Gerçeküstücülük, Rene Magritte den Jerrry Uelsmann a

(1) Ondokuz Mayıs Üniversitesi Güzel Sanatlar E itimi Bölümü Resim- E itimi A.B.D. e-posta: ihturker@yahoo.com (2) Ondokuz Mayıs Üniversitesi Güzel Sanatlar E itimi Bölümü Resim- E itimi A.B.D. e-posta: benancokokumus@hotmail.com Gerçeküstücülük, Rene Magritte den Jerrry Uelsmann a (1) Doç. Dr. Halil brahim Türker (2) Yrd. Doç. Dr. Benan Çokokumu Özet Gerçeküstücü resim ve gerçeküstü foto raf alanında sunulan sanatsal üretimler, gerçeküstücü sanat akımı ile olan benzerlikleriyle ayrıcalıklı bir sanat dalıdır. Bu ba lamda günümüz bazı gerçeküstü dijital foto raf sanat üretimleri özellikle Jerry Uelsmann, Maggie Taylor ve Charly Franklin in, eserlerinin gerçeküstücü sanatçı Rene Magritte in yapıtları üzerinden kar ıla tırmalı olarak incelenmeye çalı ılmı ; Günümüze gelindi inde ya amın oldu u dönü ümlerle kendine yeni alanlar yaratan gerçeküstü foto raf ın kendi içinde ya adı ı teknik ve teknolojik dönü ümlerle faklı söylemler yaratmaya ba lamı tır. Anahtar Kelimeler Gerçeküstücülük Gerçeküstücü Rene Magritte Jerry Uelsmann, Maggie Taylor, Charly Franklin SURREALIST, FROM PAINTER RENE MAGRITTE TO JERRY UELSMANN Abstract Surrealist digital photography is a priviliged branch of art as regards its productions created by both surrealist painting and surrealist digital photography, and also current combination of sürrealist art in common. With. In this context. The current artistic works of sürrealist digital photograph (especialy Jerry Uelsmann, Maggie Taylor and Charly Franklin) over the works of surrealist Rene Magritte. In our time with thetransformation in life the sürrealist digital photography which creates new areas for itself, has started to create different expression. Due to it s technical and technological transformation. Keywords Surrealism Rene Magritte Jerry Uelsmann, Maggie Taylor Charly Franklin 121

Giri Gerçeküstücülük sanat akımının do masında en önemli rol oynayan etkenlerden biri, ünlü psikanalist Freud un bilinçaltı sorunlarını ve dü leri açıklayan ara tırmaları ve yöntemleridir. Freud un psikanaliz yöntemine göre; insanın gizli kalmı, bilinç düzeyine çıkamamı istek ve dü ünceleri bilinçaltında gizlidir. Bu gizli bölüme ancak rüyalar, hipnoz ya da yarı rüyalı dönemler sayesinde girilebilir. Gerçeküstücüler için sonsuz bir kaynak ve özgürlük alanı sa layan dü ler sanatçıları yönlendirmi tir. Kimi zaman da dı arıdan etkenlerle dü ler yönlendirilmeye çalı ılmı tır. Gerçeküstücülerin dü lerin etkisiyle veya dü etkisindeymi izlenimi veren çalı ma türü onerizmdir. R. Paseron onerizmi öyle açıklar: Oneirik ya da dü sel fantezinin resim alanına girmesiyle Sürrealizm, sayısız öncüleriyle soylu bir geçmi e de sahip çıkarak, resim sanatının özel gelene i içindeki yerini almı tır. Dü lerin resimle anlatılması, yüzyıllar boyunca tekrarlana gelmi ve zaman zaman her birine mitolojiler ya da dinler sahip çıkmı olsa da, gücünden hiçbir ey yitirmeyen fantezi, simgecilik, ima, büyü ve çılgınlıklar sayıca zenginle meyi, bolla mayı sürdürmü lerdir (Passeron, 1982: 23). Gerçeküstücülerin gerçeklik kavramlarını yakalamak için ba vurdukları yöntemler otomatizm, dü kullanımları, halüsinasyonlar eklinde sıralanabilir. Bu yöntemlerin hepsinde ortak özellik olarak görülebilecek olan; bireyin ön plana çıkarılmasıdır. Duygu ve ötesindeki arayı ların, bireyin kendini yeniden ke fetme iste inden kaynaklanabilir. Bu ke fetme iste i ve arayı ı do rultusunda yapılan çalı malar ve yorumlar bireyden bireye farklılık gösterebilmektedir. Bu durum gerçeküstücü sanatçıların üsluplarındaki farklılı ın olu masının nedenidir. nsan bilincinin ne kadar muhte em oldu una i aret eden Freud, yaptı ı çalı malarda öyle bir sonuca varıyor, Görüp ya adı ımız her ey bilincimizin bir kö esinde saklanıyor ve tüm bu izlenimler bir gün tekrar üstü kapalı bir ekilde kar ımıza çıkıyor. Örne in; önce beynimizin durup sonra dilimizin ucuna gelmesi ve en nihayet birden aklımıza gelmesi tüm bunların anlamı ise, bilinçaltımızdaki eylerin açık bir kapı bulup tekrar bilinç düzeyine çıkmasından ba ka bir ey de ildir. Aklımızın durdu u zamanlar da olur. Sonra bir an gelir, bilinçaltının kapıları aralanır ve birçok ey kendili inden ortaya çıkar. Freud buna esinlenme (Garder, 1994: 459) diyordu. 122

