadeniz Havzasında Sınır Ötesi İşbirliği Programı daha güçlü bir bölgesel işbirliği ve ortaklık sağlanmasını hedefler. Türkiye nin yanı sıra Bulgaristan, Ermenistan, Gürcistan, Moldova, Romanya, Ukrayna, Yunanistan ın yer aldığı program altında, İstanbul dâhil olmak üzere Karadeniz kıyısında ve civarında bulunan 25 ilde finanse edilecek projelerin, programa katılan diğer ülkelerle işbirliği içinde yürütülmesi ve sınır ötesi etki doğuracak nitelikte olması gerekmektedir. Kültür ve eğitim alanındaki girişimlerin yanı sıra ekonomik ve sosyal kalkın ma için sınır ötesi ortaklıkların desteklenmesi, çevrenin korunması amacıyla kaynakların ve tecrübelerin paylaşılmas ı ve farkındalık artırma konuları, programın öncelikleri arasında yer almaktadır. Programın birinci teklif duyurusu kapsamında Türk ortağı içeren dokuz proje ile sözleşme imzalanmıştır. 2011 yılı Haziran ayında çıkılan ikinci çağrı için yaklaşık 5,5 milyon avro tutarında IPA fonu tahsis edilmiştir (ABB, 2013). 3.4. IPA-III Bölgesel Kalkınma Bölgesel Kalkınma bileşeni Çevre, Ulaştırma ve Bölgesel Rekabet Edebilirlik ana başlıklarından oluşmaktadır. Bu alanlardaki projelerin ülkemizde yürütülmesinden sırasıyla Çevre ve Orman, Ulaştırma ile Sanayi ve Ticaret Bakanlıkları sorumludur. Büyük yatırımlar içeren bu bileşen, aday ülke için bir anlamda üyelik sonrası yapısal fonlara hazırlık niteliğini taşır. Bu bileşen altında hazırlanan çok yıllı Operasyonel Programlar, stratejik belge ve projeler için yol haritası niteliğindeki dokümanlardır. Bu amaçla onaylanmış olan 2007-2009 Ulaştırma, Çevre ve Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programları 2011 yılı perspektifini içerecek şekilde yeniden düzenlenmiştir. Ulaştırma Operasyonel Programı ile etkin ve dengeli bir ulaşım sistemi oluşturulması, inşa edilecek Trans - Avrupa Şebekeleri (TEN-T) üzerinde emniyet ve karşılıklı işletilebilirliğ i sağlamak için ülkemizin ulaştırma altyapısının iyileştirilmesi hedeflenmiştir. Çevre Operasyonel Programı ile çevrenin korunması, halkın çevre anlamında yaşam standardının iyileştirilmesi, atık su arıtma, kaliteli içme suyu sağlanması ve entegre katı atık tesislerinin kurulması amaçlanmaktadır. Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programı ile ülkemiz ekonomisinin rekabet gücünün artırılması ve bölgesel sosyoekonomik farklılıkların azaltılması amaçlanmaktadır (ABB, 2013). Bu bileşen kapsamında, 2007-2011 dönemi için ulaştırma alanında 333,5 milyon avro, çevre alanında 416,7 milyon avro, bölgesel rekabet edebilirlik alanında ise 299,6 milyon avro tutarında mali yardım, ülkemiz projelerine tahsis edilmiştir (ABB, 2013). 3.5. IPA IV İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bu alanda ülkemiz diğer aday ülkeler gibi, Birlik uyum politikalarının uygulanması ve idaresine yönelik hazırlıklar, özellikle de Avrupa İstihdam Stratejisi çerçevesinde Avrupa Sosyal Fonu na uyum hazırlıkları konularında desteklenmektedir. Çalışma ve Soysal Güvenlik Bakanlığı tarafından koordinasyonu sağlanan İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı ; daha fazla ve daha iyi istihdam olanakları ve daha geniş bir sosyal uyum ile sürdürülebilir ekonomik büyüme yeteneğine sahip bilgi temelli ekonomiye geçişin desteklenmesidir. Söz konusu IPA bileşeninin kurumsal açıdan amacı ise, aday