tmmob makina mühendisleri odası 21. YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU 17-18-19 EKİM 1997 BİLDİRİLER Bildiriler kitabında yer alan her türlü görüş, fikir, bilimsel sav ve alıntılar, tablo ve şekiller bildiri yazar / yakarlarına aittir. Bunlardan ötürü düzenleme kurulu sorumlu tutulamaz. Bu kitaptan yapılacak alıntılarda kaynak göstermek zorunludur. EDİTÖR Cemalettin Çağdaş Yılmaz Arslan YAPIM Deha Ajans Ltd. Şti. Tel: 263 14 84 BASKI Deha Mat Ltd. Şti. mmo yayın no: 199 ISBN 975-395-243-0
i DÜZENLEME KURULU ÖmerGÜLEKEN MMO Başkan Vekili Remzi ERİŞLER MMO Bursa Şube Sekreteri Süleyman EVCİLMEN MMO Antalya Şube Başkanı TankDEMİRAY MMO Ankara Şube Sekreteri Cemal GENCER MMO Ankara Şube Y.K.Ü. Uğurcan NAZLI MMO Adana Şube Y.K.Ü. T.Hikmet KARAKOÇ MMO Eskişehir Şube Y.K.Ü. Turhan ONGEN MMO İzmir Şube Y.K.Ü. Hasan CEBİROGLU MMO İstanbul Şube Bşk. Vekili Dinçer METE MMO Edirne Şube Bşk. Vekili Metm ALBEYOGLÜ MMO Aydın İl Temsilcisi Selahattin SAPMAZ MMO Muğla İl Temsilcisi Hakkı ÖZÜTOK MMO Fethiye İlçe Temsilcisi Prof.Dr. Mehmet ATILGAN MMO Denizli Şube Y.K.Ü. Faruk İNCEOĞLU MMO Denizli Şube Y.K.Ü. Fatih YAŞA MMO Denizli Şube Sekreteri Ö. Faruk YÜKSEL MMO Denizli Şube Saymanı Servet TETİK MMO Denizli Şube Y.K.Ü. Yaşar YIKICI MMO Denizli Şube Y.K.Ü. Ahmet SİNKİL MMO Denizli Şube Üyesi YÜRÜTME KURULU Ufuk ABALIOĞLU M.Gülşen GÜNGÖR İsmail ÇELİK İnci İLGAZ MevlütÇELİKBİLEK Erdoğan KİRİŞ Ali DENİZ Mehmet SARICA Fatih DİLBAZ Ali Rıza YAZGAN İskender ERBİL SEMPOZYUM SEKRETERYASI Fatih YAŞA Erkin PALAMUTÇU SEMPOZYUM YERİ Çatalçeşme Oda Tiyatrosu Denizli Belediyesi Meclis Salonu DANIŞMANLAR KURULU ABALIOĞLUAli. ERDUYAN Tamer ABALIOĞLU İsmet EREN Prof. Dr. Aslan ACAR Mehmet ERGUN Yaşar Oğuz ADA H. Tekin ERHAN Ramazan AKŞAHİNYalçm ERTÜRK Necati AKŞİT Prof. Dr. M. Arif ESEN Hasan AKYÜREK Faruk EVRAN Vedat ALTUNTAŞ Turgay GERELİOĞLU İ. Haki:ı ALYANAK Prof. Dr. İbrahim GÖKALP Prof. Dr. Hüsnü Yusuf ASLANOĞLU Doç.Dr. Mehmet GÖKSU Yusuf Ziya ATICI Sait GÖKŞİN Ahmet ATMACA Mehmet GÜLSÖZ Doç. Dr. Alpe AYDEMİR Mehmet GÜN Yücel AYDINLI Osman GÜNALP Sezai BAŞÇİFTÇİ FeyzuUah GÜRGÜN Ertan BAYSAL Ali GÜVENALAli BEŞTAŞ Tanju HAZER Şeref CEYLAN Yrd.Doç.Dr. Tülay İLGERİ Süleyman CONTAY Gürol KALEMCİ Nail ÇELİKOK Bülent KARABACAK ÇETİŞLİ Prof. Dr. Halil Doç. Dr. Rasim ÇİZMECİ Hasan KARAMANLI A. İhsan ÇOPUR Süleyman KASAPOĞLU Kemal DEĞİRMENCİ İsmail KATRANCI Zafer DEMİREREN İbrahim KAYA Ramazan r DEVELİ Hilmi KAYNAK Mustafa DOĞU Altan KEÇECİ Müjdat DURMAZ Prof. Dr.Ali KIVANÇ Behçet DUYSAL Ömer KOCABAĞ Durali DÜLGEROĞLU Prof. Dr. Ercan KOCAMAZ Hasan ECE İsmail KONYALIOĞLU Hilm EDEM Ali KÖSEOĞLU Cevdet EMİR Cahit KUTLU R. Erhan MARIMAli NİZAMOĞLU İsmail OKTİK Prof. Dr. Şener ÖNCEL Abdi ÖZDEMİR Mehmet ÖZEK Doç Dr. Ziya ÖZEKMEKÇİ Nejdet ÖZPINAR Doç. Dr. Yahya PANAYIR İlter RENDE Prof. Dr. Hikmet SALGAR Gültekin Okay SARAÇOĞLU Önder ŞENEL Yavuz SİVRİ Esat SÖZKESEN Nuri SÜZÜK Lerzan TAŞKIRAN Cihan TERZİBAŞOĞLUAli TOSUN İsmail TOKER Emin TÜRKÖZ Hüseyin ÜLKÜ Turhan ULUKAYA Halil URGANLIOĞLU Bekir USLU M. Abdulkadir YALÇIN Cengiz YAVUZ Mehmet YILDIRIM Veli YUSUMUT Şah İsmail YÜKSEL Prof. Dr. Mehmet ZEYTİNCİ Cüneyt İRTİBAT BÜROSU: TMMOB Mauna Müheı Alalürk Bulvarı SSK İshaııı Kat:2 DİİNİ/.Lİ Tel ;r\ Odası Deni/li Şubesi