Sigmund Freud'un kuramlarından esinlenen Andre Breton için bilinçdı ı, dü gücünün temel kayna ı, deha ise bu bilinçdı ı dünyasına girebilme yetene iydi. Bilinç ile bilinçdı ını bütünle tirmek üzere, dü sel dünya ile gerçek ya am "mutlak gerçek" ya da "gerçeküstü" içiçe geçmi tir. Bunun yanı sıra uykusundaki rüyalardan etkilenen sanatçılar, kendi varolu sal durumlarını eserlerinde ifade ederler. Rüyanın konusu sanatçının kendisidir. Bir film gibi dü ünelim; yönetmeni, senaristi ve tüm oyuncuları da sanatçının kendisidir. Bu yüzden sanattan anlamadı ını söyleyen ki i aslında hiç kendisini tanımayan insan demektir (Garder, 1994: 459). Gerçeküstücülü ün kendi içinde en önemli ilkeleri olan, özgürlükçülü ü ve bireyi ön planda tutmasıdır. Gerçeküstücülerin bireye yakla ımı kendi ifadeleriyle öyledir: Sevdi im her ey, dü ünüp hissetti im her ey beni özel bir varolu felsefesine inandırmaktadır. Burada surrealite, do ruca realitenin kendisindedir. Onun ne üzerinde ne de dı ındadır. Bireyi içeren, aynı zamanda o ey tarafından içerilen de olabilece inden bunun tersi de olabilir (Passeron, 1982:36). Evreni ki i ölçüsüne indirgeme yerine, ki iyi evren ölçüsünde bir bilinçlili e ula tırmak istiyorlardı (Genç, 1983: 91). Resim 1: Rene Magritte, Decalcomania, 1966, tuvale ya lıboya, 81 x 100 cm. Dü lerimiz sürekli salt gerçe i yansıtmazlar. Bilinçaltımızda ekil bularak imge eklinde ortaya çıkarlar. Örne in; bir peri masalı nı ya da eski bir söylence yi günlük gazete dilinde anlatmak zordur. Fakat konu tiyatro, opera veya bale kalıpları içersinde anlatıldı ı zaman müthi büyüleyici olabilir ya da bir resim diliyle, heykel diliyle gerçek bir yapıta dönü ebilir. Çünkü konu dü seldir, salt gerçek yoktur. Sigmund Frued bu 123

durumu öyle açıklıyordu: Her rüya küçük bir sanat eseridir ve her gece hepimiz rüya görürüz. Uykudaki yakla ık 2-3 saatimiz rüya görmekle geçer. Bu nedenle uykumuz bölündü ü zaman sinirli ve huzursuz oluruz (Freud,1991:122). Spinoza, imgelemi insanın do asına ba lı geli en ve sonuçlanan bir olu um olarak açıklar. mgelemi do al bir süreç olarak aldı ından ve bu konuya yönelik bilgi mevcut olmadı ından, imgelemin birtakım yanılgılara ve yanlı lıklara neden olmasını do al kar ılar. Kant ın imgelem hakkındaki görü leri öyledir; mgelem bir nesneyi bulunmadı ı zaman bile, sezgide canlandırabilme gücüdür (Bozkurt, 1995: 286). Gerçeküstücülerin zengin sanatsal çalı ma yöntemleri arasında Otomatizm ile bu mgelem görü ünün yakınla tı ı görülür. Gerçeküstücülerin kurucularından A.Breton, gerçeküstücü görü açısından mgelemi yorumlayı ı öyledir; Sürrealist imgenin çırpını lı do asına dikkatleri çekti. Bu özellikle bir yer sarsıntısını anımsatır. Fakat Sürrealist imge olayı im ek gibidir, tıpkı onun gibi kısa sürüp büyülü gücünü zamanla yitirelebilece i dü ünülebilir. Ne var ki, acaba bu sorun mudur? mge seyredebilmek için yaratılmamı tır ki. Bunu ya amda tekrar tekrar ke if olunması gerekir. E er bu imgelerden çok fazlasına sahip olursak, onları silkeleyip atıveririz. (Passeron,1982: 54). Gerçeküstü imgenin olu umunda, bu anların olu ortamlarına rüyalar ve dü ler örnek verilebilir. Dü lerin ba lama biti ve bu süreçteki anları belle e yükleyerek yeni imgeler olu turan birçok sanatçının kullandı ı bir yaratma yöntemidir. mgelere anlam verme, anlamlandırma süreci imgelem olu turma esnasında gerçekle ir. Gerçeküstücülerin, de i ik yorumlara neden olan imgelemlerinin bir di er kaynak noktası da dü lerdir. Sanat nesnesinin imgelem olma a aması, seçilen nesnenin günlük hayatta duyularla simgele tirdi imiz anlam ve içerikten koparılarak özgürle tirilmesi ile sa lanır. Dü ler, bu zeminin sa lanması için uygun ortamlardır. mge ve imgelem olu turma konusunda de i ik birkaç dü ünceye yer verecek olursak; Tanilli imgelemi Tekrarcı mgelem ve Yaratıcı mgelem olarak ikiye ayırır (Tanilli, 1998: 103 104). 124