ülkeleri Avrupa İstihdam Stratejisi ve Lizbon Stratejisi çerçevelerinde Avrupa Sosyal Fonuna hazırlamak ve uygun yapı ile sistemleri kurmaktır (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, [ÇSGB], 2013). İstihdam önceliğiyle özellikle gençlerin ve kadınların istihdama katılımının artırılması ve istihdamda sürekliliklerin in sağlanması esas alınmıştır. Bu öncelik kapsamında eğitim ve mesleki eğitim yoluyla istihdama katılım konusunda bir kamu bilinci oluşturulması da öngörülmüştür. Bununla beraber kayıtlı istihdamın teşviki, daha etkin işgücü politikalarının uygulanması, daha kaliteli hizmet sağlanması ve kamu istihdam hizmetleri büyük önem taşımaktadır. Eğitim önceliğiyle eğitim kalitesinin artırılması, başta kız çocukları olmak üzere her yaşta eğitim düzeyinin yükseltilmesi ve işgücü piyasası ile eğitim bağının kuvvetlendirilmesi amaçlanmaktadır. Hayat Boyu Öğrenme ile bu öğrenme imkânlarının yaygınlaştırılması ve iyileştirilmesi, işçi, işveren ve işletmelerin değişen şartlara uyum kabiliyetlerinin artırılması beklenmektedir. Sosyal İçerme önceliği çerçevesinde, dezavantajlı kişilerin işgücü piyasasına ve sosyal korumaya erişimlerinin kolaylaştırılması, işgücü piyasasına erişimleri önündeki engellerin kaldırılması hedeflenmektedir. IPA-IV bileşeni iki şekilde uygulanmaktadır; 1. Operasyonlar (Şemsiye Projeler): Ulusal düzeyde faaliyetlerin yürütülmesi, kurumsal kapasitenin geliştirilmesi ve ulusal politikaların belirlenmesi amacıyla Milli Eğitim Bakanlığı, Türkiye İş Kurumu; Sosyal Güvenlik Kurumu gibi merkezde yer alan kamu kurum ve kuruluşları aracılığıyla operasyon olarak adlandırılan şemsiye projeler dir. 393

Kırsal Kalkınma 2. Hibe Programları: Operasyonların (şemsiye projelerin) en önemli ayağını, yerel düzeyde ilgili tarafların kullanacağı hibe programları oluşturmaktadır. Hibe programları ile yereldeki kurumlara, sosyal taraflara, sivil toplum kuruluşlarına, üniversitelere, belediyelere, valiliklere, mevcut sorunlarını belirleme, söz konusu sorunlar için ortak çözüm önerileri geliştirme ve bunları hayata geçirme olanağı sunulur. İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı altında 2007 2011 yılları arasında planlanan harcama, 299,7 milyon avro AB fonu ve 52,8 milyon avro ülkemiz katkısı olmak üzere toplam 352,5 milyon avrodur (ABB, 2013). 3.6. IPA-V Kırsal Kalkınma Bileşen kapsamında tarım, hayvancılık, gıda, balıkçılık ve alternatif tarım alanlarında faaliyet gösteren işletmelere, üretici bireylere, kooperatiflere ve üretici birliklerine hibe programları aracılığı ile finansman desteği sağlanması planlanmaktadır. Söz konusu hibe programlarının Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK) tarafından, 2010 yılını takiben toplam 42 ili kapsayacak şekilde uygulanması planlanmıştır. Fonlar, Türkiye nin katılım öncesi dönemdeki öncelikleri ve ihtiyaçlarını dikkate alarak sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak üzere, tarımsal işletmeleri Birlik standartlarına yükseltmeyi amaçlayan Şubat 2008 tarihli Kırsal Kalkınma (IPARD) Programında saptanan öncelikler çerçevesinde kullandırılmaktadır. Bu bileşende fonların kullanımına ilişkin tüm yetki AB tarafından TKDK ye devredilmiştir. Diğer bileşenlerden farklı olarak bu bileşenden, kar amacı güden özel ve tüzel kişiler de yararlanabilmektedir (ABB, 2013). Bu kapsamda TKDK tarafından teklifleri toplamış olup, AB ve ülkemiz katkısından oluşan toplam 96,3 milyon avroluk bir kaynağın başvuru sahiplerine kullandırılması beklenmektedir (Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği [TOBB], 2013). Kırsal Kalkınma alanında 2007 2013 yılları için ayrılması öngörülen bütçe 873,8 milyo n avrodur. 