ESNEK UZMANLAŞMA YAKLAŞIMI AÇISINDAN DENİZLİ HAVLU DOKUMA SANAYİNİN ANALİZİ Doç. Dr. Mehmet Aslanoğlu Uludağ Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi I. GİRİŞ Esnek Uzmanlaşma yaklaşımı temelde, belli bir sektördeki firmalar kümesinin farklılaşmış piyasalar için geniş bir ürün yelpazesinde üretim yapmasına dayanır. Bu küme, belli bir bölgede yer alan ve belli bir alandaki üretimin çeşitli aşamalarını gerçekleştiren değişik ölçeklerdeki firmalardan oluşur. Bu anlamda yaklaşım, firmaların boyutlarında daha çok, firmalar arası ilişkiyi öne çıkartır. Kümeleşme içinde yer alan firmaların dayanışmacı rekabete dayanan sürekli yenilik yapma, ürün geliştirme stratejileriyle değişen piyasalara daha iyi uyum sağlayabilmeleri, belli sektörlerde uzmanlaşan bu kümelerin oluşturduğu "endüstriyel bölge" kavramını ve deneyimlerini tartışma gündemine getirmiştir. Bildiride öncelikle bu teorik yaklaşım çerçevesinde ve İtalya'daki Prato Endüstri Bölgesi deneyimi ışığında "endüstriyel bölge" kavramı ele alınacaktır. Daha sonra ise tarafımdan yapılan bir alan araştırması sonuçlarından yola çıkılarak, Denizli havlu dokuma sanayinin yapılanması, Esnek Uzmanlaşma yaklaşımının bir endüstriyel bölgenin ortaya çıkmasında temel koşul saydığı şu açılardan incelenecektir: i) Firma düzeyinde düşey ayrışmanın olup olmadığı ii) Firmalar arasında yatay bağlantıların, fason ilişkilerin düzeyi iii) Firmalar arasında dayanışmacı rekabetin varlığı iv) Kümeleşmeyi destekleyen kamusal ve özel yerel kurumların varlığı v) Firma ve bölge düzeyinde dünya ekonomisi içinde rekabet olanakları. Bildiride, söz konusu açılardan yapılan analizle Denizli'nin, genelde havlu dokuma sanayinde faaliyet gösteren esnek uzmanlaşmış çeşitli ölçekteki firmaların oluşturduğu bir endüstriyel bölge olup olmadığı tartışılarak bunun Denizli ekonomisi üzerindeki etkileri değerlendirilecektir. H. ESNEK UZMANLAŞMA YAKLAŞIMI ÇERÇEVESİNDE ENDÜSTRİYEL BÖLGELER Esnek Uzmanlaşma yaklaşımı firmaların boyutlarından daha çok, firmalar arası ilişkiyi öne çıkartır. Ancak esnek uzmanlaşmaya geçilen yeni sanayi yapısında ağırlığı küçük firmalar oluşturacaktır. Bu nedenle yaklaşıma göre esnek uzmanlaşma, küçük ve orta boy firmaların ağırlıkta olduğu bir firmalar kümeleşmesinin (cluster) ve firma içi iş bölümünün derinleştirilmesinin bir sonucu olarak ortaya çıkacaktır (Schmitz, 1990). Esnek Uzmanlaşma yaklaşımı bu yapılanmayı, "endüstriyel bölge" (industrial district) olarak adlandırmaktadır. Endüstriyel bölge kavramını literatürde ilk kez, "benzer alanlarda uzmanlaşmış sanayilerin belli bölgelerde yoğunlaşmasından" doğan dışsal ekonomileri vurgularken Alfred Marshall kullanmıştır* (Schmitz, 1995: 10). Esnek Uzmanlaşma yaklaşımının esnek uzmanlaşmanın yaygınlaşması için çok önemli bir yapılanma biçimi olarak değerlendirildiği endüstriyel bölge, "Bir firmalar kümesinin ve insan topluluğunun (community) birarada oluşturduğu sosyo-alansal (socioterritorial) yapılanma" olarak tanımlanabilir (Schmitz, 1995: 10). Özellikle Piore ve Sabel tarafından geliştirilen Esnek Uzmanlaşma yaklaşımı endüstriyel bölgeleri temelde iki varyant içinde ele almaktadır. Bunlardan ilki, Piore ve Sabel'in "Güneş Sistemi" (Solar System) modeli adını verdiği endüstriyel bölge türüdür. Burada, merkezdeki bir firmanın (solar firm) çerçevesinde yörüngelenen tedarikçi küçük firmalar bulunmaktadır. Merkezdeki (solar) firma kitlesel üretimden 185
