T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) ARAÇ BAKIM VE ONARIM BENZİNLİ MOTORLAR

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) ARAÇ BAKIM VE ONARIM BENZİNLİ MOTORLAR ANKARA NİSAN 2005

İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR... iii ÖĞRENME FAALİYETİ-1... 2 1. BENZİNLİ MOTOR PARÇARINI SÖKMEK...2 1.1. Motorun Taşıttan İndirilmesi...2 1.2. Benzinli Motoru Sökmek... 3 1.3. Benzinli Motorun Çalışma Esasları...4 1.3.1. Emme Zamanı... 5 1.3.2. Sıkıştırma Zamanı... 5 1.3.3. İş Zamanı...5 1.3.4. Egsoz Zamanı... 6 2. BENZİNLİ MOTOR ANA PARÇALARINI TANITMAK... 6 2.1. Krank (ANA) Mili...6 2.2. Kam (Eksantrik) Mili... 7 2.3. Motor Bloğu... 7 2.4. Silindir Kapağı... 7 2.5. Yanma Odası... 8 2.6. Manifoldlar...8 2.7. Silindirler ve Gömlekler...8 2.8. Yataklar... 8 2.9. Piston ve Piston Kolu (Biyel)...9 2.10. Supaplar...10 2.11. Segmanlar...10 2.12. Volan... 11 2.13. Külbitör Mili...11 2.14. Contalar... 11 3. BENZİNLİ MOTORUN YARDIMCI SİSTEMLERİ... 11 3.1. Karbüratörlü Yakıt Sistemi... 11 3.1.2. Yakıt Sistemi Parçaları:...12 3.1.3. Yağlama Sistemi...13 3.1.4. Soğutma Sistemi...14 3.1.5. Ateşleme Sistemi...15 3.2. Elektronik Kontrollu Yakıt Enjeksiyon Sistemleri... 16 UYGULAMA FAALİYETİ...19 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...20 PERFORMANS TESTİ... 23 ÖĞRENME FAALİYETİ-2... 24 4. BENZİNLİ MOTOR PARÇARININ BAKIMI YAPMAK...24 4.1. Benzinli Motorda Yapılan Bakımlar... 24 4.2.1. Soğutma Sisteminde Yapılan Bakımlar... 24 4.2.2. Yağlama Sisteminde Yapılan Bakımlar... 24 4.2.3. Yakıt Sisteminde Yapılan Bakımlar...25 4.2.4. Ateşleme Sistemi Kontrolleri... 25 4.2.5. Motor Parçalarında Yapılan Kontroller ve Bakımlar... 25 4.2.6. Motor Parçalarının Ölçülmesi... 26 i

4.2.7. Motor Parçalarının Ölçü Değerlerini Katalog Değerleri ile Karşılaştırmak... 26 UYGULAMA FAALİYETİ...27 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...28 PERFORMANS TESTİ... 31 ÖĞRENME FAALİYETİ-3... 32 5. BENZİNLİ MOTOR PARÇALARINI TAKMAK...32 5.1. Benzinli Motor Parçalarını Takmadan Önce Dikkat Edilmesi Gereken Kurallar...32 5.2. Benzinli motor parçalarını takmak... 32 5.3. Benzinli Motor Ayarları... 33 5.3.1. Supap Ayarları...33 5.3.2. Distribütör Ayarı... 33 UYGULAMA FAALİYETİ...34 MODÜL DEĞERLENDİRME... 37 ii

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD 525ARÇ007 ALAN Araç Bakım Onarımı DAL/MESLEK İş Makinaları Bakım ve Onarımı MODÜLÜN ADI Benzinli Motorlar MODÜLÜN TANIMI Benzinli motorların parçalarının,yardımcı sistemlerinin bakımını, onarımını ve ayarlarını yapmak için gerekli olan bilgileri içeren öğrenme materyalidir. SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL YETERLİK Ön koşulu yoktur. Benzinli Motorların Bakımını Yapmak GENEL AMAÇ: Uygun ortam sağlandığında katalog değerlerine uygun olarak benzinli motorunun bakımını yapabileceksiniz. AMAÇLAR: 1-Benzinli motor parçalarını tanıyarak katalogdaki iş sırasına göre sökebileceksiniz. MODÜLÜN AMACI 2- Benzinli motor parçalarının bakımını kataloğa göre yapabileceksiniz. 3- Benzinli motor parçalarını kataloğa göre takabileceksiniz. EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Araç bakım atölyesi, araç bakım kataloğu,el aletleri,ölçü aletleri ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Modül içinde ve sonunda verilen çoktan seçmeli soruları cevaplandırarak kendinizi değerlendiriniz, sonuçlarını öğretmeninizle paylaşarak eksikliklerinizi tamamlayabilmeniz için gereken bilgileri alınız. iii

GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Dünyada sonu olmayan bir gelişimi gerçekleştiren araç ve otomotiv teknolojisi gerçeği ile karşı karşıyayız. İnsanlar daha iyi ve kolay yaşayabilmek için ilk çağlardan beri doğanın tüm olanaklarından faydalanarak araştırmaya girişmişlerdir. İnsan yaşamını güzelleştirecek, daha rahat ve mutlu bir dünya yaratmak için, araştırmalar bugün devam ettiği gibi, gelecekte de devam edecektir.fransız mühendis Etiyen Löner 1860 yılında hava gazı ile çalışan ilk motoru yapmıştır.içten yanmalı motorlarda yakıt olarak kullanılan hava gazı bugünkü LPG (likit petrol gazı) motorların gelişmesinde önemli rol oynamıştır. 1862 de Fransız mühendis Beau-De Rochas 4 zamanlı çevrimin esaslarını ortaya koymuştur.bütün bu çalışmalardan faydalanan Alman mühendisi Nikolaus August Otto, 1876 yılında dört zaman esasına göre çalışan ilk motoru yapmıştır.hava gazı ve hava karışımının sıkıştırılması ile bunu bir alevle ateşleyerek motoru dakikada 150-200 devirle çalıştırmayı başarmışlardır. 1878 yılında İngiliz mühendisi Dugal Clerk iki zaman esasına göre çalışan ilk motoru bulmuştur. Bu motorda dört zamanlı motordaki emme ve egzoz supapları yerine, silindirin yan tarafında bulunan emme ve egzoz portları bulunmaktadır. Amerika da George Brayton 1880 tarihinde yakıt olarak benzin kullanılan bir motor yapmış ve bunu yüzüncü Filedelfiya sergisinde halka göstermiştir. Alman mühendisi Karl Benz Daimler in ürettiği motora, kendi bulduğu ilk ateşleme sistemini de ekleyerek bu motorunu üç tekerlekli bir araba üzerine koymuş ve 1885 yılında benzin motorlarının uygulanması olan ilk motoru yapmıştır. Günümüze kadar geçen süreç içerisinde benzin motorlarının çalışma prensipleri değişmemesine rağmen yardımcı sistemler üzerinde yapılan değişiklikler benzinli motorlarda hızlı değişimler meydana getirmiştir. Gelişmeler özellikle son yıllarda çok hız kazanmıştır. Bu modülde benzinli motorların çalışma esasları, yardımcı sistemleri, benzinli motor bakımı, ayarı ve motor parçalarının sökülmesi, takılması, ölçülmesi işlemlerinin bilgileri verilecektir. 1

ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-1 Bu öğrenme faliyeti ile benzinli motor parçalarını tanıyarak katalogtaki iş sırasına göre sökebileceksiniz. ARAŞTIRMA Çevremizde bulunan araç servislerinde benzinli motorlara sahip araçları emniyetli bir şekilde çalışma alanına almak ve sehpalama işlemini yapmak, motor parçalarını tanımak ve motor parçalarının sökülmesi hakkında bilgi edininiz, edindiğiniz bilgileri rapor haline dönüştürüp gurubunuza sunum yaparak paylaşınız. 1. BENZİNLİ MOTOR PARÇARINI SÖKMEK Benzinli motoru gerekli emniyet kurallarına uyarak sehpaya almak. 1.1. Motorun Taşıttan İndirilmesi Onarım işlemlerinin bir kısmı motor taşıt üzerinde iken, bir kısım ise motor taşıttan indirilerek gerçekleştirilir. Silindirlerin tornalanması, krank milinin taşlanması, ana yatakların değiştirilmesi gibi geniş kapsamlı onarımlarda motorun taşıttan indirilmesi gerekir. Kısmi yenileştirme işlemlerinin motor taşıt üzerinde iken gerçekleştirilmesi, motor ve taşıtın tipine ve özelliklerine, arızanın bulunduğu yere göre değişir. O nedenle, arızanın yeri tespit edildikten sonra, arızanın ne yolla giderilebileceği araştırılmalı, motorun taşıttan indirilmesine gerek olup olmadığı belirlenmelidir. Motorun taşıttan indirilmesinde uygulanacak işlemler, taşıt ve motorun cinsine, teknik özelliklerine; motorun taşıtta bulunduğu yere ve kullanılacak indirme araçlarına göre farklılık gösterir. Bunlardan ortak ve genel nitelikte olanlar aşağıda belirtilmiştir. Motorun taşıtta bulunduğu yer, taşıtın tipine ve kullanılma amacına göre değişir. Genellikle motorlar taşıtların önünde, arkasında ya da alt kısmında bulunur. Önde bulunan motorlar çoğunlukla radyatör çıkarıldıktan sonra, motor belirli bir açı ile ön ve yukarıya doğru; arkadaki motorlar geriye çekilerek; alttaki motorlar ise, aşağıya bırakılarak indirilir. Bununla birlikte indirme işlemi, taşıt ve motorun özelliklerine göre değişik şekillerde de yapılabilir. Aşağıda, taşıtın önünde bulunan sıra silindirli bir motorun indirilişinde izlenecek işlem sırası ana hatları ile örnek olarak verilmiştir. Değişik marka, tip ve özellikteki taşıt motorlarının indirilişinde farklılıklar olacağı unutulmamalıdır. Önce motorun taşıttan indiriliş şeklini, işlem sırasını ve uyulması gereken kuralları belirleyin. 2

