ĐSTĐLACI TÜRLER *RECEP TURAN, *AYŞE DĐLŞAD YÜZAK, *BURÇAK TUNÇAKIN, *SÜLEYMAN DEMĐRHAN ÖZET Ülkemizde ekolojik dengenin hızla bozulmasının en büyük etkenlerinden birisi de biyolojik türlerin hızla yok olmasıdır. Bu hızlı yok oluşa değişik etkenler yol açmaktadır. Bu etkenlerin en önemlilerinden biriside istilacı türlerdir. Peki, istilacı tür nedir? Biyolojik türleri nasıl tehdit eder? Đstilacı, bulunduğu bölgeden değişik yollarla başka bir bölgeye taşınıp bu bölgenin ekolojik dengesini bozan ve bu bölgedeki biyolojik türlere zarar veren türlerdir. Đstilacılar bulundukları bölgedeki bir ya da birkaç türü doğrudan etkiler ve ekolojik dengeyi bozar. Ekolojik dengeyi bir zincire benzetecek olursak bu zincirin birkaç halkası istilacılar yüzünden kopar. Dolayısıyla zincirin diğer halkalarını oluşturan türler de bundan etkilenir. Örneğin yıllardır Karadeniz in istilacısı olan Taraklı Denizanaları, balık yumurtaları ve larvalarıyla beslenen bir türdür. Bu tür yüzünden her yıl daha az yavru balık dünyaya gelmektedir. Bu da bazı türlerin yok olabileceğini gösteriyor. Son yıllarda bir habere konu olan katil yosunlar da Akdeniz i tehdit eden istilacı bir türdür. Ayrıca istilacı türler sadece bitki ve hayvanları tehdit etmekle kalmıyor, ekolojik dengeyi bozdukları için insanoğlunu da tehdit ediyor. Örneğin bitkilerdeki bir istilacı tür bu bitkiyi yok ettiğinde, insanoğlunun yararlandığı bir besin kaynağı ya da bir ilaç deposu da yok olmuş olur. Bu bitki veya bu bitkinin meyvesi ihraçta kullanılıyorsa ekonomik yönden de bir zarar oluşturur. Yani istilacı türler bulundukları bölgenin ekolojisine(çevreye), ekonomisine ve sağlık sektörüne direkt etki eder. Bunlarla beraber diğer birçok iş sahasını da olumsuz yönde etkiler. Eğer istilacı türler hakkında yeterli bilgi edinilir ve gerekli önlemler alınırsa ekolojik dengenin hızlı bozuluşu bir nebze de olsa durdurulur. Anahtar kelimeler: biyoçeşitlilik, istilacı tür, biyolojik mücadele ABSTRACT In our country one of the factors of the ecological balance to be corrupted is rapidly decreasing of biological species. This rapidly species decreasing could create many effects. The species of invader is one of the most significant factors. So, what is the invader species? How can the biological species threaten by these invaders? Invader is the species which moving from its own region to the other regions and destroys the plants of that other region. By saying that ecological balance like a chain, invader is the one which break off that chain links. That s why the species created other chain s link also it affected by them. So the species of invaders directly affect the ecology, economy and health sector of their regions. Along with this invaders also negatively affect many work area. We can prevent the rapidly destroy of ecological balance by knowing enough information about the species of invader and also by taking important precautions into account. Keywords: Biodiversity, invaders species, biological challenge. *Fatih Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, 1.Sınıf Öğrencileri gameoverfamilya@hotmail.com, aysedilsadyuzak@hotmail.com, burcaktuncakin@mynet.com, sulodemirhan@hotmail.com