farklı olarak, standart ürünler üretmez ve onun büyüklüğü (size), ölçek ekonomilerinin değil, ürettikleri ürünlerin yüksek sermaye gerektirmesinin bir sonucudur. İş sürecinin organize olduğu bu firmanın iç yapısı ise bir tür "atölyeler toplamı"nı yansıtmaktadır. Bu anlamda Piore ve Sabel merkezdeki (solar) firmalara "atölye fabrikası" nitelemesini yapmaktadırlar (Piore ve Sabel, 1984: 267). Büyük boyutlu olmalarına karşın merkezdeki (solar) firmaların tedarikçilerle kurdukları ilişki bağımlılık yaratmaya değil, işbirliğine yöneliktir. Bu nedenle sistemin içinde yörüngelenmiş fason üretim yapan, tedarikçi firmalar önemli ölçüde özerkliklerini korurlar. Merkezdeki (solar) firma ise kitlesel üretim yapan firmadan farklı olarak, tasarım ve üretimdeki sorunların çözümünde geniş ölçüde tedarikçi firmaların önerilerine bağlıdır. Ayrıca, merkezdeki bu firmalar yerel idari kurumlarla işbirliği yaparak, içinde yeraldığı endüstriyel bölgede araştırma, eğitim ve sağlık gibi alanlarda katkılarda da bulunacaklardır. Esnek Uzmanlaşma yaklaşımı açısından endüstri bölgelerinin ikinci varyantı, birbirine oldukça benzer küçük firmaların bölgesel yığılımıdır (conglomeration). Yaklaşım, küçük firmaların yeni teknolojilerin kullanımıyla birlikte, hem sektörel hem de coğrafik olarak piyasa nişlerinde rekabet edebilecekleri bir potansiyele sahip oldukları görüşündedir. Üstelik küçük firmalar, parçalanmanın gerçekleştiği piyasalardaki artan ürün çeşitliliğine hızlı cevap vermede de büyük avantaja sahiptirler. Ancak Esnek Uzmanlaşma yaklaşımına göre, coğrafi ve/veya sektörel olarak dağınık durumdaki küçük ölçekli firmalar tek başlarına esnek uzmanlaşmaya geçemezler (Schmitz, 1990: 264). Bu nedenle küçük firmaların esnek bir yapıya evrilmeleri, ancak bir endüstriyel bölge içinde mümkün olacaktır. Bir endüstriyel bölgeyi oluşturan başlıca bileşenler şunlardır: - Çoğunlukla küçük ve orta ölçekli firmaların bir kümesinin mekansal ve sektörel olarak yoğunlaşması - Firma düzeyinde dikey ayrışmanın (vertical disintegration) gerçekleşmesi* - Ekonomik birimler arasında ileri ve geri bağlantılar ağının varlığı** - Firmalar arasında fiyat ve ücret düşürmelerine yönelik bir rekabetten, ürün ve üretim süreçlerindeki yeniliklerle sürdürülen bir dayanışmacı rekabete geçilebilecek bir kurumsal yapının oluşturulması - Ekonomik birimlerde karşılıklı güveni sağlamlaştıran bir sosyo-kültürel arkaplan oluşturulması - Kümeleşmeyi destekleyici kamusal ve özel yerel kurumların varlığı (Rabellotti, 1995: 30 ve Schmitz, 1995: 10). Böylece endüstriyel bölgede yer alan esnek uzmanlaşmış firmalar sürekli değişen piyasaların ihtiyaçlarına uyan geniş bir ürün yelpazesi üretilme olanaklarına kavuşacaklardır. Üstelik, endüstriyel bölgede yer alan firmaların üretim sürecinde, yenilik yaratmada ve pazarlamada işbirliği yapmalarıyla yalnızca firma düzeyinde değil, firmalar arasında da esnek uzmanlaşmanın koşulları yaratılmış olacaktır. Diğer taraftan Piore ve Sabel, hiçbir firmanın endüstriyel bölgede sürekli olarak başat bir konum kazanmayacağını, firmalar arasındaki düzenlemelerin ise bir dizi kısa dönemli sözleşmeyle belirleneceğini vurgulamaktadırlar (Piore ve Sabel, 1984: 265). Onlar ayrıca, endüstriyel bölgedeki kimi kurumların firmaların yeniden biçimlenmesini kolaylaştıracağı görüşündedir. Buna göre, ticaret ve sanayi odaları, sendikalar, zanaat odaları, kooperatifler ve diğer yerel örgütlenmeler teknoloji satın alımında, ürünlerin pazarlanmasında, kredi sağlanmasında, hammadde ve ara mal tedarikinde firmalara yardımcı olacaklardır. Böylece firmaların ölçek ve alan ekonomilerinden yararlanmaları mümkün olacaktır. Esnek Uzmanlaşma yaklaşımı bağlamında Hubert Schmitz, endüstriyel