İndirmek için gerekli olan takım ve araçları hazırlayın. Bunların çalışıp çalışmadığını kontrol edin. Düzenli çalışmayan ve bozuk araçlar kullanılmamalıdır. İş kazalarına ve yangına karşı gerekli önlemleri alın. Taşıtı uygun bir yere çekin. Taşıtın yeri, motorun kolayca indirilmesine, alt kısımdaki bağlantıların kolayca sökülmesine olanak verecek özellikte olmalıdır. Bunun için taşıt bir kanala alınabileceği gibi kriko ile kaldırılıp yükseltme sehpaları üzerine de yerleştirilebilir. Radyatörün, yardımcı su deposunun, silindir bloğunun, kalorifer sisteminin sularını ve motorun yağını boşaltın. Su antifirizli ise, tekrar kullanmak üzere uygun bir kaba koyun. Çevreye dökülen yağ ve sıvılar varsa temizleyin. Bunlar iş kazalarına neden olabilir. Kaput çalışmaya ve motorun indirilmesine engelleyici ise sökün. Çamurlukları korumak için üzerlerine örtü koyun. Üstten çalışırken kısa devreyi önlemek için akümülatör kutup başlıklarını sökün. Motor çok kirli ve tortulu ise üzerindeki kaba birikintileri temizleyin. Radyatör bağlantılarını ve radyatörü sökün; zedelenmemesi için uygun bir yere yerleştirin. Üstten çalışarak motorun üzerinde bulunan, indirme sırasında kolayca ezilip kırılabilecek ya da motorun indirilmesine, bağlantıların sökülmesine engel olabilecek parçalarla hortum, boru ve kablo bağlantılarını sökün. Motoru, ön ve arkadan geçirilen kalın bir halat, zincir ya da silindir kapağına bağlanabilen kancalı özel kaldırma halatı (sapanı) ve bir vinçle askıya alın. Taşıtın altında çalışarak motorun aktarma organları, şasi ve diğer kısımlarla olan bağlantılarını sökün. Gerekiyorsa önce vites kutusunu indirin. Tamamen serbest kalan motoru vinçle doğrudan yukarı kaldırarak ya da yukarı kaldırırken öne doğru çekerek taşıtın üzerinden alın ve uygun bir iş tezgahı üzerine yerleştirin. Motoru indirilmiş taşıtı da uygun bir yere çekin. 1.2. Benzinli Motoru Sökmek Araçtan indirilen motorun dış temizliğini yapın. Sökme işlemi için motoru, motor sehpası üzerine alın. Sökmede kullanılacak takım, avadanlık ve aparatları hazırlayın. Sökme sırasında düşünerek, bilerek hareket ederek parçalar üzerindeki işaretleri, takılma yönlerini,bağlantı şekillerini belirleyin gerekiyorsa işaret koyun. Motorun yardımcı sistem parçalarını sökün. Volan koruyucusunu, manifoldları sökün. Ön kasnağı bir çektirmeyle sökün. Motor üst kapağını sökün. Silindir kapağını sökün. Supap tırnaklarını, yaylarını ve supapları sökün. Karteri sökün. 3

Yağlama sistemi parçalarını sökün. Zaman ayar sistemini sökün. Kam milini sökün. Piston kollarını (biyel) sökün. Pistonları sökün. Krank milini sökün. Motorun Tanımı : Isı enerjisini mekanik enerjiye çeviren sistemlere motor denir. Motor,silindir odalarındaki yakıt hava karışımının yanmasıyla tekerleri döndüren ve taşıtların yürümesine yardım eden mekanizmadır. Silindir odalarındaki yanma yüksek süratlidir. Bu hız benzinli motorlarda ortalama olarak 25 m/s dir. Bu şekilde motorda bulunan kuvvet bir şaft ve aks millerini döndürür. Bu hareket aks millerinden tekerleklere iletilir. Böylece tekerlekler döner ve taşıt hareket eder. Taşıtlarda motorlar dört, altı veya sekiz silindirli ise de oniki ve onaltı silindirli motorlarda kullanılır. Bu motorda silindirin içerisinde pistonların nasıl çalıştığını anlayalım. Piston silindir içerisine yağ boşluğu bırakılacak şekilde serbest olarak takılır. Her ne kadar piston iyice oturmuş olsa da hareket etme kabiliyetine sahiptir. Piston üzerine sekman takılır ve bu boşluk alınır. Motor krank mili üzerindeki dirsek ve bir piston kolu ile hareketini temin eder. Dirsek milin balansını gerçekleştirdiğimiz çıkıntılı parçasıdır. Mil döndükçe kol muyluları bir daire çizer. Bu muylu pistona piston kolu vasıtası ile birleştirilmiştir. Piston kolunun muylu tarafı ucunda bir yatak vardır. Bu yatak piston kolu ile milin üzerindeki yağ boşluğuna bağlı olarak biyelin mil üzeride rahat dönebilmesini sağlar. Piston silindir içerisinde aşağı yukarı hareket ettikçe krank mili kol muylusu bir daire çizer ve krank milini döndürür. Silindir kapağında supapların takılı olduğu delikler vardır. Bunlardan biri içeri alınan taze karışımın girişini temin ederken diğeri ise egzoz gazlarının çıkışını temin eder. Piston aşağı doğru inerken bu deliklerden herhangi birisi atmosfere açılmış olsa idi silindir içine hava emilmiş olacaktı. Aynı şekilde piston yukarı doğru çıkarken de deliklerin bir diğerinden de hava dışarı atılmış olacaktır. Silindir kapakları üzerinde bulunan supap tertibatları, delikler üzerine etki eden mekanizmaların hareketi ile deliklerin açılıp kapanmasını sağlarlar. 1.3. Benzinli Motorun Çalışma Esasları Dört zamanlı motorlarda ottonun prensiplerine göre geliştirilmiş olan dört zaman sırası vardır.şekil 1 de benzinle çalışan buji ile ateşlemeli bir motorun zamanları görülmektedir. 4

