Türk Devlet Geleneğinde Adâlet Anlayõşõ

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 1 I. Bölüm Türk Devlet Geleneğinde Adâlet Anlayõşõ Y usuf Has Hacib in, 1069/70 te tamamlayarak Kaşgar da Karahanlõ Hakanõ Ebu Ali Hasan bin Süleyman Arslan a takdim ettiği manzum didaktik bir eser olan Kutadgu Bilig, devlet idaresi hakkõnda felsefî ve ahlâkî öğütler veren ve ideal bir toplum nizamõnõ tasvir eden bir tarihî kaynaktõr. Bu eserde, Türkler in toplum hayatõ, ahlâk ve değer ölçüleri ve devlet idaresi ile ilgili görüş ve düşüncelerine yer verilmiştir. Kutadgu Bilig de: "...kanun koruyuculuğu ve adâlet müessesesi şu şekilde ifade edilmektedir:...beyler örf ve kanuna nasõl riâyet ederse, halk da aynõ şekilde örf ve kanuna itaat eder... Türk töresine göre, hükümdar devletin baştemsilcisi ve milletin babasõ sõfatõyla Yargu, Yolak, Dâr ül-adl ad ve sõfatlarõyla, Şikâyet veya Mezâlim Divânõ diye adlandõrabileceğimiz yüksek devlet mahkemesinde halka bizzat adâlet dağõtmõştõr... Türk devlet ve hükûmet başkanlarõnõn tebaasõna karşõ olan aslî görevlerinin başõnda adâlet tesis i gelmekteydi. Anadolu Selçuklu Devleti nde de Mezâlim Divânõ kurulduğu, Büyük Selçuklu geleneğinin devam ettirilerek, haftada iki gün, hangi dinden olursa olsun, halkõn şikâyetlerinin dinlendiğini, tarihî kaynaklardan öğreniyoruz... Osmanlõ Devleti nde de adâlet müessesesinin adâlet mülkün temelidir... prensibiyle varlõğõnõ devam ettirdiğini..." (1) biliyoruz. Türk devlet geleneğinin en önemli unsurlarõndan biri olan adâletle idare etme sebebiyle, Osmanlõ Devleti, tarihte hiçbir devlete nasip olmayacak şekilde, tebaasõnõ barõş, huzur ve refah içerisinde asõrlar boyunca bir arada yaşatmõştõr. Osmanlõ idaresinde: "Devlet, İslâmiyet ten başka dinlere inananlarõn şahsî haklarõnõ ka- (1) smet Binark: Ar¾iv Belgeleri I¾ nda Osmanl da Adâlet Anlay ¾. Osmanl da nsan Haklar (25-26 Kas m 1999, Manisa): Uluslararas Sempozyum Bildirileri, Manisa, 2000, 162-163. ss.

2 İSMET BİNARK nunlarla da korumuştur. Kanun önünde hiçbir gruba iltimas geçilmemiş ve farklõ etnik gruplara baskõ uygulanmamõştõr" (2) "Osmanlõ topraklarõnda, Müslümanlõk, Hõristiyanlõk, Yahudilik... gibi bütün dinlerin yaşadõğõ iyi bilinen bir gerçektir. Osmanlõ da din hürriyeti olmasaydõ, acaba bunlar nasõl yaşardõ?... Osmanlõ, mevcudun yaşamasõna saygõlõ, genişlemeye karşõ dikkatli ve titiz olmak mecburiyetinde idi." (3) "Osmanlõ İmparatorluğu nda İslâm hukuku, insan haklarõnõn korunmasõ için gerekli zemini zaten sağlõyordu. Yaşama hakkõ, mülkiyet hakkõ, aile kurma hakkõ, miras hakkõ gibi hukuk sistemi içinde mevcut olan haklardõ... İslâm õn hayat telâkkisi insan merkezlidir. İslâm, insanõ dünya ahiret bütünlüğü içinde ele almaktadõr... İslâm da insan haklarõ kavramõnõn ilâhiliği temel prensiptir... Türkler de, İslâmiyeti, Allah õn buyruklarõna saygõlõ ve itaatkâr ve O nun yaratõklarõna şefkatli ve merhametli olmak, adâletli davranmak şeklinde anlamõşlardõr." (4) Osmanlõ Devleti ni asõrlar boyunca hükümrân ve hâkim kõlan sõr, Türk ve Müslüman olmayan azõnlõklarõ, onlarõn örf, âdet, yaşayõş ve inançlarõ üzerinde hiçbir baskõ yapmadan âdil bir şekilde idare etmesindedir. Osmanlõ Devleti, siyaset icabõ, endoktrinasyon, yâni sosyalleştirme metod ve usûllerine başvurmadan, büyük devletlerin yaptõğõ gibi azõnlõklarõ asimile etmeden, bunu asõrlar içinde sürdürmüş; haklõ olarak tarihe Osmanlõ Asõrlarõ damgasõnõ vurmuştur. Diğer dinlere ve başka õrklara Osmanlõ Devleti nin gösterdiği yüzlerce yõllõk müsamaha, inkâr edilemeyecek kesin bir tarih gerçeğidir. Bunun aksi geçerli olsaydõ, dünya haritasõnda pek çok ülkenin din ve dil coğrafyasõ bugün şüphesiz bambaşka görünümde olurdu. Felix Valyi adlõ yazar, Türk ün âdil idaresi ve hoşgörüsü hakkõnda şu tesbiti yapmõştõr: "Müslüman yönetiminin hoşgörüsü konusunda en mühim tanõklõk, takibe uğrayan Hõristiyanlarõn ve diğer mezhep mensuplarõnõn kendi dinlerini serbestçe icra edebildikleri Müslüman topraklarõna ilti- (2) (3) (4) Hatice Palaz Erdemir: Tarihî Geli¾im Sürecinde nsan Haklar ve Osmanl Modeli. a.g.e., 42. s. Fahrettin Olguner: nsan Haklar nda Ölçü ve Osmanl. a.g.e., 12. s. smet Binark: a.g.m., 165. s.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 3 ca edişleridir. XV inci asõr sonlarõnda takibata uğrayan İspanya Musevileri büyük bir topluluk olarak Türkiye ye iltica etmiştir. Macaristan ve Transilvanya nõn Kalvenistleri,Transilvanya nõn Ünitarienleri, fanatik Habsburg hanedanõnõn eline düşmektense Türkler e gitmeyi tercih etmişlerdir. XVII. asõrda Silezya nõn Protestanlarõ ümit dolu gözlerle Türkiye ye bakmõşlardõr. Din hürriyetini elde edebilmek için Müslüman idaresine memnuniyetle gireceklerdi. 1736 yõlõnda Rus Devlet Kilisesince takibe uğrayan Old Believers mezhebine mensup Kazaklar, Hõristiyan kardeşlerinin kendilerine tanõmadõğõ hoşgörüyü Türkiye de bulmuşlardõr." (5) Bir başka yazar, Alexander Powell da, Türkler in hoşgörüsü ile ilgili olarak kitabõnda şunlarõ yazar: "Haçlõlar Filistin de Müslüman esirleri keserlerken, İspanya da engizisyonun dehşeti had safhada iken, Kromvel in askerleri İrlandalõ Katolikleri katlederken, Fransa Kralõnõn emri ile, Fransa da Protestanlarõn kökü kazõnõrken, bütün Avrupa ülkelerinde Museviler hesapsõz zulüm ve vahşete tâbi tutulurken, Küçük Asya da Müslüman, Hõristiyan ve Musevilerin yan yana, tam bir dostluk içinde yaşadõklarõnõ hatõrlamak yerinde olur." (6) Bir başka yabancõ yazar Talcott Williams a göre, bu hoşgörü: "Osmanlõ mevzuatõ ve yönetimi yabancõ mezhep ve düşman inançlarõn dinî teşekküller kurmasõnda ve eğitimlerinde, Fransa da mezhep ve inançlar konusunda bin yõldan beri tatbik edilen Galler den kalma hürriyetten çok daha müsamahalõdõr." (7) Türk İdaresinde Ermeniler Türkler Anadolu yu fethettiklerinde burada bağõmsõz bir Ermeni devleti bulunmamaktaydõ. Türkler in Anadolu yu fethinden önceki dönemde, Ermeniler Bizans - İran ve Bizans - İslâm devletleri arasõnda mücadele konusu olmuşlar; mezhep ve siyasî sebeplerle sürgüne tâbi tutulmuşlardõr. Buna karşõlõk, Ermeniler Türk idaresinde toprak sahibi olmuş, İslâm hukuku çerçevesinde dil ve inancõnõ serbestçe yaşama ve yaşatma imkânõnõ bulabilmişlerdir. (5) (6) Felix Valyi: Revolutions in Islam. London, 1925, 27-28. ss. E. Alexander Powell: The Struggle for Power in Moslem Asia. New York, 1925, 120. s.