1.GĐRĐŞ Biyoçeşitlilik, bir bölgedeki genlerin, türlerin, ekosistemlerin ve ekolojik olayların oluşturduğu bir bütündür. Başka bir deyişle biyoçeşitlilik, bir bölgedeki genlerin, bu genleri taşıyan türlerin, bu türleri barındıran ekosistemlerin ve bunları birbirine bağlayan olayların (süreçlerin) tamamını kapsar. Đnsanların, başta gıda olmak üzere, temel ihtiyaçlarını karşılamasında vazgeçilmez bir yeri olan canlı kaynakların temeli biyolojik çeşitliliktir[1]. Ekosistemlerin sahip olduğu bütünlük ve çeşitlilik, iklim, yağış rejimi, tür sosyolojisi gibi doğal dengelerin devamında önemli işlevler görür. Dünyanın tarım yapılabilecek nitelikteki alanları ve su kaynakları hızla kirlenmekte ve yok olmaktadır. Bilim adamları yakın gelecekte insanların ciddi bir gıda sorunu ile karşı karşıya kalacağı görüşündedir. Bu gelişmeler ışığında, ülkelerin sahip olduğu biyolojik çeşitlilik, özellikle genetik kaynaklar anlamında büyük bir güç durumuna gelmektedir. Çünkü çevresel baskılara dirençli ve yüksek üretim potansiyeline sahip çeşitlerin geliştirilmesi için yabani canlı kaynaklardan faydalanılmaktadır. Bu ve buna benzer pek çok yararı bulunan biyoçeşitliliği korumanın en önemli yolu, biyoçeşitliliği tehdit eden unsurları bulup onlara karşı önlem almaktır. Peki biyoçeşitliliği tehdit eden faktörler nelerdir? 2.BĐYOÇEŞĐTLĐLĐĞĐ TEHDĐT EDEN FAKTÖRLER Biyoçeşitliliği tehdit eden birçok etken bulunmaktadır. Bunlardan bazıları; 2.1.GDO (Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar) GDO ların biyolojik türler üzerindeki etkileri konusundaki çalışmalar devam etmektedir ve kesin bir sonuç henüz yoktur. Şu ana kadar yapılan çalışmalar gösteriyor ki; GDO çevredeki bazı canlı türlerine zarar verebilir. Bu da o türün göçüne ya da yok olmasına sebep olabilir. Daha sonra bu göç eden türler gittikleri bölgede istilacı bir tür haline gelebilirler. Göç eden ya da yok olan türlerden dolayı da ekolojik denge bozulur. [2]. 2.2.Ormanların Tahribi Dünya kara yüzeyinin yaklaşık olarak 1/3 ünü kaplayan ve dünyadaki biyolojik kütlenin 3/4 ünden fazlasını oluşturan ormanlar, biyolojik çeşitlilik başta olmak üzere çevresel değerlerin korunması bakımından büyük önem arz etmektedir[6]. 2.3.Aşırı Otlama Ve Meraların Tahribi Dünya üzerinde son 50 yılda; aşırı otlatma nedeniyle 679 milyar ha ve diğer yanlış uygulamalarla 155 milyar ha olmak üzere toplam 1 965 milyar ha alan insan eliyle bozulup erozyona maruz kalmıştır. Bu rakam dünyadaki toplam ekilebilir arazinin % 17 sini oluşturmaktadır[7]. Meraya besleyebileceğinden fazla sayıda hayvanın sokulması, bu hayvanların otları kökleri ile birlikte yemesi, henüz otların yeni büyümeye başladığı ve tam olarak gelişmediği ilkbahar aylarında otlatma yapılması; toprak yüzeyini örten bitki örtüsünün ortadan kalkmasına ve mera kalitesinin bozulmasına neden olmaktadır[7]. 2.4. Aşırı Kimyasal Đlaç ve Gübre Kullanımı Tarımsal üretimde bilinçsiz ve aşırı miktarda kullanılan kimyasal gübre ve ilaçlar çevre üzerinde oldukça olumsuz etkiler yaratmaktadır. Uygulanan kimyasal gübrenin belirli bir kısmı bitkiler tarafından kullanılmakta, geriye kalan kısım ise yer altı ve yüzey sularına karışarak insan, bitki ve hayvan sağlığını tehdit etmektedir. Ayrıca türlere vermiş olduğu zararlardan dolayı tarım ilaçları biyolojik türler üzerinde akut veya kronik etki yapmaktadır[8]. 2.5. Evsel Atıklar Evsel atıkların oluşturduğu çevre kirliliği ekolojiyi ve biyoçeşitliliği tehdit eden önemli unsurlardandır. Ama bu konu üzerinde yapılan çalışmalar ve bulunan geri dönüşüm yöntemleri, bu konuyu bir nebze de olsa sorun olmaktan çıkarmaktadır. Yine de uygulanan yöntemler geliştirilmelidir. 2.6.Nüfus Artışı Nüfus artışı ve sanayileşme sonucu ortaya çıkan kentleşme olgusu, çok sayıda sorunu da beraberinde getirmiştir. Kentleşmenin stres, gürültü, kira fiyatlarının artması gibi sosyo-ekonomik etkileri yanında; hava
