ÖĞRENCİ D O S T U S E RİSİ SUNUŞ Doğu Roma İmparatoru Jüstinyen tarafından M.S. 529-533 yıllarında İstanbul da hazırlatılıp yürürlüğe konulan Corpus Iuris Civilis ten önce Roma İmparatorluğunda hukuk eğitimi tam bir kaos içindeydi. Corpus Iuris Civilis ten önce hukuk kuralları dağınık haldeydi. Hukuk kitapları ise uzun, karışık ve bulanıktı. Üstelik F. H. Lawson ın ifadesine göre hiçbir servetin satın alamayacağı ve hiçbir yeteneğin sindiremeyeceği sayıda hukuk kitabı vardı. Jüstinyen, Corpus Iuris Civilis in bir parçası olan Digesta nın başlangıcında kanunların insanın anlama kapasitesini aşan sonsuz bir karmaşa içinde (ita esse confusum, ut in infinitum extendatur et nullius humanae naturae capacitate concludatur) olduğunu söylüyordu (Corpus Iuris Civilis [Ed. Paul Kreuger], Berlin, 1954 <http://web.upmf-grenoble. fr/haiti/cours/ak>). Dolayısıyla hukuk eğitimi olağanüstü zordu. Rivayete göre hukuk öğrencileri, hukuk hocalarını İmparator Jüstinyen e şikayet ederler. Bunun üzerine imparator Jüstinyen bir yandan dağınık hukuk kurallarının derlenmesini emreder ki ortaya Corpus Iuris Civilis in bir parçası olan Codex çıkar (7 Nisan 529). Jüstinyen diğer yandan, hukuk öğrencileri için, açık ve basit bir ders kitabı hazırlanmasını emreder ki ortaya Institutiones çıkar (21 Kasım 533). Bu husus Jüstinyen in ağzından daha Institutiones başlangıcında (Proemium) hukuka aşık gençler (cupidae legum iuventuti) e hitaben şu şekilde açıklanır:
Şimdiye kadar karmakarışık olan kanunlarımızı uyumlu hale (constitutiones antea confusas in luculentam ereximus consonantiam) getirdikten sonra, artık kulaklarınız ve beyniniz gereksiz ve yanlış şeyler (tam aures quam animae vestrae nihil inutile nihilque perperam positum) işitmesin, ama sadece uygulanabilecek olan şeyler öğrenesiniz diye (sed quod in ipsis rerum optinet argumentis), Tribonian, Theofilus ve Dorotheus u, hukuk biliminin temel unsurlarını (legitimae scientiae prima elementa) içeren bu kitabı hazırlamakla görevlendirdik. Bu kanunları şevk ve arzuyla öğreniniz ve kendinizi öyle yetiştiriniz ki, öğreniminizin sonunda, devletimizin size emanet edilecek kısımlarını yönetmeye ehil olun (Ibid). Aynı bakış açısı Institutiones in birinci kitabının ilk başlığının ikinci paragrafında da şu şekilde açıklanır: Hukukunun öğretilmesinde en uygun yol, konuları önce açık ve basit bir şekilde (si primo levi ac simplici) açıklamak, sonra da her bir konuyu ayrıntılarıyla ve tam olarak (post deinde diligentissima atque exactissima interpretatione singula) incelemektir. Yok eğer henüz acemi ve bilgisiz olan öğrencinin beynini daha başlangıçta pek çok şeyle doldurmaya (ab initio rudem adhuc et infirmum animum studiosi multitudine ac varietate rerum oneraverimus) kalkarsak, şu iki şeyden biri olur (duorum alterum aut): Ya öğrenci hukuk eğitiminden kaçar (desertorem studiorum); ya da normalde kolay bir yoldan (ad quod leniore via) daha çabuk ulaşabileceği bir noktaya ancak çok büyük bir emekle (cum magno labore eius) ve çoğunlukla da kendine güvenini yitirdikten (saepe etiam cum diffidentia) sonra ulaşır (Ibid). Codex ve Institutiones yürürlüğe girdikten sonra İmparator Jüstinyen, sadece Codex in uygulanmasını ve hukuk fakültelerinde ders kitabı olarak sadece Institutiones in okutulmasını emreder. Yeni uygulamayı desteklemek için Jüstinyen bütün eski kanun kitaplarının imha edilmesini emreder. Jüstinyen bununla da yetinmez, Codex ve Institutiones in yorumlanmasını yasaklar. Zira ona göre bunlar kayadan akan su kadar berrak tır (http://fr.wikipedia.org/ wiki/corpus_juris_civilis ).