4 İSMET BİNARK Türkler hâkim olduklarõ yerlerdeki gayrimüslimlere, çağõnõn çok ötesinde bir hoşgörü ile davranmõşlar; onlarõ dillerinde, dinlerinde, inançlarõnda ve kendi aralarõndaki her türlü münasebetlerde serbest bõrakmõşlardõr. Bu statü çerçevesinde, Hõristiyan cemaatler tam bir serbesti içerisinde dinî ve millî kimliklerini koruma imkânõnõ bulmuşlardõr. Özellikle, o çağda Avrupa daki uygulamalar göz önüne alõnõrsa, bu çağõnõn çok ötesindeki bir hoşgörünün inkâr edilemez delilleridir. Bilindiği gibi, Müslümanlar ve Yahudiler 1492 den sonra İspanya da barõnamamõşlar, çareyi Osmanlõ Devleti ne sõğõnmakta bulmuşlardõr. Fransa da 1572 de St. Barthélemy katliâmõ yaşanmõştõr. Avrupa din harpleri ile 1648 lere kadar çalkalanmõştõr. Buna karşõlõk gayrimüslimler Osmanlõ Devleti nin âdil idaresi altõnda huzur, barõş ve refah içerisinde yaşamõşlardõr. Ermeniler, yüzyõllar boyu Osmanlõ Devleti idaresinde, kimi zaman oldukça önemli görevler alacak kadar itimat da kazanmõşlar ve tebaa-i sâdõka diye adlandõrõlan Ermeniler, tarihlerindeki en istikrarlõ ve huzurlu yõllarõ, şüphesiz bu dönemde, yâni Osmanlõ idaresinde yaşamõşlardõr. Ermeni tarihçi Oscanyan, Osmanlõ Ermeniler i hakkõnda şu tespiti yapmõştõr: "Ermeni cemaati Türkiye de günlük hayatõn esasõnõ teşkil etmiştir. Zirâ uzun süredir hizmetten ziyâde idare etmeye alõşmõş olan Türkler, sanayinin bütün dallarõnõ onlara bõrakmõşlardõ. Bu sebeple Türkiye deki bankerler, tüccarlar, makineciler hep Ermeni idi. Diğer taraftan onlarla Müslümanlar arasõnda his benzerliği ve menfaat birliği vardõ... Ermeniler Türklere rahatça uymuş ve emniyetlerini kazanarak en nüfuzlu reâya olmuşlardõr." (8) Ermeni Rahip Y.G. Çark da, Osmanlõ Ermenileri nin durumunu şöyle anlatõr: "Bu üçüncü devreyi (Tanzimat) Ermeniler in altõn devri olarak vasõflandõrõrsak, hata etmiş olmayõz kanaatindeyim. En feyizli, en elverişli saydõğõmõz bu devrede Ermeniler, Ermeniler, yüzyõllar boyu Osmanlõ Devleti idaresinde, kimi zaman oldukça önemli görevler alacak kadar itimat da kazanmõşlar her sahada ileri gidebildiler, kendilerini tanõtarak, Hükûmetin emniyetini ve itimadõna kazanarak yüksek mevkilere kadar çõkabildiler." (9) (7) Talcott Williams: Turkey, A World Problem of Today. New York, 1922, 194. s.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 5 Osmanlõ idaresinde himâye gören Osmanlõ Ermenileri ne karşõlõk; Rusya da yaşayan Ermeniler e ait vakõflar, okul ve dinî müesseseler zorla ele geçirilmiş, Ermenice eğitim yasaklanmõş, din adamlarõ ile başarõlõ ticaret erbabõ sürgüne gönderilmiştir. (10) Rusya daki Ermeniler, Osmanlõ Devleti nde yaşayan Ermeniler in sahip olduğu siyasî haklarõn onda birine bile sahip değildiler. (11) Kafkas Genel Valisi Galiçin in 1898 de Çar a sunmuş olduğu meşhur lâyihada özetle şu hususlar yer almõştõr: "Ermeni ihtilâl fikirleri, genellikle din adamlarõ, matbuat ve yabancõ memleketlerde bulunan komiteler tarafõndan yayõlmaktadõr. Bu fikirlerle uğraşan Ermeniler derhal Kafkasya dan uzaklaştõrõlmalõ ve Ermeni ahâlîye yayõlmamasõ için çok şiddetli davranõlmalõdõr. Onun için de, istiklâl fikirleri mekteplerde kuvvet kazandõğõndan Ermeni mektepleri Rus Maarifine bağlanarak kontrol altõna alõnmalõdõr. Bu noktadan hareketle 320 Ermeni mektebi kapatõlmõş ve emlâkleri Maarif Nezâreti emrine alõnmõştõr; tasdikini istirham ederim. Matbuat ve bütün hayõr cemiyetleri siyasetle uğraştõklarõndan matbaalarõnõ ve cemiyetlerini kapatma salahiyetinin verilmesini teklif ederim." (12) Osmanlõ Devleti nin sâdõk bir tebaasõ olarak adlandõrõlan Ermeniler, XIX. yüzyõlõn ikinci yarõsõndan itibaren, özellikle Çarlõk Rusyasõ ve İngiltere tarafõndan Osmanlõ Devleti nin içten parçalanmasõ yolunda kullanõlmõşlardõr. Osmanlõ Devleti idaresinde başlangõçta askere alõnmayan, bütün ticarî çõkarlarõ muhafaza olunan ve bu sâyede hiç külfetsiz büyük maddî servetler, bu arada yine devletin kendilerine temin ettiği iyi eğitim neticesi yüksek siyasî mevkiler elde eden Ermeniler in Osmanlõ Devleti ne baş kaldõrmasõ, Ermeniler i maşa olarak kullanan ve kendi topraklarõnda, Osmanlõ Devleti nden Ermeniler adõna istedikleri menfaatleri Ermeniler e vermeyen, iki yüzlü siyaset takip eden devletlerin "õslahat" isteklerini bahane etmeleriyle ortaya çõkmõştõr. Milletlerarasõ Bir Emperyalist Strateji: (8) (9) (10) (11) D. Oscanyan: The Sultan and his People. London, 1957, 353. s. Y. G. Çark: Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1453-1953. stanbul, 1953, 44. s. B. A. Boryan: Armeniya mejdunarodnaya diplomatiya i SSSR, çast I. Moskva, 1929, 217. s.; S. M. Akopyan: Zapodnaya Armeniya v planah imperialistiçe¾kih derjav v period pervoy mirovoy voyn. Yerevan, 1967, 162. s. Edgar Granville: Le Tsarisme en Asie Mineure. Revue Politique Internationale, 1917, Çarl k Rusyas n n Türkiye deki Oyunlar. Çeviren: Orhan Ar man. Ankara, 1967, 30. s.