bölgelerde yer alan küçük ve orta ölçekli firmaların toplu başarısının analizi amacıyla "kollektif etkinlik" kavramını geliştirmiştir (Schmitz, 1990: 270-271 ve Humphrey, 1995 b: 157). Çünkü ona göre, hızla değişen piyasaların gerektirdiği rekabetçi koşullara ulaşma kapasitesi tek bir firma tarafından yaratılamaz. Kollektif etkinlik kavramının iki yönünden söz edilebilir. İlk yön, kümeleşmeden/yığınlaşmadan ortaya çıkan planlanmamış dışsal ekonomilerle ilgilidir. Bunlar, uygun işgücü arzını; hammadde, yedek parça, kullanılmış ve yeni makine tedarikçilerine kolay erişimi kapsarlar. Kollektif etkinlik ikinci yönü ise üretici ve ticaret birlikleri aracılığıyla firmalar arasında birlikte sürdürülen etkinliği içerir. Bu etkinlik, bir yandan tekil firmalar arasındaki dikey ve yatay olarak ekipmanın ve siparişlerin paylaşımında işbirliğini gerektirirken, diğer yandan küme içindeki firmaların birbirleriyle ya da yerel kurumlarla kollektif etkileşimini gerektirir. İşveren örgütleri, ticaret ve sanayi odaları ile yerel yönetimler kümedeki firmaların koşullarını iyileştirmek için birlikte hareket edebilirler. Bu birlikte hareket ediş, lobi yönetimi, bilgi ve hizmet sağlama, ticaret fuarları ve teknik kurumlar açma gibi biçimlerde gerçekleşebilir. 186
Üçüncü İtalya deneyimi, Esnek Uzmanlaşma yaklaşımının endüstriyel bölgeler konusunda öne çıkarttığı örneklerin başında gelmektedir. Üçüncü italya kavramı, italya'nın kuzeydoğusundaki standart malların kitlesel üretimine dayanan sanayi bölgesiyle az gelişmiş güney bölgesi arasında kalan Emilia Romagna ve Toscana bölgelerini ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır. Bu bölgelerdeki sanayi yapısı, genelde tekstil, konfeksiyon, ayakkabı ve deri eşya, seramik gibi geleneksel sektörlerde ve bu sektörler için makineler üretiminde uzmanlaşmış üretim yapan küçük ve orta ölçekli işletmelere dayanmaktadır. Önceleri geleneksel teknolojiler kullanan ve rekabeti düşük işgücü maliyetleri temelinde sürdüren bu firmaların 1970lerden sonra büyük ölçüde değişen piyasa koşullarına çok iyi uyum sağladıkları gözlenmiştir. Gerçekten de üçüncü İtalya'daki bu firmalar aralarında kümeleşerek ve nitelikli işgücüyle geleneksel ve bilgisayar destekli yeni teknolojileri birleştirerek 1970'ler sonrasının kriz ortamındaki parçalanmış piyasalarda büyük rekabetçi başarılar elde etmişlerdir. Üstelik söz konusu firmalar bu başarıya düşük ücretlere başvurmaksızın ve işgücü standartlarını düşürmeksizin ulaşmışlardır (Humphrey, 1995 a: 1). Bu bağlamda, üçüncü İtalya'daki Toscana bölgesinde yer alan ve yünlü dokuma sanayine dayanan Prato endüstri bölgesi deneyimine değinilebilir. m. PRATO ENDÜSTRİ BÖLGESİ Prato, yünlü dokuma üretiminde uzun zaman içinde uzmanlaşmış bir kenttir. Prato'daki 60 bin civarındaki etkin nüfusun büyük çoğunluğu 16 bin işletme içinde çalışmaktadır. Bu bulgu, Prato endüstri bölgesindeki sanayi istihdamının %80'inin küçük işletmelerde gerçekleştiği anlamına gelmektedir. Prato'nun sanayi yapısındaki çok önemli bir ağırlığı olan söz konusu küçük işletmeler aralarında dikey bağlantılar ve yatay tamamlayıcılık ilişkisi oluşturarak, İtalya'nın toplam tekstil ihracatının yaklaşık %20'sini karşılamayı başarmışlardır (Uğur, 1993: 162). Buna göre, bölgecieki ihracatçılar pazarlayacakları yünlü dokumayı dokumacı firmalara sipariş etmekte, dokumacılar da bu siparişler doğrultusunda yünlü iplik tarama konusunda uzmanlaşmış işletmelerden girdi talep etmektedir. Firmalar