Günümüz Türkiye sinde de hukuk eğitimi, Jüstinyen den önce İstanbul daki hukuk eğitimini andırmaktadır. Ülkemizde hukuk eğitimi tam bir kaos içindedir. Sayısız ders kitabı vardır. Bunlar hacim bakımından kalın, içerik bakımından ise bulanıktırlar. Bu kitaplarda neyin söylendiği anlaşılmaz. Pek çok yoruma, görüşe ve karşı görüşe yer verilir. Hukuk kuralının kendisinden habersiz öğrenciler, bu kural hakkında farklı yorumları, görüş ve karşı görüşleri öğrenmek zorunda kalır. Öğrenciler bir hukuk kuralı hakkında pek çok yazarın görüşünü öğrenirler; ama ne ilahî hikmetse kuralın kendisini bir türlü öğrenemezler. Günümüz Türkiye sinde de artık Institutiones ayarında kısa, açık ve basit ders kitapları yazmak ve bulanık ders kitaplarını tasfiye etmenin zamanı gelmiştir. Nasıl Jüstinyen in Institutiones i 533 yılında Doğu Roma daki, yani İstanbul daki hukuk öğrencilerini işkenceden kurtarmış ise, günümüz Türkiye sinde de hukuk öğrencilerini işkenceden kurtaracak ders kitapları yazmanın vaktidir. İşte öğrenci dostu serisi, böyle bir anlayışla yola çıkıyor. Öğrenci dostu kitap, Institutiones in açtığı yoldan giden, açık ve basit (levi ac simplici) bir şekilde yazılmış olan ve öğrencilere hukuku kolay yoldan (ad leniore via) ve çok büyük bir emek harcamaksızın (sine magno labore) öğretmeyi amaçlayan kitap demektir. Öğrenci dostu kitap, hacim bakımından ince, içerik bakımından ise kaynak suyu gibi berrak olan bir kitaptır. Öğrenci dostu kitapla ders çalışmak işkence değil, bir zevk haline gelecek. Öğrenci dostu kitapla öğrencinin kendine güveni geri gelecek. Cupidae legum iuventuti salutem!* Kemal Gözler * Hukuka aşık gençlere selamlar!
Ekin Basın Yayın Dağıtım, ISBN: 978-9944-141-37-6 (c) 2008. Her hakkı mahfuzdur. Öğrenci Dostu Serisi, No: 2 Birinci Baskı: Ocak 2008 İkinci Baskı: Eylül 2008 Dizgi, Sayfa Düzeni ve Kapak: Kemal Gözler Eleştirileriniz İçin: kgozler@hotmail.com Kitabın Tanıtımı: www.anayasa.gen.tr/tahg.htm Baskı: Star Ajans Ltd. Şti. (0224-249 33 20) Dağıtım: Ekin Basım Yayın Dağıtım, Burç Pasajı no: 27; Altıparmak-BURSA, Tel: 0224-220 16 72; 223 04 37; Fax: 0224-223 41 12 Web: www.ekinyayinevi.com E-mail: info@ekinyayinevi.com KORSAN YAYINCILARA VE FOTOKOPİCİLERE UYARI: 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 3.3.2004 tarih ve 5101 sayılı Kanunla değişik 72 nci maddesi, bir kitabı herhangi bir şekilde (fotokopi dahil) çoğaltanları, dağıtanları, satanları, ticarî amaçla elinde bulunduranları, 2 (iki) yıldan 4 (dört) yıla kadar hapis cezasıyla veya 50.000 YTL den 150.000 YTL ye kadar ağır para cezasıyla veya zararın ağırlığı dikkate alınarak bunların her ikisiyle birden cezalandırmaktadır. İKTİBAS KONUSUNDA UYARILAR: 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 35 inci maddesine göre, bir kitaptan iktibas (alıntı) yapılabilmesi için şu şartlara uyulması gerekir: (1) İktibas, bir eserin bazı cümle ve fıkralarının bir başka esere alınmasıyla sınırlı olmalıdır. (2) İktibas, maksadın haklı göstereceği bir nispet dahilinde ve münderecatını aydınlatmak maksadıyla yapılmalıdır. (3) İktibas, belli olacak şekilde yapılmalıdır. (4) İktibas ister aynen, ister mealen olsun, eserin ve eser sahibinin adı belirtilerek iktibasın kaynağı gösterilmelidir (m.35/5). (5) İktibas edilen kısmın alındığı yer (sayfa numarası) belirtilmelidir (m.35). 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (m.71/4), yukarıdaki şartlara aykırı olarak kaynak göstermeyen veya yanlış yahut kifayetsiz veya aldatıcı kaynak göstererek iktibas yapan kişileri, 2 (iki) yıldan 4 (dört) yıla kadar hapis cezasıyla veya 50.000 YTL den 150.000 YTL ye kadar ağır para cezasıyla veya zararın ağırlığı dikkate alınarak bunların her ikisiyle birden cezalandırmaktadır. Ayrıca Yargıtay İçtihadı Birleştirme Genel Kurulunun 18 Şubat 1981 tarih ve E.1980/1, K.1981/2 sayılı İçtihadı Birleştirme Kararına göre iktibas hususunda kullanılan eser sahibinin ve eserinin adı belirtilse bile eser sahibi, haksız rekabet hükümlerine dayanarak Borçlar Kanununun 49. maddesindeki koşulların gerçekleşmesi hâlinde manevi tazminat isteyebilir. Bu Kitaptan Yapılacak İktibaslar Konusunda Açıklamalar: (1) Bu kitabın metninden iktibas yapılırken yukarıdaki koşullara uyulmalı ve kaynak gösterilse dahi iktibas oranı haksız rekabet teşkil edecek düzeye ulaşmamalıdır. (2) 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 35 inci maddesi, iktibası bazı cümle ve fıkraların bir başka esere alınması ile sınırlandırdığına göre, bu kitapta kullanılan orijinal kutu, şema, tablolar, yazarın yazılı izni olmaksızın, kaynak gösterilerek dahi iktibas edilemezler.