6 İSMET BİNARK Şark Meselesi Osmanlõ Devleti nin tarihinde, gerek kendi idaresi altõnda bulunan değişik milliyettekilerin, gerekse kendilerine siyasî ve iktisadî imtiyazlar verdiği Batõlõ devletlerin sayõsõz ihanetleri vardõr. Bu sahnede Ermeniler de yer almõşlar, asõrlarca âdil idaresi altõnda huzur ve refah içerisinde yaşadõklarõ Osmanlõ Devleti ne ihanet ederek; Osmanlõ coğrafyasõnõ bölüp parçalamada, kendilerini maşa olarak kullanan devletlerin tuzağõna düşmüşlerdir. XIX. yüzyõlõn ikinci yarõsõndan itibaren, bir Ermeni Meselesi nden söz edilmeye başlandõğõ görülmektedir. Bu mesele için bir başlangõç noktasõ aramak gerekirse, bunu 1856 Islahat Fermanõ veya 1877-78 Osmanlõ-Rus Savaşõ ve bunu takiben 3 Mart 1878 tarihli Ayastefanos (Yeşilköy) Anlaşmasõ ve 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Konferansõ nda bulmak mümkündür. Ayastefanos ve Berlin antlaşmalarõna, Ermeniler in bulunduğu yerlerde õslahat yapõlmasõna dâir hükümler konulmasõndan sonra, bu hükümlere dayanõlarak, büyük devletlerin Osmanlõ Devleti nin içişlerine müdahalelerde bulunmasõyla Ermeni meselesi ortaya çõkmõştõr. Aslõnda Ermeni meselesi, Şark Meselesi nin bir parçasõnõ teşkil etmektedir. Düvel-i Muazzama diye adlandõrõlan emperyalist Avrupa Devletleri (Rusya, İngiltere, Fransa ve Almanya), menfaatleri doğrultusunda Osmanlõ Devleti ni parçalamak için gayrimüslim tebaa arasõnda başlayan milliyetçilik ve ayrõlõkçõ hareketleri hararetle desteklemişler ve Balkanlar da kendi nüfuzlarõ altõnda devletler kurmaya çalõşmõşlardõr. Ermeni meselesinin ortaya çõkõş sebeplerinin, Osmanlõ Devleti topraklarõ üzerinde yaşayan Ermeniler in sosyal, kültürel, ekonomik, idarî ve siyasî statülerinden kaynaklanmadõğõ, bu meselenin temelinde, sun i olarak yaratõlan ve Şark Meselesi adõ ile anõlan milletlerarasõ bir emperyalist stratejinin, güçler dengesi politikasõnõn yattõğõ bilinmektedir. Siyasî tarih terminolojisinde yer almõş olan Şark meselesi tâbiri, XIX. asrõn ikinci yarõsõnda Osmanlõ Devleti nin Batõlõ Devletler tarafõndan parçalanmaya çalõşõlmasõnõ ifade etmektedir. Şark Meselesi özetle, gayrimüslimler için Osmanlõ Devleti nin parçalanmasõ ve kendi lehlerine reformlar yapõlmasõnõ, bu çerçevede kendilerini muhtariyet ve istiklâle götürecek tâviz ve imtiyazlar koparmayõ ifade etmektedir. (13) (12) Ne¾ide Kerem Demir: Bir ½ehit Anas na Tarihin Söyledikleri; Türkiye nin Ermeni Meselesi. 3. bs. Ankara, 1982, 62. s.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 7 Ermeni Komitelerinin Kurulmasõ 1870 den itibaren Doğu Anadolu da Ermeni devleti kurma hayaliyle bir takõm dernek ve komitelerin kurulmaya başlandõğõ görülür. Van da Kara Haç ve Armenakan, Erzurum da Vatan Koruyucularõ adlõ komiteler ilk kurulanlardõr. Bu komitelerin faaliyetleri mahallî çerçevede kalmõş ve Osmanlõ idaresinden bir şikâyeti olmayan, refah ve huzur içinde yaşamaya devam eden Ermeni halkõnõn büyük çoğunluğunun bu tür faaliyetlere itibar etmemesi sebebiyle başlangõçta etkili olamamõştõr. 1870 ile 1880 yõllarõ arasõnda, Van da Araratlõ, Muş ta Okul Sevenler ve Doğu, Erzurum da Milliyetçi Kadõnlar adlõ dernekler kurulmuş; bunlardan Araratlõ, Okul Sevenler ve Doğu isimli dernekler daha sonra birleşerek Ermenilerin Birleşik Cemiyeti ni kurmuşlardõr. İhtilâlci siyasî parti olarak ortaya çõkan ilk kuruluş Armenakan Partisi dir. Partinin kuruluş sebebi, ihtilâl yolu ile bağõmsõz Ermeni devletini kurmaktõr. Parti gayesine ulaşmak için bütün Ermeniler i bir araya getirmek, ihtilâlci fikirleri yaymak, silâh ve para temin etmek, çeteler kurmak gibi yollara başvuracaktõr. Silâh kullanmak ve askerî taktik konusundaki bilgiler, Van Ermeni okulu nda, Rus Konsolosu Binbaşõ Kamsaragan tarafõndan verilmiştir. (14) Osmanlõ Ermenileri ni yurt içinde kurulan bu dernek ve komiteler vasõtasõyla devlete karşõ harekete geçirmek mümkün olamayõnca, bu defa Rus Ermenileri ne yurt dõşõnda komiteler kurdurulmuştur. 1887 de Cenevre de Hõnçak, 1890 da Tiflis de Taşnak komiteleri kurulmuş ve bu komitelere hedef olarak Anadolu topraklarõnõ ve Osmanlõ Ermenileri ni kurtarmak gösterilmiştir. Ermeni tarihçi Louise Nalbandian, Armenakan Partisi nin faaliyetleri ile ilgili olarak şunlarõ yazar: "Partinin bilinen faaliyetleri, Kürt kõlõğõna giren Hovannes Agripasyon, Vardan Golaşyan ve Karabet Kulaksõzyan adlõ komitecilerin Türk zaptiyelerine saldõrmalarõ, çeşitli cinâyetler, aşiretlere saldõrõlar, Van da polis memuru Nuri Efendi nin katli, 1896 Haziran õnda Hõnçak Komitesi mensuplarõyla birlikte Van isyanõna katõlmalarõ, Avetisyan õn liderliğinde 200 kişilik bir çete grubu ve Taşnaksagan (13) (14) Bayram Kodaman: ½ark Meselesi ve Tarihî Geli¾imi. Tarihî Geli¾meler çinde Türkiye nin Sorunlar Sempozyumu, Ankara, 8-9 Mart 1990, 59-63. ss.; ayn yazar: Ermeni Meselesinin Do u¾ Sebepleri. Türk Kültürü, (219), Mart-Nisan 1981, 240-249. ss.; Y lmaz Öztuna: XX. Yüzy l n Son Çeyre inde ½ark Meselesi. Ankara, 1989; Cevdet Küçük: ½ark Meselesi Hakk nda Önemli Bir Vesika..Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, (32), Mart 1979, 607-638. ss. Louise Nalbandian: The Armenian Revolutionary Movement. Los Angeles, 1963, 97-98. ss.

8 İSMET BİNARK ve Vatan çeteleriyle birlikte Karahisar dağlarõ yakõnõnda aşiretlerle ve Asurîlerle çarpõşmaya girişmeleri..." (15) Nalbandian, Hõnçak Komitesi nin faaliyetleri ile ilgili olarak da şunlarõ kaleme almõştõr: "...halkõn duygularõnõ harekete geçirmek için tahrik ve şiddet olaylarõna ihtiyaç vardõ. Halk, düşmanlara karşõ kõşkõrtõlacak ve düşmanõn misilleme yapmasõna imkân hazõrlanacaktõ. Şiddet olaylarõ ile halkõn Hõnçak Komitesi ne güven duygusu sağlanacak; aynõ zamanda Osmanlõ idaresinin bu yolla prestiji zayõflatõlacak ve tamamiyle dağõlmasõ için her türlü gayret gösterilecekti." (16) Bir diğer Ermeni tarihçi Papazian ise, Taşnak Komitesi hakkõnda şunlarõ yazmõştõr: "Komitenin programõ, isyan yoluyla Türkiye Ermenistan õna siyasî ve ekonomik serbesti tanõmak... hükûmetteki idarecileri ve hainleri bertaraf etmek, resmî kuruluşlarõ tahrip ile zarar vermek ve yağmalama hareketlerine girişmekti." (17) İngiltere nin Van Konsolosu Yüzbaşõ Clayton 12 Ekim 1880 tarihli raporunda, (18) Rusya Ermenistan õnda, Türkiye Ermenileri ne silâh ve cephane gönderilmek için cemiyetler kurulduğunu ve silâhlarõn dağõtõmõ için de ajanlar tutulduğu konusunda istihbarat edindiğini yazõyordu. Clayton Kasõm ayõnda, Ermeniler in isyan hazõrlõğõ içinde olduklarõnõ, Van daki bir Amerikan misyonerinin Rusya dan devamlõ silâh geldiğini ifade ettiğini rapor ediyordu. (19) Erzurum daki İngiliz Konsolosu Yüzbaşõ Everett de, 24 Kasõm tarihli raporunda, (20) Rusya da silâh toplandõğõ konusundaki bilgilerin kesin olduğunu yazmõştõr. Ermeni meselesinin ortaya çõkõşõ ve Ermeni ihtilâlci komitelerinin teşkili ile ilgili olarak perde arkasõndaki güç odaklarõndan birisi Rusya dõr. 1876 yõlõnda İstanbul daki İngiliz Büyükelçisi Sir Elliot, hükûmetine gönderdiği bir raporda: "Osmanlõ Hükûmeti ile ilgisi olmayan yüksek mevki sahibi bir Ermeni, bana gelerek bütün olaylarõn Rus kõşkõrtmalarõnõn sonucu meydana geldiğini söyledi. Bu haber benim diğer yerlerden sağladõğõm is- (15) (16) Louise Nalbandian: a.g.e., 94, 97-98.ss. Louise Nalbandian: a.g.e., 110-111. ss.; 1886 da haz rlanan ve 1887 de Londra da bas lan htilâlci H nçak Partisi Prog-