Sanat nesnesinde anlam zenginli inin sa lanmasıyla imge olu umu sa lanır. Sanat nesnesi olu turma a amalarında J.Paul Sartre ın açıklamaları öyledir; mgelemde önemli olan onun a kın bir nitelik ta ımasıdır. Filozofumuzun imgelere yönelmi ilginç (conscience imageante) dedi i ey, ya adı ımız dünyayı bir a ma hareketidir. Bunu yapabilen özgürdür. Böylece Sartre; mgelem ile Özgürlük arasındaki derin ba ı ortaya koyar. mgelem, dünyadan yakasını sıyırmak ve ona uzaktan bakmaktır; Gerçekli in her bakımdan mahpusu olarak kalacak ki i, hiçbir zaman özgür olmayacaktır. (Tanilli, 1998:104). Sartre için imgelem bir bilinç sorumlulu udur. Bu bilinci de Var olan eye yönelmenin bilinci eklinde açıklar. Sanat nesnesi nin gerçeküstü bir ortamda aranması beraberinde özgürle meyi de getirece i dü üncesini savunan Sartre a göre, Bilinç özgürlü ünü imge de sanat olarak gerçekle tirir. (Bozkurt, 1995:29). mgelemin yaratıcılık üzerindeki etkisine de inen G. Bachelord, imgelem, gerçeklikle ilgili de il, gerçekli i a an imgeler olu turma yetisidir. Asıl imgelem gerçeküstünün alanında gezinir. (Tanilli, 1998:104). Gerçeküstücülerin sanat nesnesini seçi ve kullanı larındaki farklılık onların gerçek tanımlarındaki gibi geleneksel kuralların dı ındadır. Sanat nesnesi olarak seçilen nesne, sanatçının tinsel yaratımıyla olu ur. Sanat nesnesini seçimi ve sanatçının iste i do rultusunda anlamlandırma süreci beraberinde, do al nesne ile sanat nesnesi arasında duyumsama ve algılama farklılı ının do masına neden olmaktadır. Do al nesnelerin olu ve varlık nedeni düz algılandı ından dolayı sanat nesnesi ile tam bir farklılık içerisindedir. Sanat nesnesinin seçimi, algılama çe itlili i ve varolu u tamamen sanatçıya ba lıdır. Bu farklı gerçeklik anlayı ı bir bilinç-altı ara tırmasına dönü ür. Rüyalarda görülen imgeler bazen rüyaların kendisi bu gerçekli in yakalanıp gün ı ı ına çıkartıldı ı yerlerdir (Neret, 1997:44). Sıradan önemsiz nesnelerin sanat nesnesi olarak yeni anlamlar yüklenmesi, gerçeküstücülerin kullandı ı yöntemlerdendi. Yeni anlam arayı ları nesnenin normal hayattaki kullanım ve anlamlarına farklı bir yakla ım getirilir. Seçilen sanat nesnesine yakla ımları bilindik anlamdaki 125

mantık otoritesini sarsmaya yönelikti. Birbiriyle ilgisiz görünen biçim ve nesneleri bir araya getirmek, bir bütün içinde sunmak, bunları bazen perspektif bir derinlik içine, yerle tirmek yada düz bir yüzeyde a ırtıcı bir biçimde toplamak, gerçeküstücülerin belli ba lı e ilimlerindendir. Belçikalı sanatçı Rene Magritte (1898-1967) gerçeküstücülü e getirdi i farklı bakı açısını, kullandı ı üslup zenginli iyle çe itlendirir. Magritte, sanatının özünü olu turan Gizem temasıyla bütünle erek felsefi bir üslup geli tirir. Gerçeküstücülerin bilinçdı ı ya da tamamen duygulara bırakılmı ve içinde biraz tesadüflük barındıran yakla ımlarına kar ılık, Magritte in her zaman akılcı bir mantıkla hareket etti i gözlemlenir. Akılcı yakla ımlarında ku kusuz felsefeye olan yakınlı ının etkisi görülür. Özelikle ilgilendi i filozoflar; Hegel, Martin Heidegger, Jean Paul Sartre ve Michel Foucault olarak verilebilir. Magritte filozoflarının metinlerini ve kitaplarını bol bol okudu u ve sanatında da bu dü ünce örgüsünden yararlandı ı görülebilir. Michel Foucault ile dü ünce alı veri inde bulundukları yayımlanmı olan mektuplarından anla ılmaktadır. Bu dü ünce örgüsü ba lamında ele alındı ında, Magritte nesneleri anlamlandırmak için kataloglar hazırlamı tır. Nesneleri adlandırarak yaptı ı bu çalı malar gerçeküstücülerin kullandı ı oyun tekni ini andırmaktadır. Magritte in bu yöntem ile hazırladı ı kataloglardan birisi de nesnelerin anlamlarını açıklayan Büyülü Katalog dur (Resim 2). Günlük ya amda kullandı ımız sıradan nesnelerin anlamları hiçbir zaman günlük kullandı ımız anlamlarda de ildir. Burada bir gerçeklik yanılsaması yaratılır. Magritte in resminde sözcüklerle nesneler arasında anlam bütünlü ü ve benzerli i kurulamadı ı gibi, ele aldı ı görüntülerin ve imgelerin gerçek hayattaki nesnelerle bir benzerlik kurması da beklenemez. mgeler insanlara her zaman aynı anlamı ta ımazlar saptamasına John Berger, Her imgede bir görme biçimi yatsa da bir imgeyi algılayı ımız ya da de erlendiri imiz aynı zamanda görme biçimimize de ba lıdır demektedir (Berger, 2003:10). 126