Şekil 1. Motorun Zamanları 1.3.1. Emme Zamanı Emme zamanı başlangıcında piston ÜON de bulunur. Pistonun ÜON den AÖN ye doğru harekete başlaması ile emme supabı açılır. Başlangıçta emme supabı açıldığında; piston ÜON de iken üzerindeki basınç normal atmosferik basınca hacim ise yanma odası hacmine eşittir. Piston AÖN ye doğru hareket ettikçe; silindir hacmi büyüyeceğinden basınç düşmesi olacaktır. Silindir içerisindeki meydana gelen bu basınç düşüklüğü (vakum) nedeni ile karbüratörden 15/1 oranında yakıt ile karışan hava (1 kısım benzin,15 kısım hava) emme manifoldu ve emme supabından geçerek silindirlere dolar. Piston AÖN ye gelince emme supabı kapanır. Bu anda emme sonu basıncı 0,90 kg/cm2 ye kadar düşmüştür. Emme supabının kapanması ile birinci zaman yani emme zamanı sona ermiştir. 1.3.2. Sıkıştırma Zamanı Emme supabının kapatılması ile silindire emilmiş olan karışımın dış hava ile ilgisi kesilir. Sıkıştırma zamanı başlangıcında piston AÖN den ÜON ye doğru hareket ederken her iki supap kapalıdır. Piston ÜON ye ilerledikçe silindir hacmi küçüleceğinden karışım sıkıştırılmaya başlar. Sıkıştırılan karışımın basıncı ve ısısı sıkıştırma oranına bağlı olarak artar. Sıkıştırma oranının büyümesi sıkıştırma sonu basıncı ve sıcaklığının artmasına neden olur. Sıkıştırma sona erdiği anda yani piston ÜÖN de iken sıkıştırma sonucu basıncı ortalama olarak (7 kg/cm2-12kg/cm2 ) sıkıştırma sonu sıcaklığı 300 0C 500 0C arasında değişir. Piston ÜÖN sıkıştırma sonu sıcaklığı 300 0C 500 0C arasında değişir. Piston ÜÖN ye geldiği zaman bir buji vasıtası ile karışım ateşlenir. Yanan karışımın artan basıncı ile piston AÖN ye doğru itilir. Motor rejimine göre avans ayarlaması ya otomatik olarak ya da elle yapılır. 1.3.3. İş Zamanı Benzin motorlarında karışım buji ile ateşlenmesi sonucu yanma başlar. Yanma nedeni ile karışımın basıncı ve ısısı artar. Bu basıncın değeri sıkıştırma oranına ve yakıt kalitesine bağlı olarak 35 kg/cm 2 dir. Artan bu basınç pistonu ÜÖN den AÖN ye doğru iter. Pistonu 5