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 9 tihbarata da uymaktadõr." demektedir. Dönemin İngiliz Dõşişleri Bakanlarõndan Lord Edgar Granville de özetle: "Ermeniler in Osmanlõ Devleti ne karşõ başkaldõrmalarõ, kendiliğinden doğmamõştõr. Zirâ, Ruslar Ermeniler e el atõncaya kadar Türkiye de hiçbir Ermeni hareketi olmamõştõr..." (21) şeklinde tesbit ve görüşlerini ifade etmiştir. Ermeni tarihçi ve yazarlarõn, aynõ zamanda Batõlõ diplomatlarõn raporlarõnda da açõkça görüleceği üzere, Ermeni komitelerinin ve teşkil ettikleri çetelerin maksadõ, Anadolu da isyanlar çõkararak Osmanlõ Devleti ne karşõ ayaklanmak, Osmanlõ Devleti nin çöküşünü sağlayarak bağõmsõz bir Ermenistan kurmaktõ. Ermeni komiteleri ve çeteleri, bu programõ uygulamaya koymuş ve çeşitli tarihlerde isyanlar çõkarmõşlardõr. Ayaklanma teşebbüsleri önce Hõnçaklar dan gelmiş, daha sonra Taşnaklar da aynõ yolu takip etmişlerdir. Ayaklanma teşebbüslerinin ortak özelliği, bunlarõn dõşardan gelen komiteciler tarafõndan plânlanmõş olmasõdõr. Alman Sefiri Saurma nõn, Bakanlõğõna gönderdiği 6 Ekim tarihli raporunda kullandõğõ şu ifade, Ermeni komitelerinin faaliyetlerine tanõklõk etmektedir: "Ermeni isyan teşebbüsleri, ihtilâl komitelerince tertiplenmektedir. Bu zaten onlarõn programõnda kayõtlõdõr." (22) Ermeni komite ve çetelerinin, Osmanlõ Devleti ne başkaldõrmalarõ ve isyanlar çõkarmalarõnõn arkasõndaki bir diğer güç odağõ da Ermeni kilisesidir. Ermeni tarihçi Pasdermadjian Ermeni kilisesinin önemini şöyle ifade eder: "Ermeni Kilisesi, Ermeni milletinin kilise tarafõndan can verilen ruhunun yeniden dünyaya gelmek için yaşadõğõ vücuttur." (23) Bir başka Ermeni tarihçisi Boyajian da: "Ne kadar şumüllü olursa olsun, Ermeni kilisesini aynõ derecede ele almayan herhangi bir Ermeni tarihi Ermeniler in gerçek hayatõnõ ortaya koymayõ başaramaz. Ermeni kilisesi ile Ermeni milleti o de- (17) (18) (19) (20) (21) ram için bkz.: Esat Uras: Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. 2. bs. stanbul, 1976, 432-439. ss. K.S. Papazian: Patriotism Perverted. Boston, 1934, 14-15. ss.; Esat Uras: a.g.e., 450. s. ngiliz D ¾i¾leri Ar¾ivi (Foreign Office: F.O.), 424/107, No: 194, Ek: 1 ngiliz D ¾i¾leri Ar¾ivi, F.O. 424/107, No:185 ve 212 ngiliz D ¾i¾leri Ar¾ivi, F.O. 424/107, No:213 Sadi Koça¾: Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni li¾kileri. Ankara, 1967, 79. s.

10 İSMET BİNARK Ermeni komitelerinin ve teşkil ettikleri çetelerin maksadõ, Anadolu da isyanlar çõkararak Osmanlõ Devleti ne karşõ ayaklanmak, Osmanlõ Devleti nin çöküşünü sağlayarak bağõmsõz bir Ermenistan kurmaktõ. rece iç içedir ki, birisi olmadan diğerini düşünmek mümkün değildir." (24) der. Ermeni Patriği M. Ormanyan õn: Kayõp ülkenin görünen ruhu (25) ifadesiyle tarif ettiği Ermeni kilisesinin ve ruhanilerin, Ermeni meselesi, Ermeni komite ve çetelerinin teşkili ve silâhlanmalarõ konusu ile olan yakõn münasebet ve işbirliğini, bir Osmanlõ vatandaşõ olan Ermeni Piskoposu Gevand Turyan, şu satõrlarla açõklamaktadõr: "Dinî cemaatler, uzun zamandan beri, Ermeni İhtilâl Partileri nin ihtilâl ocaklarõ olmuş ve en şeytanî programlar buralarda hazõrlanmõştõr. Dinî merkezler, silâh depolarõ ve komplo ocaklarõ olmuştur... Dinî liderler, söz ve yazõ ile kendilerine güvenmiş olan halkõ isyana teşvik ediyorlardõ. Artõk vaazlarda yüce sözler ve İncil in doktrini zikredilmiyordu. Sadakat ve doğruluk yerine isyan, insanlõk yerine de kin ve intikam; ahlâk yerine alçaklõk ve rezillik vaaz ediliyordu..., Dinî liderler, komiteler tarafõndan organize edilmiş bayramlara, toplantõlara törenlere başkanlõk ediyorlardõ." (26) Ermeni kilisesi, Türk düşmanlõğõ yanõ sõra Ermeni milliyetçiliği fikrinin de filizlendiği yer olmuştur. Ermeni milliyetçiliğinin uyanmasõnda kiliseye en büyük desteği: ".. Büyük Güçler sağlayacaklardõr. Büyük Güçler içinde de Ruslar... diplomatik alanda Ermeni dosyasõnõ açan ilk devlet olarak görülecektir." (27) Ermeni Komite ve Çetelerinin İsyanlarõ İlk isyan 20 Haziran 1890 daki Erzurum ayaklanmasõdõr. Bunu aynõ yõl 15 Temmuz 1890 da meydana gelen Kumkapõ gösterisi, 1892-1893 de Kayseri, Yozgat, Çorum ve Merzifon olaylarõ, Ağustos 1894 de Birinci Sasun isyanõ, 30 Eylül (22) (23) Alman Ar¾ivleri, Die Grosse Politik, Band: X, No: 2428; Zikreden: Kâmuran Gürün: Ermeni Dosyas. 3. bs. Ankara, 1985, 153-154. ss. Hrand Pasdermadjian: Histoire de l Arménie. Paris, 1949, 290. s.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 11 1895 de Bâb-õ Âli gösterisi, 24 Ekim 1895-28 Ocak 1896 tarihleri arasõnda cereyan eden Zeytun isyanõ, 3 Haziran 1896 tarihli Van isyanõ ve 14 Ağustos 1896 da Osmanlõ Bankasõ nõn işgâli, 1903 de İkinci Sasun isyanõ, 21 Temmuz 1905 de Sultan Abdülhamid e Yõldõz suikasti, 14 Nisan 1909 da da Adana olaylarõ takip etmiştir. Ermeni komite ve çetelerinin isyanlarõnõn arkasõnda, büyük devletleri Osmanlõ Devleti ne karşõ silâhlõ müdahaleye zorlamak maksadõnõn yattõğõ belgelerle sabittir. İstanbul daki Ermeni Partiğinin, 6 Aralõk 1876 tarihinde İngiliz Büyükelçisi Elliot a: "...eğer Avrupa nõn bu işe müdahalesi ve dikkatinin çekilmesi için ihtilâl ve isyan çõkarmak lâzõmsa, bunu yapmanõn hiç de zor bir şey olmadõğõnõ..." söylemesi (28) dikkat çekicidir. İngiltere nin İstanbul daki Büyükelçisi Currie, İngiliz Dõşişlerine gönderdiği 28 Mart 1894 tarihli raporunda şunlarõ ifade etmiştir: "Ermeni ihtilâlcilerinin hedefi karõşõklõklar çõkararak, Osmanlõlar õn karşõlõk vermesini temin etmek ve böylece yabancõ ülkelerin duruma müdahale etmesini sağlamaktõr." (29) İngiltere nin Erzurum Konsolosu Graves ise, İstanbul daki İngiliz Büyükelçiliği ne yolladõğõ 28 Ocak 1895 tarihli mesajda: "Komitelerin maksatlarõnõn genel bir memnuniyetsizlik yaratarak, Türk hükûmeti ve halkõnõn kendilerine karşõlõk vermesini ve yabancõ güçlerin dikkatini Ermeni halkõnõn hayâlî acõlarõna, dolayõsõyla durumu düzeltme gereğine çekmek..." (30) olduğunu bildirmiştir. İngiliz Konsolosu Graves, New York Herald gazetesi muhabiri Sydney Whitman õn: "..- eğer bu memlekete hiçbir Ermeni komitecisi gelmemiş olsaydõ ve Ermenileri isyana kõşkõrtmasaydõlar, bu çarpõşmalar olur muydu?- şeklindeki sorusuna şu cevabõ vermiştir: -Tabiî ki hayõr, sanmam ki (24) (25) (26) (27) Dickran H. Boyajian: Armenia: The Case For a Forgotten Genocide. New Jersey, 1972, 84. s. Yves Ternon: Les Arméniens: Histoire d un genocide. Paris, 1977, 34. s. A Qui la Faute? Aux Partis Revue Arménien. (Publication de la Revue Dadiar). Constantinople, 1917, 40-41. ss. M. Kemal Öke: Ermeni Meselesi. stanbul, 1986, 91. s.