Resim 2: Rene Magritte, Key of Dreams, 1930, tuvale ya lıboya, 61x91 cm. ki nesne arasında benzerlik kavramından söz edildi inde nesnelerin özgünlü ünden söz edilemeyece i gibi, hangisinin daha gerçek oldu u konusunda üpheye dü ülmesine neden olur. Magritte yukarıda bahsedildi i gibi nesneleri kendi imgeleri haline dönü türür. öyle ki; Benim resmimde, tarakla birlikte di er nesneler toplumsal kimliklerini tümüyle yitirmi lerdir der ( Torczyner, 1992:30). Resim 3: Rene Magritte, Terapist, 1937, tuvale ya lıboya, 47,6 x 31,3 cm. 127

Resim 4: Rene Magritte, Personel Values, 1952, tuvale ya lıboya, 80 x 100 cm. Nesnelerine verdi i anlam ve kompozisyondaki kullanım ekliyle nesneler varlıksal olarak gerçek hayattaki anlamlarını yitirirlerken yeni anlamlar kazanırlar. Magritte yapıtlarını günlük, basit nesnelerden olu turmu ve belli kullanımı olan objeleri bamba ka biçimlerde kullanarak i levlerini de i tirmi tir. Mavi benekli ve bulutlu bir ku, külahtan apkalı bir adam, çalkantılı yüz ifadeleri, bir gül, tüm odayı dolduran ve devle en elmalar, bir erke in farklı boyutlardaki görüntüsü Ayakkabılar, etajer, a açlar, pencereler, kapı, sandalye, masa, pipo, fırçalar, çiçek saksıları gibi çok sıradan nesnelerin görüntülerini kendi do al görünü lerinin dı ına çıkartıp, mantı a ve akla ters dü ecek biçimde, a ırtıcı ve dü sel bir ortam içinde gözler önüne sermi ve zamansız bir ya amın katılımcılarının böylece boyutlarını de i tirmi tir. Bunun sonucunda da izleyenlerin alı ılagelmi vizyonlarını hep sorgular hale getirmi tir (Yurdayüksel, 2006:55). Nesnelerin mekan içindeki algılanı larını de i tirdi i gibi uzamda ki hacminin ve fiziki yapısının gerçeklik boyutundaki sorgulamasını yapar. Hacim olarak oldukça a ır olaca ı dü ünülen cisimler, tüm hacim ve a ırlık veren görüntüleriyle birlikte havada asılı olarak betimlenmi tir. Nesnenin kendi varlıksal özellikleriyle mekandaki kullanım eklinin farklılı ı Magritte in bilimsel anlamda de i mez olarak kabul edilen fizik biliminin gerçeklerine olan inançsızlı ını gösterir. Magritte in ürünlerinin temel konusu olan gizem kavramı, onu, nesneleri çok yönlü ara tırmasına ve kurgulamasına yöneltir. Gerçeküstücülü e geçi döneminde tanı tı ı De Chirico nun resimlerindeki birbirinden alakasız 128

ve ba ımsız nesneleri aynı mekanda bir araya getiri indeki iirsel gücün üstünlü ü olarak algılar. Magritte in sanatına yön verecek olan bu tanı mayla, yapmı oldu u resimlerinde ya amın gizemini aramaya yönelik çe itli giri imlerde bulunmu tur. Gerçeklik duygusu yaratan ipuçlarını bilerek yanlı kullanıp, görünen dünyanın gizeminden kaynaklanan ok ve sürprizleriyle bizi geleneksel görme alı kanlıklarından özgürle tirip, us ve mantık dı ını anlamaya zorlamaktadır. (Halıcı, 2002: 20). Resim 5: Rene Magritte, The Human Condition, tuvale ya lıboya, 100x81 cm. Magritte in nsanın Yazgısı I adlı çalı masında pencerenin önündeki tuvalde görülen manzara, dı mekanın devamı gibi algılanır. Ancak bu yalnızca görsel bir a ırtmaca de ildir, resim izleyiciye gerçekte böyle olup olamayaca ını asla bilemeyecek olmanın tedirginli ini de ya atır. ç ve dı mekan özde midir ya da kabullenemedi imiz gerçeklere kendi olu turdu umuz resmin içinden bakarak, görmeyi kaldıramayacaklarımızı örtüyor da, görmek istediklerimizi mi görüyoruz? Magritte, yukarıda da belirtildi i gibi üretime en büyük katkının gerçek dünyadaki gizem kavramını aralayabilmek ile ula ılaca ını savunur. Bilinçaltının bu anlamda üretime katkısının olmadı ını savunan sanatçı, 1930 dan 1940 a kadar ki dönemde metafizik sorunları incelerken resmin plastik sorunlarıyla da ilgilenir; Resimsel Gerçeklik, Resimsel Düzlem, tuval yüzeyinin kullanım olanakları bunlardan bazılarıdır. Bu çalı malardan di eri de öyledir; ki farklı imge bir resimde e zamanlı bir biçimde üst üste sunulmaktadır (Tokel, 1997:1150 1151). 129