iten toplum kuvvet piston yüzey alanına ve yanma sonu basıncına göre değişir. Piston yüzey alanına ve yanma sonucunda piston AÖN ye yaklaştıkça üzerindeki hacim büyüyeceği için basınç bu büyümeye orantılı olarak azalır. Bu zamanda yanma sonu elde edilen enerji krank miline (ana mil) iletildiği için elde edilmiş olur. Bu nedenle 3. zamanı iş veya güç zamanı da denir. Piston AÖN ya geldiğinde egzoz supabı açılır ve iş zamanı sona ermiş olur. 1.3.4. Egsoz Zamanı İş zamanın sonunda piston hızı sıfıra iner(aön de olduğu anda). Artık yanmış gazların tüm enerjisinden yararlanmış olup geriye kalan gazların dışarı atılması gerekir. Piston ÜÖN ye gelirken egzoz supabı açık olduğundan işi biten egzoz gazlarının egzoz manifoldu yolu ile dışarıya atar. 3. Zamanın sonunda egzoz supabı açılsa da silindir içindeki yanmış gazları çıkmaya fırsat bulmadan sıkıştırmaya başlar. 4. zaman süresi içinde yanmış gazların hepsini boşaltmak mümkün değildir. Bütün bu sebeplerden dolayı egzoz mümkün olduğu kadar erken başlatmalı bunu içinde egzoz supabına 3. zamanın sonuna doğru açmaya başlamalıdır. Buradan da motorun dönme hızına göre alt ölü noktadan 30 0 ile 500 arasında bir egzoz avansı vermek gerekir. 4. zamanın sonunda egzoz supabının kapanmasında gazların ataleti rol oynar. Onun için silindir içindeki gazların tamamen temizlemek maksadı ile egzoz supabına üst ölü noktadan biraz sonra kapatmak icap eder. Kapanmada bu gecikme 50 ile 150 derecedir. 2. BENZİNLİ MOTOR ANA PARÇALARINI TANITMAK 2.1. Krank (ANA) Mili Krank mili motorun ana milidir. Krank mili ana yatak kepleri ile ana muylularından motor gövdesine bağlanır. Pistonu üzerinde taşıyan biyel kolu da krank milinin kol muylularına bağlanır. Pistonlar iş zamanında yakıtın yanması sonucu ortaya çıkan itme kuvvetini biyel kolu yardımıyla krank miline iletirler. Pistonların doğrusal hareketini dairesel harekete dönüştürürler ve arka tarafına bağlanan volan yardımıyla gerekli yerlere iletirler. Genellikle dövme ya da döküm çelikten yapılırlar. Yataklar içerisinde dönen kısımları özel olarak sertleştirilir.şekil 2 de motorlarda kullanılan bir krank mili görülmektedir. Şekil 2. Krank Mili. 6

2.2. Kam (Eksantrik) Mili Krank milinden hareket alır. Üzerinde bulunan çıkıntılar yardımıyla supapların açılmasını sağlar. Bazı motorlarda üzerinde bulunan dişli yardımıyla distribütörü ve yağ pompasını hareket ettirir. Döküm yada dövme çelikten yapılırlar kam ve yatak yüzeyi özel olarak sertleştirilir. Şekil 3 te motorlarda kullanılan kam milleri görülmektedir. Şekil 3. Motorlarda Kullanılan Kam Milleri. 2.3. Motor Bloğu Motorun ana gövdesidir. Silindirler bu gövde üzerinde bulunur. Pistonlar silindirler içerisine takılırlar. Krank mili motor bloğu üzerinde bulunan ana yataklara bağlanır. Bazı motorlarda kam mili de motor bloğuna takılır. Silindir kapağı motor bloğunun üst tarafını, karter ise motor bloğunun alt tarafını kapatır. Birçok motor parçası blok üzerine takılmaktadır. Motor blokları dökme demirden veya alüminyum alaşımından yapılırlar. Motorun soğumasını sağlamak amacıyla su ile soğutmalı motor bloklarında su kanalları da bulunmaktadır. Şekil 4 de motorlarda kullanılan sekiz silindirli bir motor bloğu görülmektedir. Şekil 4. Sekiz Silindirli Bir Motor Bloğu. 2.4. Silindir Kapağı Silindir kapakları alüminyum alaşımı veya dökme demirden yapılırlar. Silindir kapak cıvatalarıyla motor bloğuna bağlanır. Pistonlar ile birlikte yanma odasını oluştururlar. Supaplar ve bazı motorlarda kam milleri silindir kapağı üzerinde bulunur. Soğuması için içerisinde su kanalları bulunmaktadır. Dizel motorlarında enjektörler, benzin motorlarında bujiler silindir kapağı üzerinde bulunur. Emme ve egzoz manifoldları 7