12 İSMET BİNARK bir tek Ermeni öldürülmüş olsun-." (31) Rusya nõn Bitlis ve Van Başkonsolosluğunu yapan General Mayewski, 1912 tarihli raporunda şunlarõ kaydetmiştir: "1895 ve 1896 yõllarõnda Ermeni komiteleri Ermeniler le mahallî halk arasõnda öyle bir kuşku yaydõlar ki, bu bölgelerde herhangi bir reformun yürütülmesi imkânsõz hale gelmişti. Ermeni din adamlarõ hiçbir dinî eğitim gayreti içinde değillerdi. Buna karşõlõk, milliyetçilik fikirlerini yaymak için çok çalõştõlar. Bu tür düşünceler esrarengiz manastõrlarõn duvarlarõ içinde gelişti ve dinî görevlerin yerini Hõristiyanlarõn Müslümanlara olan düşmanlõğõ aldõ. 1895 ve 1896 yõllarõnda Asya Türkiye sinin pek çok vilâyetinde çõkan ayaklanmalarõn sebebi ne Ermeni köylerinin sefâleti, ne de mâruz bulunduklarõ baskõ idi. Zirâ bu köylüler komşularõndan çok daha zengin ve müreffehtiler. Ermeniler in ayaklanmasõ şu üç sebepten ileri geliyordu: 1- Bunlarõn siyasî konularda bilinen tekâmülleri, 2- Ermeni kamuoyunda milliyetçilik, kurtuluş ve bağõmsõzlõk fikirlerinin gelişmesi, 3- Bu fikirlerin Batõ hükûmetlerince desteklenmesi ve Ermeni din adamlarõnõn telkin ve çabalarõyla yayõlmasõ..." (32) İngiltere nin Van daki Konsolos Yardõmcõsõ Williams, 4 Mart 1896 tarihli raporunda: belirtmiştir. "Taşnak ve Hõnçaklarõn aşõrõlõk ve çõlgõnlõklarõ ile halkõ kõşkõrttõklarõnõ, reformlarõn uygulanmasõ için girişilen bütün gayret ve faaliyetleri felce uğrattõklarõnõ, bütün Anadolu da olup bitenlerden Ermeni komitecilerinin sorumlu bulunduğunu..". (33) Adana daki İngiliz Başkonsolosu Doughty Wily, 1909 tarihli raporunda: "Ermeniler in yabancõ müdahaleyi sağlamaya çalõştõklarõnõ..." yazmõştõr. (34) General Mayewski, 1912 tarihli bir başka raporunda: "Taşnak Komitesinin Ermeniler le Müslümanlarõ birbirine düşürerek durumu karõştõrmaya ve Rus müdahalesine zemin hazõrlamaya (28) (29) (30) ngiliz D ¾i¾leri Ar¾ivi, F.O. 424/46, 205-206. ss. No. 336 ngiliz Mavi Kitab (Blue Book), (Turkey), No:6 (1894), 57. s. ngiliz Mavi Kitab, No: 6 (1894), 222-223. ss.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 13 çalõştõğõnõ..." (35) ifade etmiştir. Ermeni tarihçi Papazian da: "İsyanlarõn maksadõnõn, Avrupa Devletleri nin Osmanlõ Devleti nin içişlerine müdahalelerini temin etmek olduğunu..." (36) yazmõştõr. Ermeni komiteleri her isyanõ, bu isyandan hemen sonra Avrupalõlarõn müdahalede bulunacaklarõ propagandasõyla çõkarmõşlardõr. Görüldüğü gibi, Ermeni komite ve çetelerinin isyanlarõnõn sebebi ne sefâlet, ne õslahat, ne de baskõ altõnda tutulduklarõdõr. İsyanlarõn gerçek sebebi, Batõlõ büyük devletler ile Rusyanõn, Ermeni komiteleri ve Ermeni kilisesi ile işbirliği halinde, tarihe damgasõnõ vurmuş Osmanlõ İmparatorluğu nun parçalanmasõnõ istemeleridir. Osmanlõ Devleti ise, bu isyanlar karşõsõnda, her devletin yapacağõnõ yapmõş ve isyanlarõ bastõrmak için çetelerin üzerine kuvvet göndermiştir. Ancak, her isyanõn bastõrõlmasõ Ermeniler ve destekçileri tarafõndan yeni bir katliâm olarak gösterilmiştir. Ermeniler dõşardan gelen yardõmlarla silâhlanarak çeteler kurmuş, Osmanlõ Devleti ne karşõ ayaklanmõş ve Türk kanõ dökmeyi âdeta zevkli bir vazife bilmişlerdir. Tarafsõz temsilcilerden biri olan Avusturya Konsolosu nun, hükûmetine verdiği raporda yer alan şu ifadeler, bu hakikati bir kere daha ortaya koymaktadõr: "Türkler in Ermeniler e zulmetmekte olduklarõ yaygaralarõ yalandõr. Türk hükûmeti Ermeniler e hiçbir kötülük yapmõyor. Belki hükûmetin kayõtsõzlõğõndan faydalanan Ermeniler ihtilâller hazõrlõyor, dağlara çeteler çõkarõyor, Türkler ise ancak bu çetelerin takibine ve ihtilâlleri bastõrmaya koşuyorlar." (37) Birinci Dünya Savaşõ nõn başlamasõ ve Osmanlõ Devleti nin 1 Kasõm 1914 de İtilâf Devletleri ne karşõ Almanlar õn yanõnda savaşa girmesi, Ermeniler tarafõndan büyük bir tarihî fõrsat olarak görülmüştür. Ermeni tarihçi Louise Nalbandian õn belirttiği gibi: (31) (32) (33) Esat Uras: a.g.e., 426. s. General Mayewski: Les Massacres d Arménie - Statistique des Provinces de Van et de Bitlis. Petersbourg, 1916, 11-13. ss. ngiliz Mavi Kitab, No:8 (1896), 108. s.

14 İSMET BİNARK...Anadolu da olup bitenlerden Ermeni komitecileri "Ermeni komiteleri için hedeflerini gerçekleştirecek topyekün ayaklanmayõ başlatmanõn en uygun zamanõ Osmanlõlarõn savaş halinde olduğu zamandõr." (38) Ermeni komitelerinin Birinci Dünya Savaşõ nda faaliyete geçebileceğini düşünen Osmanlõ Devleti, savaş öncesinde, 1914 Ağustos unda Erzurum da Taşnak yöneticileri ile bir toplantõ yapmõştõr. Taşnaklar bu toplantõda, Osmanlõ Devleti nin savaşa girmesi halinde sâdõk vatandaşlar olarak Osmanlõ ordularõ saflarõnda görevlerini yerine getirecekleri vaadinde bulunmuşlardõr. Buna karşõlõk, bu vaadlerini yerine getirmemişlerdir. Bu toplantõdan önce, Haziran ayõnda yine Erzurum da düzenlenen Taşnak Kongresi nde, Osmanlõ Devleti ne karşõ olan mücadelenin sürdürülmesi kararlaştõrõlmõştõr. (39) Rusya Ermeniler i de, Rus ordusuyla birlikte Osmanlõ Devleti ne saldõrma hazõrlõklarõna başlamõşlar, Eçmiyazin Katolikosu ile Kafkas Genel Valisi Worontsoff-Dachkof arasõnda: "Rusya nõn, Osmanlõlar a Ermeniler için yapõlacak õslahatõ uygulattõrmasõ karşõlõğõnda, Rusya Ermenileri nin kayõtsõz şartsõz Rusya yõ desteklenmeleri..." (40) konusunda mutabakata varõlmõş, Katolikos daha sonra Tiflis de Çar tarafõndan kabul edilmiş ve Çar a: "Anadolu daki Ermeniler in kurtuluşunun ancak Türk hâkimiyetinden ayrõlarak muhtar bir Ermenistan teşkil etmeleri ve bu Ermenistan õn Rusya nõn himâyesiyle mümkün olabileceğini..." (41) ifade etmiştir. Rusya nõn politikasõ ise, Ermeniler i kullanarak Doğu Anadolu yu ilhâk etmektir. Rusya nõn Osmanlõ Devleti ne savaş ilân etmesi üzerine, Taşnak Komitesi, yayõn organõ olan Horizon da şu bildiriyi yayõnlamõştõr.: (34) (35) (36) (37) Schemsi Kara [Re¾it Saffet Atabinen]: Turcs et Arméniens Devant l historie. Genéve, 1919, 11. s. Schemsi Kara: a.g.e., 11. s. K. S. Papazian: a.g.e., 19. s. Nikerled Krayblis: Rusya n n ½ark Siyaseti ve Vilâyet-i ½ark yye Mes elesi. Tercüme eden: Habil Adem. stanbul, 1332,

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 15 "Ermeniler en küçük bir tereddüt göstermeden İtilâf Devletleri nin yanõnda yer almõşlar, bütün güçlerini Rusya nõn emrine vermişler, ayrõca gönüllü alaylarõ teşkil etmişlerdir." (42) Taşnak Komitesi, teşkilâtõna ayrõca şu talimatõ da vermiştir: "Ruslar sõnõrõ geçtiklerinde ve Osmanlõ ordularõ geri çekilmeye başladõklarõnda her yerde isyanlar çõkarõlmalõ, Osmanlõ ordularõ bu suretle iki ateş altõna alõnmalõdõr. Osmanlõ ordusunun ilerlemesi halinde ise, Ermeni askerler silâhlarõyla birlikte kõtalarõnõ terk edecek ve çeteler teşkil edip Ruslar la birleşeceklerdir." (43) Hõnçak Komitesi de, teşkilâtõna gönderdiği talimatta: "Komitenin bütün gücüyle mücadeleye katõlarak İtilâf Devletleri nin ve özellikle Rusya nõn müttefiki sõfatõyla Ermenistan, Kilikya, Kafkasya ve Azerbaycan da zaferi temin için her türlü vasõta ile İtilâf Devletleri ne yardõm edeceğini..." (44) Türkler in Ermeniler e zulmetmekte olduklarõ yaygara- bildirmiştir. Rus ordusunun, Osmanlõ ve Rus larõ yalandõr. Türk hükûmeti Ermenileri nden kurulmuş gönüllü Ermeniler e hiçbir alaylarõ öncülüğünde Türk topraklarõna girmesiyle birlikte, Osmanlõ ordu- kötülük yapmõyor. sundaki Ermeniler silâhlarõyla firar ederek Rus kuvvetlerine katõlmõşlar, gönüllü alaylarõ ve çeteler teşkil etmişlerdir. õllardõr Ermeni ve misyoner okul ve kiliselerinde saklanmõş silâhlar ortaya çõkarõlmõş, askerlik şubeleri basõlarak silâhlara el konmuş; silâhlanan çeteler, komitelerin kurtulmak istiyorsan, önce komşunu öldür talimatõ üzerine, erkeklerin cephelerde olmasõ sebebiyle savunmasõz durumda bulunan Türk şehir, kasaba ve köylerine saldõrarak katliâm ve mezâlime girişmişler, dün tebaa-i sâdõka olarak bilinen Ermeniler, Türk ordusunu arkadan vurmuşlar, Türk askerî birliklerinin harekâtõnõ engellemişler, ikmal yollarõnõ kesmişler, yaralõ askerleri pusuya düşürerek vahşice öldürmüşler, savunmasõz kadõn ve kõzlara çeşitli işkencelerle tecâvüz etmişler, ihtiyarlarõ ve çocuklarõ da işkencelerle öldürmekten geri kalmamõşlar; halkõn eşya, para, hayvan ve ürünlerine el koymuşlar, mâbedleri tahkir etmişler, (38) (39) 178. s; Zikreden: Ne¾ide Kerem Demir: a.g.e., 61. s. Louise Nalbandian: a.g.e., 111. s. Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât- htilâliyesi: lân- Me¾rutiyetten Evvel ve Sonra. Ne¾reden: Dahiliye Nezâ-