arasındaki bu bağlantıları ise Prato Endüstri Birliği eşgüdümlemektedir. Piore ve Sabel, Prato'nun başarısının iki faktöre dayalı olduğunu öne sürmektedirler (Piore ve Sabel, 1984: 214). Bunlardan ilki, Prato'daki yünlü dokuma üretiminde uzun dönem içinde, standart ürünlerden modaya uygun özel talebe yönelik farklılaştırılmış ürünlere dönüşümün gerçekleşmesidir. Prato'nun başarısında rol oynayan ikinci faktör ise zaman içinde büyük entegre fabrikalardan üretimin farklı aşamalarında uzmanlaşan ve teknolojik olarak sofistikeleşmiş işletmelere dönüşümün sağlanmasıdır*. Piore Sabel, büyük işletmelerin çok azaldığı ve etkinliklerini yitirdiği Prato'da, sanayi yapısında teknolojik yenilenmenin bir tür yaşam biçimi haline geldiğine dikkat çekiyorlar. 1970'lerin başlarında bölgedeki varolan 13 bin eski tezgah, yılda bin dönüşüm oranıyla, yaklaşık 100 bin ABD doları tutarındaki otomatik modellerle değiştirilmiştir (Piore ve Sabel, 1984: 215). Piore ve Sabel, Prato'da varolan teknolojik kapasitenin, yeni makineleri üzerinde bazı düzenlemeler yaparak üretim koşullarına daha uygun hale getirmeye de elverişli olduğunu belirtmektedirler. Küçük işletmelerin yenilik yaratmadaki bu yeteneği, onların 1970'lerin sonunda nümerik kontrollü tezgahlara geçişini kolaylaştırmıştır. Küçük işletmelerin sahip oldukları bu teknolojik yenilik kapasitesinin yanısıra, birbirleriyle dikey ve yatay bağlantıların ve sürekli yeni ürün geliştirme arayışlarının bir sonucu olarak Prato'da esnek bir bölgesel endüstri yapısı ortaya çıkmıştır. Oysa küçük firmaların zaman içinde gerçekleştirdikleri söz konusu başarı, var olan kitlesel üretim anlayışının da etkisiyle 1960'larda onların büyük entegre fabrikalara dönüşeceği, böylece de ademimerkezi birimlerdeki "etkinsizliğin" sona ereceği beklentisini yaratmıştı. Ne varki günümüzden bakıldığında, Prato endüstri bölgesi deneyimi, Esnek Uzmanlaşma yaklaşımını doğrularcasına, yenilikçi ve esnek küçük ölçekli işletmelere dayanan uygulanabilir bir üretim sisteminin örneğinin oluşturmaktadır. IV. DENİZLİ EKONOMİSİNDE HAVLU DOKUMA SANAYİNİN YERİ Denizli'de havlu dokuma sanayi zaman içinde tekstil sektöründe başat bir konum kazanmıştır. Havlu dokuma sanayinin giderek tüm Denizli ekonomisini belirleyecek bir düzeye çıkmakta olduğu bile söylenebilir. Örneğin, 1995 yılında Denizli toplam ihracatının içinde havlu-bornoz ihracatının payının 187
%65.28'i bulması, bu tekstil alt sektörünün kentin ekonomisi içindeki öneminin bir göstergesi sayılmalıdır. Aynı şekilde, Denizli'den yapılan toplam ihracat içindeki diğer madde gruplarının oranlarına bakıldığında da havlu-bornozun ihracattaki göreli ağırlığı saptanabilir. Buna göre, 1995 yılında havlu-bornoz ihracatının Denizli'nin toplam ihracatı içindeki payı %65.2'yi bulurken, ihracat listesinde üçüncü sırada yer alan mal grubu olan mutfak eşyaları yalnızca %5.1'lik, dördüncü sıradaki mal grubu çarşaf-yorgan %4.6'lık ve beşinci sıradaki gömlek ise %3.9'luk bir ihracat payına sahiptir (Denizli Ticaret Odası, 1996: 73). Denizli'de havlu dokuma sanayi dış piyasalara hızlı uyumun bir sonucu olarak kısa bir sürede büyümüştür. Aşağıdaki tablodaki 11 yıllık bir dönemi kapsayan Denizli kökenli havlu-bornoz ihracatı rakamları bu hızlı büyümeyi açık biçimde yansıtmaktadır*. TABLO DENİZLİ'den HAVLU-BORNOZ İHRACATI Yıl 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 Dolar Olarak 1.643.674 8.962.000 18.440.778 29.802.325 52.929.988 66.213.355 80.047.000 