4. 2014 2020 DÖNEMİ AB BÜTÇESİ VE MALİ YARDIMLARI Yeni mali yardım yaklaşımının hedeflerinden biri de, sonuçları daha görünür ve hissedilir projelerin uygulanması yoluyla tartışmaları ilerleyen aylarda başlayacak olan 2014 2020 AB bütçesinde ülkemize ayrılan payın daha da artırılmasıdır. Bu noktada, ülkemizin 2007 2010 ve 2011 2013 döneminde sergilediği performans, hem yapılacak fon tahsisatı hem de genel anlamda Türkiye nin AB ye üyeliği konusunda üye ülke kanaatlerini olumlu yönde etkileyecektir. Bu dönemde ulusal çıkarlarımızın korunması yönünde AB tarafından alınacak kararlarda etkili olabilme ve daha aktif rol alabilmeye yönelik hazırlık çalışmaları başlamış durumdadır (ABB, 2013). AB Tarım Bakanları Konseyi ve Avrupa Parlamentosu, 26 Haziran 2013 de yaptıkları toplantı ile çok tartışmalı bir konu olan Ortak Tarım Politikası (OTP) reformları konusunda anlaşmaya vardı. Toplantıda Avrupa Birliği nin 2014-2020 dönemini kapsayan bütçesinde uzlaşmaya varıldı. Bütçede geçmiş yıllarda olduğu gibi en önemli payı yine tarım destekleri alacak. Avrupa Birliği bütçesinin yaklaşık yüzde 40 ı her yıl tarıma destek olarak veriliyor. Buna göre, Avrupa Birliği, 2020 yılına kadar çiftçilerine yılda ortalama 50 milyar Avro destek verecek. Bu desteğin 8 milyar Avro sunu Fransa alacak (Yıldırım, 2013). 2007 2013 döneminde 420 milyar Euro düzeyinde gerçekleşen ortak tarım politikası harcamaları 2014-2020 dönemsel bütçe ödeneği taahhüdü olarak 373 milyar Euro ya düşürülmüş bulunmaktadır. Ortak tarım politikalarına yönelik ödeneklerde 2014 2020 dönemsel bütçesinde gerçekleşen yaklaşık elli milyon Euro luk azalma söz konusu. Genel bütçeyi de incelemek gerekirse; 2007 2013 döneminde 993 milyar Euro düzeyinde oluşmuş olan ödenekler toplamı 2014 2020 döneminde 960 milyar Euro ya düşürülmüş bulunmaktadır; AB nin, AB üyesi ülkelerin içinden geçmeye çalıştıkları kriz ortamı kısmen de olsa AB bütçesine de yansımış bulunmaktadır, bu yansımayı az da olsa azalan ödeneklerden görülmektedir. Avrupa Komisyonu, Bakanlar Konseyi ve Parlamento da sağlanan uzlaşma aynı zamanda Ortak Tarım Politikası nda bazı reformları da öngörüyor. Buna göre 2014 2020 bütçe döneminde tarımsal destekler ve Ortak Tarım Politikası nda yapılacak reformla ile ilgili varılan uzlaşmanın ana hatları şu şekilde belirlenmiştir; 1. Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası bütçesi üye ülkeler, bölgeler ve çiftçiler arasında daha adil dağıtılacak, 2. Hiç bir üye devletin 2019 itibariyle topluluk ortalamasının yüzde 75 inin altında destek almaması için düzenleme yapılacak, 3. Doğrudan gelir desteğinden sadece aktif çiftçiler yararlanacak, 4. Küçük ve orta ölçekli işletmelere daha fazla destek sağlanacak, 5. Genç çiftçilere ve az gelişmiş bölgelerdeki çiftçilere ilave destekler verilecek, 6. Bütçe döneminde daha yeşil Ortak Tarım Politikası için (2014 2020) 100 milyar Avro dan fazla yatırım yapılması öngörülüyor, 7. Doğrudan ödemelerin en az yüzde 30 u çevreyle dost yatırımlara bağlanması ve kırsal kalkınma programı bütçesinin de yüzde 30 nun tarım-çevre tedbirlerine ayrılması konusunda düzenleme yapılacak (Yıldırım, 2013). 394