kirliliği, su kirliliği gibi çevre üzerinde de olumsuz etkileri vardır. Bunların en büyüğü de biyoçeşitlilik üzerine olan etkisidir[3]. 2.7.Deniz Kazaları Deniz kazaları neticesinde deniz kirliliği meydana gelmekte, petrol kirliliği insan sağlığına ve deniz canlılarına ve kaza kıyıya yakın yerde meydana gelmişse kıyılara zarar vermektedir. Zarar verdiği yerlerde ekolojik dengenin bozulmasına neden olur[4]. 2.8.Küresel Isınma Küresel ısınma doğrudan veya dolaylı yollarla, canlı türlerini tehdit etmektedir. Günümüzde de canlı türlerinin yok olmasında en büyük etkenler arasında gösterilmektedir. 2.9.Đstilacılar Bulundukları bölgede biyolojik türlerin yok olmasına sebep olurlar. Böylece bu bölgelerdeki ekolojik dengeyi de bozarlar. Biyolojik çeşitliliği tehdit eden diğer unsurlar da şunlardır; Anız yakılması, Yanlış sulama, Bilinçsiz ağaçlandırma, Maden ocakları, Uygulanan tarım politikaları, Turizm faaliyetleri, Aşırı avlanma, Plansız ve kontrolsüz bina yapımı, Sanayi ve tarım kökenli kirlilik, Bilinçsiz bitki ve hayvan ihracatı, Çevre koruma programlarında çalışacak uzman ve eleman azlığı. 3. ĐSTĐLACI TÜRLER Doğamız binlerce çeşit tür barındırmaktadır. Bu kadar çeşit içeren bir küme içerisinde doğal olarak birtakım çatışmalar veya başka bir ifadeyle uyuşmazlıklar gözlenebilecektir. Canlılar arasında bu tür uyuşmazlıklar genelde bir bölgede yaşayan fakat o bölgeye daha sonradan herhangi bir nedenden dolayı gelerek diğer türlerle uyuşmazlık gösterip zarar verebilen türlerde, yani istilacılarda görülür. Đstilacı türlerin nerede, ne zaman ve ne yapacakları bilinmemektedir. Bazen bir çeşit ekolojik domino etkisi oluştururken, bazen de türlere direk etki edebilirler. Örneğin; ABD'nin Montana eyaletindeki Flathead nehrine, somon balıklarına besin olsun diye, opossum karidesi (Mysis relicta) salınmıştı. Karides yerel planktonları tüketti, oysa ki bunlar bebek somon balıklarının belli başlı gıdasıydı. Somon balıkları tükenince, bu balıkla beslenen bazı kara canlıları - kartallar, martılar, su samurları, ayılar ve çakallar - kaybolan yabanıl hayat saflarına katıldı[5]. Đstilacılar hastalıklarını veya parazitlerini yeni vatanlarına taşıyabilirler. Örneğin; sudaki zararlı otların kontrolünde kullanılan bir nevi Çin sazan balığı (Ctenopharyngodon idella), Avrupa ve Kuzey Amerika'nın tatlı su balıklarına tenya paraziti (Bothriocephalus opsarichthydis) geçirdi[5]. Peki, istilacıların başarılarının sırrı nedir? Đstilacıların bu başarılarının sırrı; çabuk üreyebilmeleri, kötü şartlara dayanabilmeleri, etkili yayılabilmeleri ve ne bulurlarsa tüketmeleridir. Đstilacılara verilecek bazı örnekler; 1) 1957 yılında, Nil nehrinin tatlı su levreği (lates niloticus), balık miktarını yükseltmek için Afrika'daki Victoria Gölü'ne salındı. Çok yırtıcı olan balık, 400 yerel balık çeşidini yok etti. Üstelik, yiyecek olarak da avantajlı çıkmadı. Yağlı derisinin füme edilmesi gerektiğinden, çevrede bir sürü ağaç kesildi[5].
2) Brezilya'dan gelip ABD'nin güneydoğu bölgesinde dehşet salan kırmızı ateş karıncaları (solenopsis invicta) da başka bir örnektir. Çok kötü ısıran bu karınca, sürülmüş tarla gibi topraklarda süratle yayılıyor. Akıl almayacak bir hızla ürüyor ve önüne ne çıkarsa yiyebiliyor. Bu karıncalar bazı bölgelerde 40'ı aşkın böcek türünün kökünü kuruttular[5]. 3) Geçmiş kuşaklar Amerika'nın Florida eyaletindeki bataklıklara bir çare bulunması gerektiğini düşünüyorlardı. Florida yarımadasının ucundaki büyük bataklık sivrisinek yuvası, testere otlarıyla dolu, sıcak ve berbat bir mekandı. Uygarlık ve sanayi gelişmesine bir engel olarak görülüyordu. Asrın başında, ABD Tarım Bakanlığı yetkilileri yerel halka melaleuca ağacı (melaleuca quinquenervia) tohumları dağıtmaya başladılar. Bu hızlı gelişen, Avustralya kökenli ağaç suyu emiyor ve hastalık kaynağı bataklıkları kurutuyordu. Ağaç o kadar tutundu ki, 1930lu yıllara gelindiğinde, fidanlık sahipleri talebi karşılayamaz olmuşlardı. O günden beri, ağacın zararları yararlarını kat kat aşmış bulunuyor. Neredeyse geçit vermez biçimde sık büyüyen ağaçlar, etraftaki bütün diğer bitkileri kovdu. Köklerinin çıkardığı zehirli bir madde diğer bitkileri öldürdüğü gibi, havaya saldığı zerrecikler de insanları zehirliyor, deri kaşıntıları ve solunum güçlüğüne neden oluyor. Üstelik yangına dayanıklı, yandıkça daha çok yayılıyor. Đçi su çekmiş sünger gibi, dış kabuğu çıra gibi kuru ve yapraklarında kolay tutuşan bir nevi yağ var. Hızla su çekmesine rağmen, patlar gibi yanıyor. Yangından birkaç gün sonra, ağaçlar yeniden dal veriyor ve yanmış topraklara milyonlarca tohum saçılıyor. Bu tohumlar üç gün içinde filizlenmeye başlıyor ve bir yılın sonunda yeni ağaçların boyu iki metreye yaklaşıyor. Florida sulak alanlarının 600,000 hektarını istila eden maleleuca, önlem alınmazsa yakında bu alanların hepsini kaplayacak[5]. Bu örneklerden anlaşıldığı gibi, istilacıların neden olduğu sorunları üç başlık altında toplayabiliriz: A)Ekonomik Sorunlar ABD Tarım Bakanlığı ateş karıncaları ile savaşında 200 milyon dolar harcayıp tonlarca haşere öldürücüsü ile hücuma geçmişti. Sonuçta ilaçlar yerli karıncaları yok etti ve meydanı boş bulan ateş karıncaları daha rahat yayıldılar[5]. Oluşturdukları çevre kirliliğinden dolayı da ekonomik zarara yol açarlar. B)Sağlık Sorunları Asya'dan Brezilya, Güney Avrupa, Güney Afrika, ve ABD'ye atlayan kaplan sivrisineği (Aedes albopictus) sarı humma, ensafalit ve dang humması hastalıklarına neden oluyor. Amerika kıtası yerlilerinin tahminen üçte ikisi, 30 milyon insan, Avrupalıların taşıdığı hastalıklardan - frengi, çiçek vs.