silindir kapağına bağlanır. Her silindire en az bir egzoz ve bir emme supabı vardır.şekil 5 te dört silindirli bir motorun silindir kapağı görülmektedir. Şekil 5. Dört Silindirli Bir Motorun Silindir Kapağı. 2.5. Yanma Odası Yanma odasının pürüzsüz ve küçük yüzeyli yekpare bir hacme sahip olması gerekir. Tek parça yanma odaları, kursa (stroka) göre oranı daha küçük olan bir çapı gerektirir. Ateşleme bujilerinin merkezi konumda uygun şekilde yanma odasına yerleştirilmesi, alevlerin bir engelle karşılaşmadan yayılmasını ve alev yollarının kısa olmasını mümkün kılar. 2.6. Manifoldlar Emme manifoldları karbüratörden gelen benzin hava karışımının silindire ulaşmasını, Egzoz manifoldları ise yanma sonucu oluşan egzoz gazlarının egzoz borusuna geçmesini sağlar. 2.7. Silindirler ve Gömlekler Silindirler, silindir kapağı ile birlikte yanma odalarını oluşturur, yanma basıncını karşılar, pistona yataklık yapar, yanma ısısının soğutma suyuna geçişini sağlar. Bazı motor silindirleri bloğa sonradan takılırlar ve soğutma suyu ile doğrudan temas halindedirler. Yaş gömlekler genellikle ağır hizmet gören dizel motorlarında kullanılırlar. Yaş gömlekler yerine takılırken blok içerisinde oturacağı flanşlar iyice temizlenmelidir. Su sızıntılarını önlemek için yaş gömleklerin takılması esnasında lastik contalar kullanılır 2.8. Yataklar Yatakları, içerisinde dönen mili gerekli konumda tutarak dönüşümünü sağlayan, üzerine gelen yükleri karşılayan, muylulardan önce ve daha çabuk aşınarak onların kullanım süresini uzatan, kusinet içine yumuşak metal yapıştırılarak oluşturulan hassas işlenmiş değiştirilebilir motor parçalarıdır. Motorlarda krank mili, kam mili, külbitör manivelası başta olmak üzere birçok kısımda yatak veya burç kullanılmaktadır. Krank mili ana ve kol yatakları iki parçalı yapılmaktadır. Kam mili yatakları ve burçlar ise genellikle tek parçalı yapılmaktadır. Bu tip yataklara değiştirilebilir yataklar da denmektedir. 8

Krank mili yatakları yanmanın oluşturduğu kuvvetlerin değişik etkilerine dayanabilmeli, uzun ömürlü olmalı, sık sık arıza yapmamalı, muyluları çabuk aşınma ve bozulmadan korumalı, ayrıca milin serbest ve sessizce dönüşünü sağlamalıdır.yataklar, kusinet ve metal olmak üzere iki kısımdan oluşur. 2.9. Piston ve Piston Kolu (Biyel) Silindir içerisinde aşağı yukarı hareket ederek zamanların meydana gelmesini sağlar. Piston, piston pimi yardımıyla biyel koluna bağlanır. İş zamanında üzerine gelen basınç kuvvetini biyel kolu yardımıyla krank miline aktararak motorun dönmesini sağlar. Gaz kaçaklarının önlenmesi için üzerinde kompresyon segmanlan, yağlama amacıyla da yağ segmanı bulunur. Pistonun silindir içerisinde gittiği en alt nokta ile en üst nokta arası piston kursu, bu iki nokta arasındaki hacim de kurs hacmi olarak tanımlanır. Toplam silindir hacmine yanma odası hacmi de dahildir. Günümüz motorlarında kullanılan pistonlar genel olarak alüminyum alaşımından yapılır. Biyel kollan dövme yada dökme çelikten yapılırlar, pim ile pistona ve biyel kepi yardımı ile de krank miline bağlanırlar.şekil 6 da piston,piston kolu (biyel) ve krank mili görülmektedir. Şekil 6. Piston,Piston Kolu (Biyel) Ve Krank Mili. Piston şu kısımlardan oluşur: Piston Tabanı: Piston taban kalınlığı yanma basıncına bağlıdır. Piston tabanı benzinli motorlarda düz veya bombeli biçimdedir. Ayrıca yakıt hava karışımının sirkülasyonun iyi bir şekilde sağlanması için çıkıntılı pistonlarda vardır. Piston Başı: Piston başı piston tabanı ile piston segmanı arasındaki kısımdır. Bu birinci piston segmanın korunmasını sağlar. Segman Bölgesi: Piston segman bölgesi hareket sırasında sızdırmazlığı sağlar. Bu kısım yüksekliğini, segmanların sayısı ve yüksekliği belirler. Piston Eteği: Piston eteği silindir içinde piston hareketini üstlenir ve biyel kolu eğik konuma geldiği an yanal kuvvetleri silindir duvarına aktarır. Pim Yuvası: Pim yuvaları piston kuvvetlerini piston pimine iletirler. Bundan dolayı piston tabanı ve eteğine karşı donanımı daha iyi bir şekilde artırılmıştır. 9