Ülkemizin de 2014-2020 yılları arasında yararlanacağı IPA fonları için ayrılan 7 yıllık toplam bütçe 12,5 milyar Euro olup, bundan hangi ülkenin ne kadar pay alacağı henüz belli değildir (ABB, 2013). 5. SONUÇ Türkiye nin Avrupa Birliğine adaylık öncesi ve adaylık sürecinin başladığı tarihten günümüze kadar geçen sürede AB tarafından uygulanan mali yardımlardan faydalandığı bilinmektedir. Adaylık öncesi yardımlar çoğunlukla kredi şeklinde kullanılmıştır. 1999 yılında aday ülke konumuna gelen Türkiye hibe nitelikli fonlardan yararlanmaya başlamıştır. 2007 2013 yıllarını kapsayan IPA döneminde ülkelere tahsis edilen 9.944 milyar Avronun %48.2 sini oluşturan 4.795 milyar Avro nüfus ve yüzölçümü büyüklüğü dikkate alınarak Türkiye ye tahsis edilmiştir. Avrupa Birliği tarafından ayrılan bütçenin yarısına yakını Türkiye ye tahsis edilmesine karşılık diğer aday ülkeler ile kıyaslandığında kişi başına düşen mali yardım miktarı 66.1 Avro ile en az Türkiye iken nüfusu en az olan Karadağ ın kişi başı 378.2 Avro ile en fazla olduğu görülmektedir. Bu farkın temel sebebi Türkiye nin nüfus yoğunluğudur. Benzer şekilde yüzölçümü dikkate alındığında Türkiye nin en düşük desteği aldığı görülmektedir. Türkiye nin mali yardımlardan daha fazla yararlanabilmesi için AB nin ya toplam yardım miktarını ya da yardım oranını Türkiye lehine arttırması gerekmektedir. 6. KAYNAKÇA Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, [ÇSGB]. 2013. İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı (İKG OP), http://www.ikg.gov.tr/tr-tr/ipa/ikgop.aspx [Erişim Tarihi: 25. Kasım. 2013] Tosun, D. 2008. Avrupa Birliğinde Ortak Tarım Politikası Çerçevesinde Tarımın Finansmanı ve Türkiye nin Uyum Açısından Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi. Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. İzmir. Turhan, M. S., Akbağ, K., 2006. AB Üyeliği Yolunda Kırsal Kalkınma Planı ve Bu Plan Kapsamında Alınacak Tedbirler. Türktarım Dergisi. Ocak- Şubat 2006, 17-19. Türkiye Cumhuriyeti Avrupa Birliği Bakanlığı [ABB]. 2013. Türkiye AB Mali İşbirliği, http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=5 [Erişim Tarihi: 25.Kasım.2013] Türkiye Cumhuriyeti Avrupa Birliği Bakanlığı [ABB]. 2014. Türkiye AB Mali İşbirliği, http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=5 [Erişim Tarihi: 24.Nisan.2014] Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği [TOBB], 2013. Türkiye AB Mali İşbirliği Bilgi Notu, http://www.tobb.org.tr/disticaretmudurlugu/documents/ipa/ipa%20bilgi%20notu%20turkiye%20 AB%20MALI%20ILISKISI.doc [Erişim Tarihi: 25.Kasım.2013] Yıldırım, A.E. 2013. AB den Küçük Çiftçiye Destek. http://www.tarimdunyasi.net/?p=3368 [Erişim Tarihi: 24.11.2013] Yıldız, K.K., Akdağ, K. 2006. Avrupa Birliği Yapısal Fonları Kapsamında Bölgesel Kalkınma ile Kırsal Kalkın ma Fonlarının Karşılaştırılması. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Türktarım Dergisi, 167: 29 37. Yılmaz, H., Tolunay, A. 2007. Avrupa Birliği Kırsal Kalkınma Politikalarında Yeni Yönelimler ve Türkiye. Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi. Seri: A, Sayı: 1, 107-122. 395