80.307.000 100.955.079 158.202.557 212.717.376 Kainak: Denizli Ticaret Odası ve Denizli Tekstil ve Konfeksiyon İhracatçılar Birliği Kayıtları. Denizli'de havlu-bornoz üretimindeki hızlı büyümenin bir yansımasını da yapılan alan araştırması sırasında görüşülen büyük ölçekli firmaların %80'inin 1985 sonrası kurulmasında bulmak mümkündür. Denizli'de yeralan büyük havlu üreticisi firmaların küçük firmalarla yoğun fason ilişkiler kurdukları gözlenmiştir. Bu yoğunluğu yaratan en büyük faktör, modern teknoloji kullanan küçük ölçekli firmaların hızlı biçimde ortaya çıkmalarıdır. Küçük işletmelerin sahip olduğu modern tezgahlar devir hızları ve diğer özellikleri bakımından büyük firmaların teknoloji düzeyine oldukça yakındır. Bu tezgahlar büyük ölçüde, bölgedeki büyük firmaların teknolojik yenilenme sırasında ikinci el piyasasına bıraktıkları kullanılmış tezgahlardır. Teknolojik düzeyler arasında söz konusu yakınlık, firmalar arasındaki fason bağlantılarını artırmaktadır. Bölgede daha önce kara tezgah kullanılan küçük firmaların çoğu ya zaman içinde yok olmuş ya da modern teknoloji kullanmaya başlamıştır. Ancak alan araştırması sırasında, asıl mesleği demircilik ya da kuyumculuk olan modern teknolojili tezgah çalıştıran küçük işletme sahiplerine de 188
rastlanmıştır. Bölgede yer alan tesadüfi örneklemeyle seçilmiş on büyük firma üzerine yapılan incelemede fason dokutturma oranlarının, firmaların üretimlerinin %30'u ile %50'si arasında değişen bir düzeyde gerçekleştiği saptanmıştır. Benzer sonuçlar küçük firmalar açısından da gözlenmiştir. Görüşülen küçük firmaların ortalama olarak, üretimlerinin %50'si oranında fason dokudukları görülmektedir. Bu sonuçlar, kentteki havlu dokuma sanayinde yer alan firmalar arasındaki fason bağlantıların yoğunluğunu açık bir biçimde göstermektedir. Denizli havlu dokuma sanayinde alan araştırmasına konu olan büyük firmalar arasında yalnızca bir firmanın 70 modern tezgahı bulunurken, diğer firmaların ortalama tezgah sayısı 35'tir. Ortalama tezgah sayısı 35 olan firmalarla yapılan derinlemesine görüşmelerden, koşullar elverse de 50'nin üzerinde tezgahı optimal bulmadıkları anlaşılmıştır. Bu sonuç, Denizli'deki büyük işletmelerin bilinçli biçimde "Fordist" devler olmak istememelerinin bir belirtisi olarak da yorumlanabilir. Bölgede iplikten boya-baskıya kadar entegre durumda çok az havlu üreticisi bulunmakta, firmaların çoğu boyama işlemlerini bu konuda uzman başka firmalara yaptırmaktadırlar. Görüşülen firmalardan yalnızca üçünün fabrikası içinde boyama bölümü vardır. Bu bağlamda, alan araştırılması sürdürülürken esnek uzmanlaşma açısından oldukça ilginç, ancak başarısızlıkla sonuçlanan bir oluşumla karşılaşılmıştır. Bu oluşum, altı ortaklı bir boyama fabrikasıdır. Bu firmanın ortaklarının beşi havlu-bornoz üreticisiyken bir ortak ise havlu ipliği ticaretiyle uğraşmaktaydı. Ancak, ortakların kendi fabrikaları içinde yüksek maliyet gerektiren ve genellikle dikey bütünleşmenin bir sonucu olarak eksik kapasite kullanımına neden olan bir boyama bölümü açma gerekliliğinden kurtulmak amacına yönelik bu ortak boyama fabrikası girişimi başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Denizli'deki havlu-bornoz üreticileri arasındaki yakın işbirliği ve dayanışmanın bir örneği sayılabilecek söz konusu tesis, bugün bir holding bünyesi içinde faaliyetini sürdürmektedir. Havlu dokuma üretimi nitelikli işgücü gerektirmektedir. Nitelikli işgücü bulunmasının zorluğu, Denizli'deki