2.10. Supaplar Her motorda emme ve egzoz olmak üzere iki çeşit supap bulunur. Emme ve egzoz supapları kam mili yardımıyla açılır. Üzerinde bulunan yaylar tarafından da kapanması sağlanır. Bir silindire ait bir emme ve bir egzoz supabı bulunmakla birlikte yeni teknolojiye sahip motorlarda bir silindire ait iki emme ve iki egzoz supabı uygulaması oldukça yaygındır. Örneğin, dört silindirli on altı supaplı (valflı) motorlarda bir silindire ait emme ve iki egzoz supabı bulunmaktadır. Emme supapları emme zamanında açılarak silindire benzin hava karışımı alınmasını sağlar, egzoz supapları ise egzoz zamanında açılarak silindirde yanmış bulunan gazların dışarıya atılmasını sağlar. Her silindire ait iki emme ve iki egzoz supabı bulunmaktadır. Supap, supap tablası ve supap sapından oluşur. Supap sapının üst kısmında, tablayı tutan tırnaklarının oturduğu yuva vardır. Yay tablası, supap yayının kapatma kuvvetini tırnaklar aracılığıyla supaba iletir. Şekil 7 de bir benzin motoruna ait kam ve süpap mekanizması görülmektedir. Supap Yayının Görevi supabın hızlı ve basınçlı bir şekilde kapanmasını sağlamaktır. Supap dış yayının kırıldıktan sonra silindir içine düşmesini engellemek ya da erken ortaya çıkan supap titreşimini önlemek için genellikle iki supap yayı kullanılır Şekil 7. Bir Benzin Motoruna Ait Kam Ve Süpap Mekanizması. 2.11. Segmanlar Segmanların üç temel görevi vardır. Bunlar: Piston ile silindir arasında sızdırmazlık sağlar. Böylece silindirdeki gaz basıncının kartere inmesini ve silindir yüzeyini yağlayan yağın yanma odasına geçerek, yanmasını önler. Silindir ve piston yüzeyleri arasında yağ filmi oluşturarak sürtünmeyi en aza indirir. Yüzeydeki yağın fazlasını da kartere sıyırarak yanmasını önler. 10

Isınan pistonların soğumasını sağlar. Pistonlar segman bölgesinden silindire temas etmezler. Pistonun en sıcak yeri olan piston başı ve segman bölgesi soğumasını segmanların üzerinden yapar Segman takımlarının kullanılabileceği silindir aşınma sınırları aşağıdaki gibidir: Benzin motorları: Çapta azami 0.1 mm Dizel motorları: Çapta azami 0.15mm 2.12. Volan Motorun krank miline bağlanır. İş zamanında krank milinden aldığı enerji ile motorun çalışma sürekliliğini sağlar. Üzerine bağlanan kavrama tertibatı ile motorun hareketinin aktarma oranlarına iletilmesini sağlar. Aynı zamanda üzerindeki dişli ile marş motorundan hareket alarak motorun ilk harekete geçmesini sağlar. 2.13. Külbitör Mili Alaşım çeliğinden yapılır. Yüzeyi sertleştirilerek taşlanır. Milin içi boşaltılarak, her iki başı tapa ile kapatılır ve ana yağ kanalına irtibatlandırılır. Mil üzerinde her külbitör manivelası için bir yağ deliği bulunur. Milin içindeki yağ, bu deliklerden çıkarak külbitör yataklanır ve diğer parçalar yağlar. 2.14. Contalar Contalar, genellikle motorlarda ve hidrolik sistemlerde, bloklar arasında statik sızdırmazlık sağlarlar. Conta malzemeleri kullanıldıkları yerin çalışma şartlarına göre değişir. Conta ve keçeler sıvıların ve gazların motordan sızmalarını önlemek için kullanılır (yağ, yakıt, antifriz,yakıt buharı) 3. BENZİNLİ MOTORUN YARDIMCI SİSTEMLERİ 3.1. Karbüratörlü Yakıt Sistemi Motorun her devrinde ihtiyacı olan yakıtı silindirlere gönderen sistemdir. Sistemin Çalışması Motorun çalışması ile birlikte krank milinin dönmesiyle beraber ondan hareket alan kam mili de döner. Kam mili benzin otomatiğine hareket verir. Benzin otomatiği ise depodaki benzini emerek, karbüratöre benzini pompalamasını sağlar. Karbüratörde benzin ile havayı motorun o anki yol ve yük durumuna göre ayarlayarak manifoldlar yardımıyla açık olan emme supabından silindirler içerisine dolmasını sağlar.şekil 8 de karbüratörlü bir motorun yakıt sistemi görülmektedir. 11

3.1.2. Yakıt Sistemi Parçaları: Yakıt deposu Yakıt pompası Karbüratör Emme manifoldu Hava Filitresi Şekil 8.Karbüratörlü Bir Motorun Yakıt Sistemi Yakıt Deposu Motor için gerekli yakıtı güvenli bir şekilde depolamaya yarar. İçerisinde bulunan şamandıra yardımıyla da depodaki yakıt miktarını gösterge tablosuna bildirir. Yakıt Pompası (Benzin Otomatiği) Yakıt deposundaki benzini emerek karbüratöre basınçlı bir şekilde gitmesini sağlar. Karbüratör Motorun her türlü çalışma şartları altında, ihtiyacı olan benzin-hava karışımını 1/15 oranında sağlar. Emme Manifoldu Karbüratörden gelen benzin-hava karışımının silindirlere iletilmesini sağlar. Hava Filitresi Karbüratöre giren havayı süzerek, içerisindeki yabancı maddeleri (toz, toprak vb.)temizler. 12