Resim 6: Maggie Taylor, A Curious Feeling, 2006, photography, 55,8x55,8 cm Hayali imgeleri ve halüsinasyonu andıran fenomenleri eserlerine ta ıyan gerçeküstücü ressamlar bilinçli olandan uzakla arak kendi gerçekliklerini aktarmaktadırlar. Freud un bilinçdı ı kavramına yakla ımından etkilenen gerçeküstücü sanatçılar, bilinçdı ı kavramına eserlerinde geni yer vererek, görünen gerçe i de il, bilinçlerinde yer alan gerçe e yönelmi lerdir (Altu, 2008: 188-189). Magritte, resminde gerçek dünyanın olasılıklarını ço altıp toplar. Sanat nesneleri özellikle hayali veya sadece duygu ve duyumlardan yola çıkılarak olu turulmaz. Gerçek hayatta bildi imiz nesneleri farklı bir bakı açısıyla yeni nesnelere dönü türerek alı ık olmadı ımız mekanlarda tasarlayabilir. Sanatçı her zaman gerçek olay ve nesnelerin dü lerden daha fazla kaynak olu turabilece ini dü ünür. Ben dünyanın gizemini aydınlatan resimler yapmaya özen gösteririm. Amacıma ula mak için ise, kendimi idealarla, duygularla ve duyumlarla özle tirmeyi bir kenara bırakıp gözümü dört açmam gerekiyor. (Dü ler ve çılgınlık ise tam tersine sadece özde le meye ans tanır.) (Torczyner, 1992: 83). Magritte in yukarıdaki ifadesinde de anla ılaca ı gibi sanatın temelini olu turan gizem duygusunu resimlerinde ifade edi ekli dönem dönem de i ir. Resimlerinde anlattı ı Gizem kavramını günlük hayattaki alı kanlıklardan uzak iirsel bir anlatım içinde oldu u görülür. Bu ba lamda nesnelere yükledi i anlamlar ve onları kullanım ekli de de i ebiliyordu. 130

Yeni nesneler yaratma, bilinen nesneleri ba kala tırma, bazı nesnelerin tözünü de i tirme, örne in; tahta bir gökyüzü; imgelerle uyu an sözcükleri kullanma; arkada ların önerdi i dü ünceleri uygulama, hayali görüntüleri uygulama gibi etkinliklerin hepsi nesneleri sansasyonel boyutlara çıkarmak için izlenen yollardır. (Torczyner,1992:119). Magritte in resimlerinde hem do ru hem de anlamsız olan imgeleri birle tirir. Bu çift nesne bizleri ikili görmeye zorlamaktadır. Öte yandan aynı zamanda bir imgenin iki ögesi arasında rastlantısal ve aydınlatıcı bir çatı maya yol açmakta ve özde li in niteli ini açı a çıkarmaktadır. Magritte e göre, kendi sanatı mutlak bir dü üncenin tanımlanmasıdır. Yani burada dü üncenin anlamı, aynen dünyanın anlamı gibi bilinmez dir (Passeron, 1982:88). Gerçeküstücülük sanat akımının foto raf sanatının geli imine çok büyük bir katkısı olmu tur. Andre Breton foto raf için, gerçekli in içine gömülmü üstgerçeklili i otomatik olarak kaydetmeye yetkin e siz bir araç olarak tanımlamı tır. Üstgerçeklik foto raf sanatının do asında vardır. Susan Sontag ın söyledi i gibi; Gerçeküstücülük foto rafik giri imin kalbinde yatar: kopyalanmı bir dünyanın, ikinci dereceden bir gerçekli in yaratımında do al görme yetisiyle algılanan dünyadan daha dar ama daha dramatik. Kamera, bildik bir eyin tuhaflı ının farkına varmamızı sa larken, ço unlukla ve tamamen rastlantısal bir ekilde tekinsiz ayrıntıları toplar. Gerçeküstücülerin faydalandıkları kesinlikle budur (Hopkins, 2006: 119-120). Foto rafik hile, aynı zamanda, parçalı ve çift imgeler üretmek için üst üste çekim/baskı (double exposure) ve negatiflerin kaplanması ya da birle tirilmesi gibi yöntemlere do ru geni lemi tir. Günümüzde bu yöntemi kullanan sanatçılar arasında yer alan Jerry Uelsmann, Maggie Taylor, Charly Franklin in yapıtları incelendi inde, uygulanan teknikler görülebilmektedir. Gerçeküstü foto raf sanatçısı Jerry Uelsmann sanat anlayı ı temellerini bilinçaltından, dü lerden gerçeküstücülük akımından almaktadır. Sayısal (dijital) teknolojiyi kullanmayan gerçeküstü foto raf sanatçısı Jerry Uelsmann, üst üste baskı tekni ini kullanarak olu turdu u 131