büyük firmaların işçilerle daha istikrarlı iş ilişkileri kurmaya yöneltmiştir. Bu bağlamda, alan araştırması sırasında işgücü verimi artırmak amacıyla üç firmanın işgücüne aylık ücret ödemesi dışında belli bir randıman primi uygulaması da yaptıkları görülmüştür. Bu uygulamanın işgücünün işlevsel esnekliğine önemli bir katkı yaptığı söylenebilir. Bölgede yapılan bir başka gözlem, büyük firmaların teknoloji düzeylerinin ve teknolojik değişiklik hızlarının yüksekliğidir. Buna göre, firmalar ikinci el tezgah kullanmamakta ve teknolojik yeniliklere anında uyum sağlamaktadırlar. Örneğin, görüşme yapılan firmaların tezgahlarının büyük bir oranını son dört yıla ait tezgahlar oluşturmaktadır. Denizli'deki büyük havlu dokuma firmalarının teknolojik değişikliklere uyum kapasitesinin bu yüksekliği, daha önce değinilen Prato'daki yünlü dokuma işletmelerinin teknolojik değişim hızlarını çağrıştırdığı söylenebilir. Bölgede teknolojideki hızlı değişim sonucu modern tezgahlarda önemli bir ikinci el piyasası ortaya çıkmakta, bu ise fason iş yapan küçük firmaların "kollektif etkinlik" sağlamalarına önemli bir zemin hazırlamaktadır. Görüşülen firmaların hepsinin, üretimlerini müşteri siparişlerin göre yapmaları da Esnek Uzmanlaşma yaklaşımı açısından önemli bir bulgudur. Söz konusu firmalar sahip oldukları ileri teknolojili bilgisayar kontrollü tasarım ve desen ünitelerinin yardımıyla dış piyasalardaki müşterilerin verdikleri farklı siparişlere yönelik olarak, küçük partiler halinde (small batch) üretim yapabilmektedirler. Bu açıdan, desen ve tasarımda hızlı değişiklik yapabilme yeteneklerinin bir sonucu olarak, piyasadaki talebe göre farklılaştırılmış mallar sunabilmeleri, firmaların esnek uzmanlaştıklarının bir göstergesi sayılmalıdır. KÖSGEB'in bazı etkinlikleri dışta tutulduğuna, bölgede kamusal kurumların firmalar arasında kümeleşmeyi destekleyen bir rollerinin olduğu söylenemez. Buna karşılık, 1994 yılında ortaya çıkan bir yerel kurumlaşma girişimi olarak EGS, bir endüstri bölgesinde hem yerel düzenleyici kurumların önemini hem de firmalar arasındaki dayanışmacı rekabetin varlığını göstermesi açısından oldukça ilginç bir örnektir. 1994 yılında 100 ortaklı olarak kurulan EGS (Ege Giyim SanayicilerD'nin üyelerinin tamamı tekstil sektöründe yer almaktadır. EGS'nin en önemli işlevi, bir dış ticaret şirketi olarak üye firmaların ihracatlarını gerçekleştirmektir. 1995 yılında Denizli'den yapılan toplam ihracatın içindeki EGS'nin payı %49-21'i bulmuştur ve bu oranın zaman içinde daha da artacağı beklenmektedir. 1995 yılında EGS aracılığıyla ihracat yapan sadece Denizli kökenli havlu-bornoz üreticilerinin sayısı ise 62'dir*. EGS, firmalara doğrudan 189
müşteri bulmamakla birlikte, ihracatın gerçekleştirilmesinde önemli hizmetler sunmaktadır. Örneğin, firmalar EGS aracılığıyla ihracat yaptıklarında KDV iadelerini daha kolay ve daha çabuk almaktadırlar. Ayrıca EGS kurduğu bir taşıma şirketiyle ve sahip olduğu TIR'larla üye firmaların mal sevkiyatında önemli katkılarda bulunmaktadır. Ayrıca bu kuruluş, toplu hammadde alımları yaparak üyelerini fiyat dalgalanmalarına karşı korumaktadır. EGS'nin bir başka hizmeti ise izmir'de "Modo Centrum" adıyla kurduğu toptancılar çarşısıdır. EGS'nin bir başka ilginç faaliyet alanı da bir sektörel banka girişimidir. EGS Bank'ın ana amacı, yurt dışından uygun koşullarda finansal kaynak sağlayıp üye tekstil firmalarına düşük maliyetli kredi olanaklarından yararlandırmaktır. V. SONUÇ Sonuç olarak, Denizli'deki havlu dokuma sanayinin esnek uzmanlaşmış büyük ve küçük firmaların ağırlıkta olduğu bir endüstriyel bölge oluşturduğu söylenebilir. Gerçekten de bölge düzeyinde yapılan alan araştırmasında, firmaların genelde iplik, dokuma, boyama aşamalarında ayrı ayrı uzmanlaşan, başka deyişle dikey bütünleşmeye gitmeyen bir yapı sergiledikleri; firmalar arasında iplik tedariki ve kullanılmış makine gibi konularda geniş işbirliği bağlantılarının bulunduğu; büyük ve küçük firmalar arasında yoğun fason ilişkilerinin olduğu; firmalar arasında dayanışmacı rekabeti geliştirici yerel kurumların ortaya çıkmaya başladığı; yeni teknolojilerden yararlanarak farklılaştırılmış mallarda ve küçük partiler halinde talebe göre üretim yapabilme yeteneklerinin bir sonucu olarak, firmaların ve genelde bölgenin, üretiminde uzmanlaşılan havlu-bornoz sektöründe dünya ekonomisi içinde önemli rekabet olanaklarına sahip olduğu gözlenmiştir. Bu nedenlerle Denizli'deki endüstriyel bölgenin karakteristiğini oluşturan yapılanma bir tür esnek uzmanlaşmayı yansıtmakla birlikte, Esnek Uzmanlaşma yaklaşımının ne birbirine oldukça benzer küçük firmaların kümeleşmesi modeline ne de merkezdeki bir büyük firma (solar firm) çevresinde yörüngelenen küçük tedarikçi/fason çalışan firmaların kümeleşmesini kapsayan "Güneş Sistemi" modeline uymaktadır. Denizli'deki Güneş Sisteminde çok sayıda büyük firma yer almakta ve onlara bağlı olarak fason üretim yapan yine çok sayıda küçük firma bulunmaktadır. Bu nedenle de bölgedeki büyük firmalara Esnek Uzmanlaşma yaklaşımı esprisi içinde, "solar" firma yerine, "takımyıldızlar" benzetmesi yapılabilir. Bununla birlikte, bölgede kitlesel üretim yapan bütünüyle entegre firmaların da bulunması, hibrit bir sanayi yapılanmasından söz edilmesini gerektirebileceği de gözden uzak tutulmamalıdır. Ne varki havlu-bornoz üretiminde ortaya çıkan Denizli Endüstri Bölgesi'nin kent ekonomisi üzerindeki olumlu etkisinin artarak devam etmesi, firma düzeyinde bir dikey entegrasyon yapısından çok, firmalar arasında yatay entegrasyon yaratacak yapılanmanın desteklenerek sürmesine bağlı olacaktır. Çünkü farklı üretim aşamalarını farklı firmaların üstlendiği bir organizasyon biçimini dile getiren, belli bir sektörde yer alan firmaların aralarında yatay entegrasyona gitmeleri, onların gereksiz koordinasyon maliyetlerinden, eksik kapasite sorunundan, verimlilik kayıplarından kurtaracağı gibi, bulundukları bölgede de zincirleme bir gelişmeyi besleyecektir. YARARLANILAN KAYNAKLAR Denizli Ticaret Odası, (1996), Ekonomik Yönü ile Denizli, Denizli Ticaret Odası Yayınları. Humphrey, J. (1995 a), "Introduction", World Development, Vol. 23, No.l. Humphrey, J. (1995 b), "Industrial Reorganization in Developing Countries: From Models to Trajectories", World Development, Vol. 23, No. 1. Piore, M. ve Sabel, C. (1984), The Second Industrial Divide: Possibilities for Prosperity, Basic Books. Rabellotti, R. (1995), "Is There an Industrial Distict Model? Footwear Districts in Italy and Mexico Compared", World Development, Vol. 23, No. 1. Schmitz, H. (1990), "Small Firms and Flexible Specialisation in Developing Countries", Labour and Society, Vol. 15, No. 3. Schmitz, H. (1995), "Small Shoemakers and Fordist Giants: Tale of a Supercluster", World Development, Vol. 23, No. 1. Uğur, A. (1993), "İletişim, İşletmecilik ve Örgüt Sosyolojisinin İlk Randevusu: Ağ Tarzı Örgüt Modeli", Toplum ve Bilim, No. 56-61. 190