- kırılıp yok oldular[5]. Bu hastalıklara neden olan mikrop, parazit ve bakteriler buralara bahsettiğimiz istilacılar aracılığıyla gelmiştir. Örneklerde de görüldüğü gibi istilacılar dolaylı yollarla insan sağlığını tehdit etmektedir ve ekonomik açıdan da zarar vermektedir. C)Çevresel Sorunlar Đstilacılar birçok biyolojik türü veya bunların tükettiği maddeleri ve canlıları yok ederek çevre ekolojisini bozmaktadır. Ayrıca, oluşturdukları bu etkilerden dolayı bulundukları bölgenin ekonomisini, sosyal yaşantısını, kültürünü olumsuz yönde etkilemektedir. Yukarıda da değindiğimiz üzere, Victoria Gölü ndeki istilacı balık bu göle kıyısı bulunan Uganda, Kenya ve Tanzanya da balıkçılığı bitirme noktasına getirdi. Buradaki yerli halkın göç etmesine sebep oldu ve göldeki ekolojik hayatı sonlandırma noktasına getirdi[5]. Avrupalılar kendi ülkelerindeki canlıların mutlaka Yeni Dünyada da olmasını istiyorlardı. Kuzey Amerika'daki sığırcık kuşu istilası, Shakespeare'in eserlerinde adı geçen bütün kuşların Yeni Dünya'ya taşınmasını sağlayan bir derneğin çabaları sonucunda başladı. Avustralya'da hala baş belası olan tavşanlar, bu kıtaya tavşan avından mahrum kalmak istemeyen Đngilizler tarafından getirilmişti[5]. ABD'nin Oregon eyaletinde bir körfezde, 1988-1991 yılları arasında balast suyu ile gelmiş 400 egzotik tür tesbit edildi[5]. Bu gibi örnekleri çoğaltmak mümkündür. Burada da görüldüğü gibi değişik yollarla bulundukları bölgelere gelen istilacılar bu bölgenin ekolojik dengesini bozduğu için çevreye kalıcı olan büyük çapta zararlar verir.
4.ĐSTĐLACI TÜRLERE KARŞI ALINABĐLECEK ÖNLEMLER Đstilacılarla mücadelede en etkin yöntem, biyolojik mücadeledir. Biyolojik mücadele, zararlı türlere karşı başka bir tür kullanılarak mücadele edilmesidir. Bunu yaparken en önemli kural, istilacı ortama uyum sağlama aşamasındayken mücadelenin yapılmasıdır. Örneğin; 1762 yılında, Jamaikalı bir şeker kamışı üreticisi saldırgan bir cins olan Küba karıncalarını (Formica omnivora) arazisine getirmişti. Niyeti karıncaları sıçanlara karşı kullanmaktı. Karıncalar çoğaldı ama sıçanlara dokunmadılar. Bu defa, hem karıncaları hem sıçanları kontrol etsin diye büyük bir Güney Amerika kara kurbağası (Bufo marinus) ithal edildi. Kurbağa da yeni yerini çok sevdi ve hızla çoğaldı. Öyle ki, zamanla bir adı da şeker kamışı kurbağası oldu. Ama sıçanlarla o da baş edemedi. Derken, bir çeşit Hindistan gelinciği (Herpestes auropunctatus) ada nüfusuna eklendi. Bu yaratık, 26 yıl içinde ada kuş ve sürüngenlerinin çoğunu ve önemli sayıda çiftlik hayvanını yok etmeyi başardı[5]. Bu örnekten de anlaşılacağı gibi, biyolojik mücadelede istilacılara karşı yerli ve doğal türler kullanılmalıdır. Đstilacıları durdurmanın diğer bir yolu da, biyoteknolojiden yararlanarak istilacıların üremelerini engellemektir. Ama bu alan yeni olduğundan ve her tür için farklı bir madde üretilmesi gerektiğinden günümüzde en geçerli yol biyolojik mücadeledir. Ayrıca, istilacı türlerin yok edilmesi yerine kontrol altına alınması, bölgenin bozulan ekolojisinin daha da kötüleşmesini engelleyebilir. 