eserlerini, karanlık odada saatlerce süren çalı masının sonucunda gerçekle tirmi tir. Resim 7: Jerry Uelsmann, Untitled, 1969, gelatin silver print photography. Birden çok negatif filmin kullanıldı ı üst-üste basımla çözümleme (sentez) yöntemi; bir eser üzerinde, on ayrı agrandizörle çalı arak, foto rafı bir kurgu anlayı ı içerisinde olu turulmu tur. Sanatçı Uelsmann, karanlık odanın, farklı sanat dallarının bir çok disiplinin iç içe geçmesine de bir olanak sa ladı ını dü ünmektedir. Resim 8: Rene Magritte, The Castle of the Pyrenees, 1959, tuvale ya lıboya, 200 x 145 cm. Çözümleme tekni iyle dü sel dünyaların kapılarını aralayan Uelsmann ın foto rafları, görünü te akla yatkın da olsalar paradoksal bir yapıdadırlar. Üzerlerinde köksüz a açlar olan uçan adalar, vücudu akarsularla birle en kadınlar, bir avucun içindeki bulutlarda evini arayan 132

çocuk. Katı gerçekli e bilinçaltının do rusal olmayan fantezileriyle dur der. Uelsmann ın foto raflarında, gerçe in sezildi i ama asla kavranamadı ı puslu bir evren durur izleyicinin kar ısında. Foto raf ilk bakı ta gerçe in bir sunumu olsa da, sanat basit bir sunumdan öte bir ey oldu una inanan Uelsmann, sanatın biriciklik aorasını dijital foto rafa daha üstün tutmaktadır. Fotomontaj konusunda bir çok kurgucuya ilham kayna ı veren sürrealist foto raf sanatçısı Jerry Uelsmann a göre foto rafı olu turacak ögelerin zaman ve mekan olarak bir araya gelmelerini, yani karar anı denilen o ilahi anı beklemektense, ba langıçta zaman ve mekan bütünlü ü olmayan ö eleri bir araya getirerek aynı sonucu elde etmeye çalı mak (ve ba arısız olursa tekrar denemek) daha akıllıca Nesnelere ait tüm bilgi foto raflarımın içinde Ama bu gizin çözülmesine yetmiyor (Akçakaya, 1990:8). Resim 9: Jerry Uelsmann, Colorado Rock, 1991, gelatin silver print photography. Resim 10: Rene Magritte, The Heartstrings, 1960, tuvale ya lıboya, 114 x 146 cm. 133

Resim 11: Maggie Taylor, Oh Happy Day, 2009, photography. Günümüzde sayısal görüntüleme hızla kendi ba ına bir sanat biçimi haline gelmektedir. Foto raf, resim ya da herhangi ba ka bir ortamdan farklı bir biçim. Adobe Photoshop yazılımının kullanımı sayesinde, sanatçılar özellikle sayısal kameraları sayesinde elde ettikleri görüntülerle, kendi yaratılı fantezilerini olu turmak için farklı görüntüleri ve nesneleri kolaylıkla bir araya getirebiliyor. Farklı görüntüleri ve nesneleri bir araya getirebilme her ne kadar geleneksel fotografik yollarla yapılabiliyor olsa da, Photoshop yazılımı sanatçılara her zaman yapmayı hayal ettiklerini ve hayal ettiklerini yapabilme de inanılmaz çe itlilik ve olanaklar sa layabilmektedir. Resim 12: Rene Magritte, Golconda, 1957, tuvale ya lıboya, 81 x 100 cm. Gerçeküstü sayısal foto raf sanatçısı Charly Franklin ve Maggie Taylor, gerçeküstücü sanatçılar arasından özellikle Rene Magritte ve Max Ernst in, yapıtlarının büyük bir etkisinde kaldıklarını söylemektedirler. 134

Sanal dünya aynı zamanda gerçeküstücülü ün kavram ve tekniklerini de büyük ölçüde kullanmaktadır. Gerçeküstücülük, o güne kadar ihmal edilmi olan bazı ça rı ım biçimlerinin üstün varlı ını, rüyanın büyük gücünü, dü üncenin yarar gözetemeyen oyununu kabul eden inanca dayanıyor gerçeküstücülük, di er bütün ruh mekanizmalarını kesinlikle yok etmek ve hayatın belli ba lı sorunlarının çözümünde onların yerine geçmek e ilimindedir (Yetkin, 1967:87). Resim 13: Rene Magritte, The Pleasure Principle, 1937, tuvale ya lıboya, 79 x 63,5 cm. Resim 14: Jerry Uelsmann, Untitled, 1981, gelatin silver photography, 35,6x27,9 cm. 135