16 İSMET BİNARK köprü ve yollarõ imha ile resmî daireleri, şehir, kasaba ve köyleri içindekilerle birlikte yakmõş, şehirlerde ayaklanarak Rus işgâlini kolaylaştõrmõşlardõr. Osmanlõ devleti tebaasõnda bulunan Ermeniler, böylece devlete ihanet etmişlerdir. Rus kuvvetleri saflarõndaki Ermeni gönüllü alaylarõnõn yaptõklarõ mezâlim ve soykõrõm o kadar ağõr olmuştur ki, Rus komutanlõğõ bâzõ Ermeni birliklerini cepheden uzaklaştõrarak geri hatlara sevk etmek mecburiyetinde kalmõştõr. Rus ordusunda görev yapan bâzõ subaylarõn hâtõratõ, bu zulme bütün açõklõğõyla tanõklõk etmektedir. (45) Bu gönüllü alaylarõna, siyasî sebeplerle Rus Hükûmeti tarafõndan Sibirya ya sürülmüş Ermeniler le, Osmanlõ Ermenileri nden de bir çok kişi katõlmõştõr. Bu alay ve çetelerin reisleri içerisinde en acõmasõz Türk düşmanlarõ ise, savaş başlarõnda Rusya ya kaçan ve Armen Garo takma adõnõ kullanan Osmanlõ Erzurum Mebusu Karakin Pastõrmacõyan, Antranik (General), Zangezorlu Şabaş Orbelyan, Yüzbaşõ Melik, Karabağlõ Avan Han (General) Tarahanof kardeşler, Atabekof, Monuşak kadõn, Arkepiskopos Manuçaryan, Doktor Paşayan, Sarkis Minasyon, Sarkis Parsehyan, Şahrikyan, Hajuk, Hraç, Zohrap, Murad (Hamparsum Boyaciyan), Osmanlõ Van Mebusu ve Taşnaksutyan Komitesi ileri gelenlerinden V. Papazyan idi. (46) Ermeni komite ve çetelerinin faaliyetleri söz konusu olunca: ".. amacõn bir kurtuluş mücadelesine yönelik gayretler değil de, bir õrkõ, Türkler i ortadan kaldõrmayõ azmeden çabalardan ya da tek taraflõ bir kan davâsõndan ibaret olduğu anlaşõlacaktõr. Ermeni komitelerinin baştan beri Osmanlõ sõnõrlarõ içindeki teşebbüslerinin kõtal, mezâlim ve soykõrõma yönelik terörizm ve yõkõcõ faaliyetlerden başka bir şekilde izah edilemeyeceği yeterince açõk değil midir? Önce II.Abdülhamid döneminde bireysel tedhiş hareketleri ve onu takiben de suikasdler, anomik ayaklanmalar ve baskõnlarla başlayan Ermeni hâdiselerindeki şiddet unsuru giderek artarak, savaş döneminde toplu isyan ve çatõşmaya dönüşmüştür. Dahasõ, 1915 Sarõkamõş yenilgisi ile Doğu Anadolu dan Osmanlõ ordusu çekilince, Ermeni komitecilerin bu yörede mezâlime başlayacaklarõ görülecektir. Düşman da olsa savaş kurallarõna riâyet etmesi gereken Rus işgâl kuvvetlerinin devrimle ülkelerine dönmeleri üzerine de 1917 den Osmanlõ gücünün Erzurum a girdiği 1918 e kadar aşağõ yukarõ bir (40) (41) (42) (43) reti. stanbul, 1916, 144-146. ss. Gr. Tchalkouchian: Le Livre Rouge. Paris, 1919, 12. s. Gr. Tchalkouchian: a.g.e., 13. s. Esat Uras: a.g.e., 594. s. Mehmet Hocao lu: Ar¾iv Vesikalar yla Tarihte Ermeni Mezâlimi ve Ermeniler. stanbul, 1976, 570-571. ss.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 17 Osmanlõ ordusundaki Ermeniler silâhlarõyla firar ederek Rus kuvvetlerine katõlmõşlar, gönüllü alaylarõ ve çeteler teşkil etmişlerdir. yõl süresince Ermeni komiteciler yerli halk üzerinde tarihî vesikalarla sabit bir soykõrõm uygulamõşlardõr." (47) Ermeniler, Osmanlõ Devleti ne karşõ olan ayaklanmalarõ ve bunun neticesi olan katliâmlarõ, tehcir (sevk) kararõ üzerine girişilen bir meşru müdâfaa olarak takdim etmek alõşkanlõğõndadõrlar. Oysa, isyanlar tehcirin değil; tehcir, isyan, mezâlim ve soykõrõmõn sonucudur. Bütün bunlar olurken, İngiliz ve Fransõz donanmalarõ Çanakkale Boğazõ nõ zorlamakta, Türk askeri Galiçya dan, Doğu Anadolu ve Irak a kadar çeşitli cephelerde düşman kuvvetleriyle çarpõşmaktadõr. Osmanlõ Devleti bu durum karşõsõnda, önce Ermeni Patriği ni, Ermeni asõllõ mebuslarõ ve Ermeni cemaatinin önde gelenlerini çağõrarak, soykõrõma varan Ermeni katliâm ve mezâliminin devam etmesi halinde gerekli tedbirleri alacağõnõ bildirmiş; bu ihtar netice vermeyince, 24 Nisan 1915 de Ermeni komitelerini kapatmõş ve yöneticilerinden 2345 kişiyi devlet aleyhine faaliyette bulunmak suçundan tutuklamõştõr. Çeşitli ülkelerdeki Ermeniler in her yõl katliâm!.. yõldönümü diye andõklarõ (44) (45) Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât- htilâliyesi. 151-153. ss Journal de Guerre du Deuxième Régiment d Artillerie de Forteresse d Erzéroum, 1919.

18

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 19 II. Bölüm Ermeniler in Türkler e Yaptõklarõ Mezâlim ve Soykõrõmõn Yazõlõ Belgeleri Y 24 Nisan, devlet aleyhinde faaliyette bulunmuş bu teröristlerin tutuklandõğõ tarihtir. İleri sürüldüğü gibi, iddialarõn katliâm ile bir ilgisi yoktur. İddialar asõlsõz ve hayalîdir. Osmanlõ Devleti, mâruz kaldõğõ bu büyük iç ve dõş tehlikeler sebebiyle, benzer tehlikelerle karşõlaşan ülke ve devletlerin almakta tereddüt göstermeyeceği bir tedbire başvurarak, savaş bölgeleri yakõnlarõndaki Ermeniler i, mahallî dengeleri bozmayacak daha güvenilir bölgelere nakletmiştir. Bununla ilgili Sevk ve İskân Kanunu 14 Mayõs 1331 (27 Mayõs 1915) tarihli olup, 1 Haziran 1915 tarihli Takvim-i Vekâyi gazetesinde neşredilmiştir. Ermeni tarihçi Leo (Arakel Babakhanian) nun Paris te 1934 de Ermenice basõlan Türkiye Ermeni İhtilâli adlõ kitabõnda da belirttiği gibi, Osmanlõ Devleti: "Rus kõşkõrtmalarõna kapõlarak ve Rus silâhlarõna güvenerek karõşõklõk ve isyanlar çõkaran Ermeni komiteleri karşõsõnda kendi varlõğõnõ korumak hakkõnõ kullanmõştõr." Üstelik sevk ve iskân bir cezaî işlem değil, güvenlik sebepleriyle belirli bir azõnlõk grubunun belirli yerlerde iskân edilmeleridir. Osmanlõ Hükûmeti, 1916 da neşrettiği Beyaz Kitap da alõnan kararõn gerekçelerini şöyle açõklamõştõr: "Ermeniler hõyânet ettiler. Bu pek bedîhidir. Hem de bu hõyâneti lisan, dil ve milliyetlerini sâyesinde muhafaza edebildikleri, her zaman şefkat ve hürmet gördükleri hükûmetin, hayat ve istiklâli mevzû-i bahs olduğu müthiş bir harb sõrasõnda arkasõndan vurmak, can alacak noktalarõna kasdetmek suretiyle ve muntazam tertibatla yaptõlar. Hükûmet her zaman kendilerinin hukukuna hürmet, husûsât-õ milliyelerine riâyet etti. Umûr-i mezhebiyye ve millîyelerinde kendilerine büyük müsâadatda bulundu. Mukabilinde hõyânet ve suîkasd gördü... Harb-i Umûmî de ise, kendilerinin de sâyesinde te mîn-i refâh (46) (47) ttihad ve Terakki Kongresi, 1332 Senesi. stanbul, 1332, 13-14. ss. Mim Kemâl Öke: Ermeni Sorunu 1914-1923 (Devletin D ¾ Politika Araç Alternatifleri Üzerine Bir nceleme). Ankara,