5.SONUÇ Türkiye, biyoçeşitlilik bakımından çok zengin bir ülkedir. Hatta Avrupa kıtasıyla tür sayımız nerdeyse eşittir. Günümüzde sanayi, ilaç sektörü, tıp, biyoteknoloji, gıda, tekstil gibi birçok alanda biyoçeşitlilikteki bu zenginliğimizi kullanabilmemiz için, istilacı türler ve biyoçeşitliliği tehdit eden diğer unsurlara karşı bir an önce tedbirler alınmalıdır. Eğer bu tedbirler alınırsa, gelecekte refah düzeyi yüksek, mutlu bir ülke olabilir ve dünyanın sayılı güçleri arasında yer alabiliriz. Đstilacılara karşı alınabilecek tedbirler şu şekilde sıralanabilir: Ülkemizdeki biyolojik türler için bir veri tabanı oluşturulmalıdır. Bunun için bu işte uzman biyologlar, mühendisler ve bu işle uğraşan kişiler bir araya gelmelidir. Ülkeye alınacak bir canlının verebileceği zararlar konusunda geniş kapsamlı araştırmalar yapılmalıdır. Bununla ilgili olarak, bir istilacılar listesi oluşturulmalıdır. Yasal düzenlemeler yapılarak, istilacıların ülkeye ithalat yoluyla alınması engellenmelidir. Gerekirse bununla ilgili olarak ortaya çıkan sorunlardan bizzat ithalatçılar sorumlu tutulmalıdır. Doğal olarak yayılan istilacı türlerin yayılma yolları, teknolojiden yararlanılarak bulunmalı ve buna karşı önlemler alınmalıdır. Yapılacak ağaçlandırma, ekim-dikim, park-bahçe düzenleme, mera yönetimi gibi işlerde olabildiği kadar yerli türler kullanılmalıdır. Đnsanlar bilinçlendirilmelidir. Bu konuyla ilgili kaliteli uzman ve elemanlar yetiştirilmelidir. 6.Kaynaklar 1. http://www.bcs.gov.tr/sitetr/biyo%c3%a7e%c5%9fitlilik/biyolojik%c3%87e%c5%9fitlili%c4 %9Fin%C3%96nemi/tabid/56/Default.aspx 2. http://www.gdoyahayir.org/yayinlar/yayin_01.htm 3. http://www.ksu.edu.tr/index.php?afile=bolum&menu=3&op=1&birim=iibf&bolum=ky&adali= KCS
4. http://www.lojiport.com/author_article_print.php?id=137 5. http://www.tema.org.tr/cevrekutuphanesi/biyocesitlilik/pdf/biyolojik_istila.pdf 6. SEKĐZĐNCĐ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI, Ormancılık Özel Đhtisas Komisyonu Raporu, ANKARA 2001, http://ekutup.dpt.gov.tr/ormancil/oik547.pdf 7. Balabanlı C., Türk M., Yüksel O., Erozyon ve Çayır-Mera Đlişkileri, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, Seri: A, Sayı: 2, Yıl: 2005, ISSN: 1302-7085, Sayfa: 23-34 8. Atılgan A., Coşkan A., Saltuk B., Erkan, M., Antalya Yöresindeki Seralarda Kimyasal ve Organik Gübre Kullanım Düzeyleri ve Olası Çevre Etkileri, Ekoloji, 15, 62, 37-47, 2007