3.1.3. Yağlama Sistemi Sürtünme ve Yağlama Yağı Sürtünme, hareket halinde olan veya hareket ettirilmek istenen bir cismin hareket yönünün aksi yönünde gelişme gösteren bir kuvvettir. Yağlama yağı genel olarak iki katı cismi birbirinden ayırmak ve sürtünme gücünü en aza indirerek kolay hareketini sağlamak amacıyla kullanılan maddedir.şekil 9 da motorum yağlama sistemi ile ilgili parçaları görülmektedir. Motor Yağının Görevleri Yağlama Görevi: Piston ve silindir arasında segmanlar vasıtasıyla yağ filmi oluşturarak sürtünmeyi en aza indirmek ve metal yüzeylerin aşınmalarını azaltmak, kompresyon kaçağının önlenmesine yardımcı olmak, yataklar ve muylular arasındaki boşluk nedeniyle meydana gelebilecek vuruntuyu yok ederek gürültü ve sesleri azaltmak. Soğutma Görevi: Motor çalışmaya başladığı zaman motor yağı çok hızlı bir şekilde dolaşım halinde bulunur. Ortalama olarak yağ pompası yağı dakikada 4-6 defa devrettirir. Devreden yağ,parçaların ısısını da alarak kartere döner.karterin hava akımı ile temas eden dış yüzeylerinden ısıyı havaya iletir ve normal çalışma sıcaklığını korur.iş makinesı motorlarında ayrıca bir motor yağ soğutucusuda bulunabilir. Temizlik görevi: Sistemdeki küçük partikülleri ve artıkları söküp atar. Motor yağında bulunan temizleyici katkılar nedeniyle yağın rengi,değişimden sonra siyahlaşır. Şekil 9. Motorum Yağlama Sistemi ve Parçaları. 13

Yağlama Elemanları: Yağ Süzgeci Motor yağlama kanallarında dolaşım yapan yağın kartere kadar getirdiği yabancı maddelerin tekrar yağ pompasından geçerek yağ pompasını aşındırmaması ve sisteme temiz yağın basılmasını sağlar. Madeni telden yapılmıştır. Doğrudan doğruya yağ pompası üzerine takıldığı gibi bir ara boru ile pompa emiş kanalına da bağlanabilir. Sabit ve yüzen tipleri vardır. Çok fazla eğimli arazide çalışan dozer gibi iş makinalarında iki adet emiş süzgeci bulunabilir. Yağ Pompası Karterdeki motorun yağ delikleri ve yağ kanallarında belli bir basınç altında dolaştırarak sistemde yağlanması gereken yerlere gönderir, genellikle kam milinden hareket alır. Dişli, rotorlu paletli, pistonlu tipleri mevcuttur. Basınç Ayar Valfi Uygulanan yağlama için motor yağ basıncının her motor devrinde istenilen değerlerde olması gerekir. Motor devri yükseldikçe motor yağ basıncının çok fazla yükselmemesi için ana yağ kanalının herhangi bir yerinde basınç ayar valfi bulunur.basınç ayar valfi normalden yüksek basınç olduğu zaman yağın kısa devre yaparak kartere geri dönmesini sağlar. Yağ Filtresi Karbon zerrecikleri, toz ve pislikler motorun çalışması anında yağa karışabilirler. Bu yabancı maddelerin bir kısmı kartere çöker,yağ süzgeci ve tapa mıknatısı tarafından tutulur.daha küçük zerreler ise yağlama sistemine karışmadan filtre tarafından süzülerek sisteme zarar vermeleri önlenir.tek parçalı ve elemanları değiştirilebilir tip kullanılabilir.her iki tip filtrelerin değiştirme periyotları üretici firmanın bakım talimatlarında verilir. Karter ve Karter Havalandırma Karter motoru muhafaza altına alır ve motor yağına depo görevi yapar.yağın soğutulması ve dinlendirilmesini de sağlar. Motor yağının ısınması sonucu meydana gelen buharlaşma ve kompresyon kaçağı nedeniyle karterdeki yüksek basınç motor sızdırmazlığını tehlikeye sokar.bu basıncın yok edilmesi karter ile emiş hattı arasında arasındaki havalandırma filtreleri sayesinde gerçekleşir.havalandırma filtresi üzerindeki basınç ayar valfi karter basıncı arttığında diyafram vasıtasıyla açılarak emiş hattını açar ve basınç dengelenmiş olur.karter havalandırmasının da diyafram arka yüzü atmosfere bir delik vasıtasıyla açılır.yağ süzgecinin bakımı ile birlikte bu deliğinde açık olması sağlanmalıdır. 3.1.4. Soğutma Sistemi Motorun çalışma sıcaklığını belirli sıcaklık sahasında tutmaktır. Bu sıcaklıklar 83-120 derecedir. Motor sıcaklığının bu sıcalıklarda kalabilmesi için soğutma sistemleri kullanılır. Isınan motor parçaları genleşir boyları uzar, çapları değişir bu yüzden motorun verimli bir şekilde çalışabimesi için mutlaka soğutulması gerekir. Motorlarda kullanılan soğutma sistemleri şunlardır. 14