Resim 15: Charly Franklin, Man & Sphere, 1988, tuvale ya lıboya, 81 x 100 cm. Gerçeküstücülük insanın imgesel dünyasını ba ka bir deyi le sanal dünyasını gerçek ya amın önünde tutmu tur. Nesneyi ve ortamları son derece gerçekçi bir ekilde betimleyen gerçeküstücüler; nesneleri bir arada kullanırken gerçek ya amdaki fiziki ko ulları sarsarak, sanki bir rüya ortamındaymı gibi kurgular olu tururlar. Gerçeküstücüler bu kurguları olu tururken bo luk, yapı kanlık, effaflık, karı ıklık, somutla tırmak gibi temel biçimsel anlatı özelliklerini genelde kullanmaktadırlar (Türker, 2005: 16). Sonuç Günümüz de kendini sürekli yenileyen teknoloji ve teknolojik geli meler sanatçının dü lerinin gerçekle tirmesinde ve do ayı yansıtmaktan uzakla an sanatçının, do ayı yeniden düzenlemesinde, yapıtını yaratma sürecinde teknolojinin varlı ı ön plana çıkmaktadır. Sanatçı, ba ka araçlarla ya da tekniklerle üretmesi mümkün olmayan sanatsal yapıtlarını yaratma sürecinde, bilgisayar teknolojisi ve sayısal foto rafın olanaklarına ba lı olarak foto montaj ve foto rafta yapılan manipülasyonlar sayesinde, teknolojinin sunmu oldu u sınırsız ifade biçimleri sayesinde sanatsal üretimlerini sonuçlandırmada sanatçılar çok büyük olanaklara kavu mu lardır. nsan bilincinde, do asının üstünde bir gerçeklik yaratsa da, bunları hayata geçirmesi, yansıtması bütünüyle nesnel araçlarla (dil, kalem, fırça gibi) olmaktadır. Günümüzde kullanılan nesnel araçlardan en önemlisi, çok zengin görsel ortamlar ve anlatı olanakları sa layan bilgisayar ve teknolojisinin sundu u olanaklardır. 136

Teknoloji ve sürekli yenilenen sayısal teknoloji, sanatçıya çok farklı yönlerde sanat disiplinlerini bir arada kullanabilme kolaylı ını sunmasının yanı sıra var olan sanat disiplinini yeni bir anlatım biçimiyle sunma kolaylı ını sa lamaktadır. Özellikle Amerikalı geleneksel foto raf sanatçısı Jerry Uelsmann ın geleneksel foto raf ve karanlık oda kullanımını gerçeküstücü sanat akımı içerisinde yer alan sanatçı Rene Magritte in sanat ve biçim anlayı ını bir arada kullanarak günümüze oldukça çok sayıda yapıt sunmu tur. Sanatçının var olan yöntemi ve var olan sanat disiplinini günümüzde yeni ve mükemmel yorumlarıyla sunan, di er gerçeküstücü foto raf sanatçıları arasında Maggie Taylor ve Charly Franklin de örnek verilebilir. Gerçeküstü sanatçı Rene Magritte in bir zamanlar yapıtlarını açıklarken kullanmı oldu u sözler Ben sadece dünyanın gizemini duyuran imgeleri resmederim. ki sanatçının yapıtlarını açıklarken kullanmı oldu u sözler arasında birebir büyük bir etkile im görülmektedir. Rene Magritte in sanatı, otomatik bir tarz belirlemi di er gerçeküstücü sanatçılarla kar ıla tırıldı ında, gerçeküstücülü ün anlatımsal tarafında kalır. Gerçekdı ı ö elere ek olarak, çalı maları ço u zaman nükteli ve e lendiricidir. Sanatçı, ayrıca bazı me hur eserleri kendi yorumuyla gerçeküstücü tarzda resimlemi tir. Gerçeküstü sanat akımı geçmi te sanatçı Rene Maggritte in yapıtlarında ve günümüzde öne çıkan sanatçılar arasından ise; Jerry Uelsmann, Maggie Taylor ve Charly Franklin in yapıtlarında gerçeküstü sanat akımını gelece e ta ıyabilecek kar ılıklı olumlu bir etkile im içinde oldu u görülebilmektedir. 137