20 İSMET BİNARK ve servet ettikleri memleketin müdâfaasõ yerine, ihanet ve hõyâneti temin ettiler. Esasen hayat ve bekaasõnõ temin için binlerce evlâdõnõ harp meydanlarõnda fedâ eden, bilâ-tefrik-i cins ve mezhep bütün ahalisinden vatana karşõ her zamandan ziyâde bir merbûtiyyet bekleyen bir devletin kendisini dahilde işgâle, arkadan vurmağa çalõşanlara karşõ böyle bir karar ittihâz etmesi, en tabiî ve meşrû ve aynõ zamanda istimâlinin ihmâli kat iyyen câiz olamayacak bir hakkõ idi." (48) Kaldõ ki, Osmanlõ Hükûmeti, Ermeniler in sevki sõrasõnda zarar görmelerini önlemek için büyük gayret de göstermiştir. Bu maksatla yayõnlanan emir ve talimatlar bunun açõk kanõtõdõr: "...nakli gereken Ermeniler in yeni yerleşme bölgelerine hareket ettirilmeleri ve yolculuklarõ sõrasõnda rahatlarõ sağlanmalõ, canlarõ ve mallarõ korunmalõdõr; varõşlarõndan yeni yurtlarõna tamamiyle yerleşmelerine kadar iâşeleri mülteci tahsisatõndan karşõlanmalõdõr; bunlara daha önceki malî durumlarõ ve halihazõr ihtiyaçlarõna göre mal ve toprak dağõtõlmalõdõr. İhtiyaç sahipleri için Hükûmet evler yapmalõ, çiftçi ve ihtiyaç sahibi zanaatkârlara tohum, âlet, teçhizat temin edilmelidir." (49) "...yoksul göçmenlere yerleşebilmeleri için kredi verilmelidir. Yolculuk halindeki kişiler için kurulacak kamplar muntazaman denetlenmelidir; bu göçmenlerin refahõ için gerekli önlemler alõnmalõ, ayrõca asayiş ve güvenlikleri sağlanmalõdõr. Yoksul göçmenlere yeterli yiyecek verilmeli ve sağlõk durumlarõ hergün kontrol edilmelidir... Hasta, kadõn ve çocuklar trenle, diğerleri ise dayanõklõlõklarõna göre katõrla, araba içinde veya yaya olarak gönderilmelidir... Kamplarda veya yolculuk sõrasõnda göçmenlere karşõ bir saldõrõ vukû bulursa, bu saldõrõlar derhal püskürtülmelidir." (50) Ermeni komite ve çetelerinin, tehcir sonrasõnda da, bağõmsõz Ermenistan kurma teşebbüslerine devam ettikleri; katliâm, mezâlim ve soykõrõmõ sürdürdükleri arşiv belgeleriyle sabittir. Ermeni komite ve çetelerinin, mâsum ve savunmasõz Türkler e yaptõklarõ katliâm, mezâlim ve soykõrõm şu başlõk- İsyanlar tehcirin değil; tehcir, isyan, mezâlim ve soykõrõmõn sonucudur. (48) 1991, 109. s. Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât- htilâliyesi. 6, 288. ss.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 21 lar altõnda sõralanabilir: Savaşa erkeklerini göndermiş, savunmasõz kadõn, çocuk ve yaşlõlarõn bulunduğu köy ve kasabalarda insanlõkla bağdaşmayacak mezâlim ve soykõrõm yapmak, evleri, ağõllarõ, hayvanlarõ ve ürünleri yakmak, kadõn ve kõz çocuklarõnõn õrzõna tecâvüz, mâsum insanlarõn burunlarõnõ, kulaklarõnõ ve çenelerini kesme, cesetleri parçalayarak ateşte pişirip yakõnlarõna yemeleri için zorlama, cesetleri köpeklere yedirmeleri, mezarlõklarõn kazõlarak defnedilmiş olanlarõn dõşarõ atõlmalarõ, hâmile kadõnlarõn karõnlarõndan süngülenmesi ve rahimlerinden bebeklerinin çõkarõlmasõ, câmi ve türbeleri tahrip ve tahkir etme, resmî binalarõ yakma, cepheden yaralõ dönen askerlerin akla gelmeyecek işkencelerle vahşice öldürülmesi... İnsanlõk dõşõ bu vahşet ve mezâlimin, soykõrõmõn belgeleri, bugün arşiv ve kütüphanelerdedir. Türk milletinin bu vahşet ve mezâlimi, insanlõk için utanç verici bu çirkinlikleri unutmasõ mümkün müdür? Dünya kamuoyu da bunlarõ görmemezlikten gelemez. Aksi tutum ve davranõşlar, insanlõk hukukunu zedeler. Takdir edileceği üzere, tarihîn gerçek bilgileri ilk elden orijinal kaynaklara, yâni arşiv belgelerine dayanõr. Belgesiz tarih yazõlamaz ve olaylarõn arkasõndaki gerçekler gün õşõğõna çõkarõlamaz. Arşiv belgelerini dikkate almadan, varsayõmlarla tarih yazmak, belirli bir dönem hakkõnda hüküm vermek, tarihî olaylarõ siyasî istismar konusu yapmak, tarih ilminin gerektirdiği tarafsõzlõk, ilmî objektiflik ve ilim namusu ile bağdaşmaz. Ermeni meselesinin sosyal ve siyasî yönleri, asõlsõz Ermeni iddialarõ, Türk kaynaklarõna, özellikle de birinci el arşiv kaynaklarõna dayanõlarak ortaya konulmadõğõ için, bugüne kadar hep tek taraflõ ve Türkiye aleyhine eserler ortaya konmuştur. Başta Başbakanlõk Osmanlõ Arşivi olmak üzere, Türk arşivlerinde araştõrma yapmalarõ için kendilerine izin verilen Ermeni asõllõ araştõrmacõlarla, Ermeniler tarafõndan para karşõlõğõnda çalõştõrõlan Osmanlõ Devleti: Rus kõşkõrtmalarõna kapõlarak ve Rus silâhlarõna güvenerek karõşõklõk ve isyanlar çõkaran Ermeni komiteleri karşõsõnda kendi varlõğõnõ korumak hakkõnõ kullanmõştõr. sözde ilim adamlarõ ise, Türk arşivlerinde Ermeni iddialarõnõ teyid edici belgeler bulamayõnca, mevcut olduğunu iddia ettikleri belgelerin kendilerine kapalõ tutulduğu tarzõnda gayri ciddî ve maksatlõ beyanlarda bulunmakta, böylece ilim çevrelerinde kendi leyhlerine kamuoyu oluşturmaya çalõşmaktadõrlar. Ermeniler in soykõrõm iddialarõ asõlsõz olup, hiçbir ilmî belgeye dayanmamaktadõr. Ermeniler in asõlsõz iddi-