Kaynakça Akçakaya, Reha, Deklan örün Masumiyeti, Refo Foto raf Sanatı Dergisi, sayı 16, A ustos, 1990. Altu, Evrim, Sanat Dünyamız, sayı 109, 2008. Berger, John, Görme Biçimleri, Metis Yayınları, 9. Basım, stanbul, 2003. Bozkurt, Nejad, Sanat ve Estetik Kuramları, Sarmal yayınevi, 2.basım, stanbul, 1995. Freud, Sigmund, Dü lerin Yorumu I-II, Payel Yayınları: stanbul, 1991. Gaarder, Jostein, Sofinin Dünyası, Pan Yayınları: stanbul, 1994. Genç, Adem, Dadacı Sanat Hareketinin Çözümlenmesine li kin Bir Yöntem Ara tırması, Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, zmir, 1983. Halıcı,U ur, Yanılsama: Magritte-Escher-Vasarely, Hayalet Gemi dergisi, sayı 68, Eylül Ekim, stanbul, 2002. Hopkins, David, Dada ve Gerçeküstücülük, Dost Kitapevi Yayınları, Birinci Basım, Ankara, 2006. Neret, Gilles, Öncü Ressamlar Dali, çev.ahu Antman, abc yayınları Taschen, 1997. Passeron, Rene, Sürrealizm Sanat Ansiklopedisi, çev. Sezer Tansu, 2. Baskı, Remzi Kitabevi, 1982. Tanilli, Server, Yaratıcı Aklın Sentezi, Felsefeye Giri, Adam Yayınları, Altıncı Basım, stanbul, 1998. Tokel, U ur, Eczacıba ı Sanat Ansiklopedisi, Yem Yayınları, Cilt: 2, stanbul, 1997. 138

Torczyner, Harry, René Magritte- Gerçek Resim Sanatı, çev. Nil Boyacı, DüzlemYayınları, Ankara, 1992. Türker,. Halil, mgeden Sanal Gerçekli e. Anadolu Sanat Dergisi., sayı 16, Haziran 2005. Yetkin, Suut Kemal, Edebiyatta Akımlar, Remzi Kitabevi yayınları, stanbul, 1967. Yurdayüksel, Münire, Sürrealist Rene Magritte, rh + Sanart, sayı 30, Haziran, stanbul, 2006, 19 mayıs 2013. Resimler Kaynakça Resim 1: Rene Magritte, Decalcomania, 1966, tuvale ya lıboya, 81 x 100 cm. (eri im) http://peregrinacultural.files.wordpress.com/2012/06/magritte_d ecalcomania-1966-ost1.jpg Resim 2: Rene Magritte, Key of Dreams, 1930, tuvale ya lıboya, 61x91 cm. (eri im) h t t p : / / w w w. a m a i a d r e a m s. c o m / Wi l d B l u e Wo n d e r / w p - content/uploads/2013/04/cemb_strozzi_10_11.jpg Resim 3: Rene Magritte, Terapist, 1937, tuvale ya lıboya, 47,6 x 31,3 cm.(eri im) http://www.wikiart.org/en/rene-magritte/the-therapeutist-1937 Resim 4: Rene Magritte, Personel Values, 1952, tuvale ya lıboya, 80 x 100 cm. (eri im) http://www.wikiart.org/en/rene-magritte/personal-values-1952 Resim 5: Rene Magritte, The Human Condition, tuvale ya lıboya, 100x81 cm. (eri im) http://www.renemagritte.org/images/paintings/la-conditionhumaine-1933-oil-on-canvas.jpg. Resim 6: Maggie Taylor, A Curious Feeling, 2006, photography, 55,8x55,8 cm. (eri im) http://www.westongallery.com/taylor_maggie_pages/almost_alice _2.htm 139

Resim 7: Jerry Uelsmann, Untitled, 1969, gelatin silver print photography. (eri im) http://artblart.files.wordpress.com/2013/01/23-_untitled_jerryuelsmann-web.jpg Resim 8: Rene Magritte, The Castle of the Pyrenees, 1959, tuvale ya lıboya, 200 x 145 cm. (eri im) http://uploads0.wikiart.org/images/rene-magritte/the-castle-ofthe-pyrenees-1959(1).jpg Resim 9: Jerry Uelsmann, Colorado Rock, 1991, gelatin silver print photography. (eri im) http://limitlessmindgames.blogspot.com.tr/2013/01/jerryuelsmann-visual-poetry.html Resim 10: Rene Magritte, The Heartstrings, 1960, tuvale ya lıboya, 114 x 146 cm. (eri im) http://www.wikiart.org/en/rene-magritte/the-heartstrings-1960 Resim 11: Maggie Taylor, Oh Happy Day, 2009, photography. (eri im) h t t p : / / w w w. a r t - mrkt.com/images/exhibitor_uploads/sf2011/maggie_taylor,_oh_happ y_day.jpg Resim 12: Rene Magritte, Golconda, 1957, tuvale ya lıboya, 81 x 100 cm. (eri im) http://www.wikiart.org/en/rene-magritte/gonconda-1953 Resim 13: Rene Magritte, The Pleasure Principle, 1937, tuvale ya lıboya, 79 x 63,5 cm. (eri im) http://www.wikiart.org/en/rene-magritte/the-pleasure-principleportrait-of-edward-james-1937 Resim 14: Jerry Uelsmann, Untitled, 1981, gelatin silver photography, 35,6x27,9 cm. (eri im) h t t p s : / / a r t s y. n e t / a r t i s t / j e r r y - u e l s m a n n / a u c t i o n - result/526eb214ebad6421b4000839 Resim 15: Charly Franklin, Man & Sphere, 1988, tuvale ya lıboya, 81 x 100 cm. (eri im) http://www.charlyfranklin.com/charly_franklin/man_%26_spher e.html 140