22 İSMET BİNARK alarõnõn arkasõnda, hayalî siyasî istek ve arzularõ yatmaktadõr. İddialar tamamen siyasîdir. Osmanlõ Arşivleri, her milliyetten araştõrmacõnõn yararlanmasõna, dün olduğu gibi bugün de açõktõr. Osmanlõ Arşivi nde araştõrma yapan yabancõ bilim adamõ sayõsõ 4000 civarõndadõr. Binlerce yabancõnõn orijinal belgelere ulaşarak yaptõklarõ çalõşmalar yanõnda, sevk ve iskân konusundaki belgeler de Türkçe ve İngilizce olarak yayõnlanmõş ve yabancõ araştõrmacõlarõn yararlanmasõna sunulmuştur. Ancak, arşiv araştõrmasõ yapan gerçek ilim adamlarõnõn da çok iyi bildikleri bir husus, arşivlerin Ermeni araştõrmacõlarõn istedikleri gibi sipariş üzerine belge üretmedikleridir. Ermeni tarihçiler arasõnda, Ermeni-Osmanlõ tarihçisi yoktur. Ermeni tarihçilerin en büyük eksikliği de budur. Türkçe öğrenip Osmanlõ arşiv belgelerini ve neşriyatõnõ incelemek yerine, birtakõm asõlsõz iddialar ileri sürerek, tarih yorumu yapmayõ tercih etmektedirler. Kitabõmõzda, Rus ve Batõ arşivlerindeki belgelerden, Batõlõ diplomat ve yazarlarõn rapor ve kitaplarõndan, Ermeniler in yaptõğõ mezâlim ve soykõrõmõ yerinde fotoğraflarla tespit eden yabancõ gazetecilerden meydana gelen tarafsõz Tahkik Heyeti mensuplarõnõn rapor ve yazõlarõndan yapacağõmõz iktibaslar ve Başbakanlõk Osmanlõ Arşivi ndeki, Ermeni asõllõ veya yanlõsõ araştõrmacõlarõn bildikleri halde görmemezlikten geldikleri orijinal belgelere (51) atõfta bulunarak, Türk halkõna yapõlan mezâlim ve soykõrõmõn arşiv belgelerini ortaya koyacağõz. Ermeni komite ve çetelerinin Türk insanõna yaptõğõ mezâlim ve soykõrõmõ arşiv belgeleri õşõğõnda ortaya koymak, bu konudaki tek sesliliği ortadan kaldõrmanõn ve Ermeniler in mâhut iddialarõnõn asõlsõzlõğõnõ dünya kamuoyuna göstermenin şüphesiz en gerçekçi yoludur. Başbakanlõk Osmanlõ Arşivi ndeki konu ile ilgili binlerce belgenin tamamõna, şüphesiz bir kitap hacmi içerisinde yer vermek mümkün değildir. Bu itibarla, mezâlim ve soykõrõm belgelerine sayõlõ örnekler vermekle iktifa edeceğiz. Kullanõlan arşiv belgelerinin metin içinde önce özetleri verilmiş; bunlara ait dipnotlarõndan, yazõnõn sonunda yer alan orijinal belge örneklerine atõfta bulunulmuştur. Kitabõn ana kaynağõnõ teşkil eden mezâlim ve soykõrõma ait arşiv belgelerinin kopyalarõ, eserin ilmî objektifliğini ve doğruluğunu göstermesi bakõmõndan ilâve edilmiştir. Bunlara ilâveten, belgelerin transkripsiyonlõ metinleri de verilmiştir. Ayrõca, Ermeni komite ve çetelerinin mâsum ve savunmasõz Türk halkõna yap- (49) (50) 1915 May s tarihli Bakanlar Kurulu Talimat, Ba¾bakanl k Osmanl Ar¾ivi, Meclis-i Vükelâ Mazbatalar, Cilt 198, Karar Nu: 1331/163 ngiliz D ¾i¾leri Ar¾ivi, F.O. 371, 9158/5523

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 23 tõğõ insanlõk dõşõ mezâlim ve soykõrõmõn, toplu mezar kazõlarõnõn fotoğraflarõna, kitabõn içinde ve sonunda yer verilmiştir. Ermeniler in Birinci Dünya Savaşõ sonrasõnda Anadolu ve Kafkaslar da mâsum ve savunmasõz halka yaptõklarõ mezâlim ve soykõrõmõ belgelerle gözler önüne sermeden önce, XX. yüzyõlõn başlarõnda Kafkaslar da yaptõklarõ soykõrõma tanõklõk edecek, 6 Eylül 1905 tarihli Novoye Obozrenye gazetesinde yayõnlanmõş şu habere yer verelim: (52) Bakü de Yeni Çarpõşmalar. P.T.A. Bakü den bildirmekte: 16 Ağustos da Şuşa da Ermeniler, şehrin Ermeni bölümünde yaşayan ve burada ticaretle meşgul olan Müslümanlara tecavüz edip hepsini kestiler. Bilâhare 40 evlik mahalleyi yaktõlar. Başlarõnda bir Han bulunan 100 kişilik bir Müslüman grubu, halkõ sakinleştirmek için Ermeni bölgesine geçerek Ermeniler üzerine hücum edip, birçoklarõnõ yaralamõş, kalanlarõ ise esir etmiştir. Yardõma gelen Vali Baranovski yi Ermeniler yaralamõşlardar. Müslümanlar yaralõyõ şehre götürmüş, galeyâna gelen halk Ermeni tecavüzüne karşõ gelmeye başlamõştõr. Civar köylerden, sayõlarõ Ermeniler in yarõsõ kadar olan Müslüman yardõma gelince, o vakte kadar sessiz kalmõş olan Ermeni ruhanileri zorbalõklara son verilmesi istek ve ricasõyla ortaya çõkmõşlardõr. Müslümanlar anõnda ateşi kesmişler, fakat Ermeni tarafõ kurşun yağdõrmaya devam etmiştir. Bundan sonra Müslümanlar hücuma geçmiş, taraflar birbirine kesmeye devam etmektedir. Şehrin her tarafõ yanmakta... Erzurum ve Erzincan Çevresinde Ermeni Mezâlimi ve Soykõrõmõ Erzurum daha önce de Ermeni isyanlarõna, katliâm ve mezâlimine, soykõrõmõna sahne olmuştur. Erzurum ve çevresinde çõkarõlan isyanlarda, Ermeni komiteleri kadar, bölgedeki Rus ve İngiliz konsoloslarõnõn da parmağõ olduğu bilinmektedir. (53) Seferberliğin ilânõ üzerine, Ermeniler in büyük bir kõsmõ, Osmanlõ ordusundan firar edenlerle birlikte Rusya ya iltica etmiş ve Rus ordusunda gönüllü alaylarõ teşkil etmişler ve Osmanlõ ordusuna Rus safhalarõnda taarruz etmişlerdir. Bölge- (51) Bu konudaki orijinal belgeler için, Ba¾bakanl k Devlet Ar¾ivleri Genel Müdürlü ü nün bibliyografik künyesi verilen

24 İSMET BİNARK deki mahallî Ermeni çeteleriyle mâsum ve savunmasõz Türk halkõna akla hayale gelmeyecek katliâm ve mezâlim yapmõşlardõr. Birinci Dünya Harbi nde, Erzurum un Ruslar tarafõndan işgali sõrasõnda, Rus kuvvetlerinin komutanõ Üsteğmen Abgral õn, 3 Mart 1918 tarihinde Erzurum dan Kafkasya Ordu Komutanõna gönderdiği resmî rapor, Ermeniler in Erzurum da savunmasõz halka yaptõklarõ mezâlim ve soykõrõma tanõklõk etmektedir. Bu raporu aynen yayõnlõyoruz: (54) Müslümanlarõn Ermeniler Tarafõndan Katledilmesi Rus Resmî Dokümanõ (No. 31) Erzurum, 3 Mart 1918 Kafkasya Ordu Komutanõna, 26 Şubat 1918 günü öğle saatlerinde, milis kuvvetlerinden bir grup, Türkler i toplamaya başladõ. Maksatlarõ tabyalara giden demiryolu ve yollarõ Türkler e temizletmekti. Söz konusu bu emir General Antranik tarafõndan verildi. Ancak, emri uygulayan şehirdeki milislerin başkanõ M. Farachian dõ. Türkler durumdan şikâyetçi oldular ve Rus Komutan tarafõndan imzalanmõş yazõlõ bir emir gerektiğini, ancak böyle bir emrin mevcut olmadõğõnõ, bu sebeple kendilerinin toplatõlmalarõnõn kanunî formalite ile bağdaşmadõğõnõ iler sürdüler... Ben derhal Farachian ile temasa geçtim, kendisi son gelişmeler sebebiyle komutandan yazõlõ emir alma usulünün kaldõrõldõğõnõ söyledi. Toplananlar üç gruba bölündü. Bir grup işçi Kars Kapõsõ na gönderildi. İkinci grup Oltu Kapõsõ na gönderildi. Saat 15.00 civarõnda askerlerimden biri Kars Kapõsõ na gönderilen Türkler in Aziziye Tabyasõ nõn içinde alõndõklarõnõ haber verdi. Askerlerin verdiği bu bilginin önemini 27 Şubat günü anlayabildim. Erzurum dan ayrõlõrken Kars yolu üzerinde 70 den fazla Türk ün cesediyle karşõlaştõm. Kafalarõndan, boyun ve göğüslerinden kurşunlandõklarõ ve ayrõca, kalp ve karõnlarõndan süngülendikleri görülüyordu. ¾u yay nlar na bak lmal d r: - Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920). Ankara, 1994; Eserin ngilizcesi: Armenians In Ottoman Documents (1915-1920). Ankara, 1995. - Hüseyin Nâz m Pa¾a: Ermeni Olaylar Tarihi. 2 C. Ankara, 1994. - Ar¾iv Belgelerine Göre Kafkaslar da ve Anadolu da Ermeni Mezâlimi (1906-1922) (Armenian violence and mas- sacre in the Caucasus and Anatolia based on archives, 1906-1922). 4 C. Ankara, 1994-1998. At fta bulundu umuz bu son eserin 3 ve 4. ciltleri d ¾ ndaki yay nlar n tamam, bu sat rlar n yazar smet Binark n Devlet Ar¾ivleri Genel Müdürlü ü döneminde yap lm ¾t r. Bu yay nlarla, Ermeniler in soyk r m iddialar n n as ls z oldu u, Ermeniler e soyk r m yap lmad, aksine Ermeniler in Türkler e sistematik bir soyk r m uygulad klar otantik