Ö Ğ R E N C İ D O S T U S E R İ S İ TÜRK ANAYASA HUKUKUNA GİRİŞ İkinci Baskı Prof. Dr. Kemal GÖZLER Uludağ Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi Bursa - Eylül 2008
KISALTMALAR: AMKD: Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi AÜHF: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi AÜSBF: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi AY: Anayasa BYEGM: Basın Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğü İÜHF: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi RG: Resmî Gazete
İÇİNDEKİLER Bölüm 1 TÜRK ANAYASA HUKUKUNUN BİLGİ KAYNAKLARI I. Mevzuat (Anayasalar, Kanunlar, Kanun Hükmünde Kararnameler, vs.)...3 II. Yargı Kararları...5 III. Bilimsel Eserler...6 Bölüm 2 OSMANLI ANAYASAL GELİŞMELERİ I. Sened-i İttifak (1808)...10 II. Tanzimat Fermanı (1839)...13 III. Islahat Fermanı (1856)...15 IV. Kanun-u Esasî: Birinci Meşrutiyet (1876)...17 A. Temel İlkeler...18 B. Temel Hak ve Hürriyetler...18 C. Devletin Temel Organları...19 V. 1909 Kanun-u Esasî Değişiklikleri (İkinci Meşrutiyet)...23 - Osmanlı Anayasal Gelişmeleri Hakkında Genel Bir Değerlendirme...24 Bölüm 3 CUMHURİYET DÖNEMİ ANAYASAL GELİŞMELERİ I. 1921 Anayasası...30 II. 1924 Anayasası...36 III. 1961 Anayasası...44 IV. 1982 Anayasasının Hazırlanması...52 1961 ve 1982 Anayasalarının Hazırlanışları Bakımından Karşılaştırılması..54 1982 Anayasasının Başlıca Özellikleri...56 1982 Anayasasında Yapılan Değişiklikler...58 Bölüm 4 TEMEL İLKELER I. Cumhuriyetçilik İlkesi...61 II. Üniter Devlet İlkesi...62 III. İnsan Haklarına Saygılı Devlet İlkesi...64 IV. Atatürk Milliyetçiliğine Bağlı Devlet...65 V. Demokratik Devlet İlkesi...68 VI. Lâik Devlet İlkesi...70
VIII TÜRK ANAYASA HUKUKU DERSLERİ A. Din Hürriyeti...71 1. İnanç Hürriyeti...71 2. İbadet Hürrieti...72 B. Din ve Devlet İşlerinin Ayrılığı...73 1. Devletin Resmî Bir Dini Olmamalıdır...74 2. Devlet Bütün Dinler Karşısında Tarafsız Olmalıdır...74 3. Devlet Bütün Din Mensuplarına Eşit Davranmalıdır...75 4. Din Kurumları ile Devlet kurumları Birbirinden Ayrı Olmalıdır...75 5. Hukuk Kuralları Din Kurallarına Uymak Zorunda Olmamalıdır...75 VII. Sosyal Devlet İlkesi...76 VIII. Hukuk Devleti...79 A. Hukuk Devletinin Genel Gerekleri...81 1. Yasama Organı Hukuka Bağlı Olmalıdır...81 2. Yürütme Organı Hukuka Bağlı Olmalıdır...81 3. Yargı Organı Hukuka Bağlı Olmalıdır...82 B. Hukuk Devletinin Özel Gerekleri...82 1. İdarenin Bütün Eylem ve İşlemleri Yargı Denetimine Tâbi Olmalıdır...82 2. Hakimler Bağımsız ve Teminatlı Olmalıdır...83 3. İdarenin Faaliyetleri Önceden Bilinebilir Olmalıdır...83 4. Hukukî Güvenlik İlkesi ve Geçmişe Etki Yasağı...84 5. İdarenin Malî Sorumluluğu Mevcut Olmalıdır...85 IX. Eşitlik İlkesi...86 X. Başlangıçta Belirtilen Temel İlkeler...87 Bölüm 5 TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER I. Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınıflandırılması...91 III. 1982 Anayasasının Temel Hak ve Hürriyetler Konusundaki Temel Yaklaşımı...94 VI. Olağan Dönemlerde Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılması Sistemi... 97 1. Sınırlama Kanunla Yapılmalıdır...98 2. Sınırlama Anayasanın İlgili Maddesinde Belirtilen Sebeplere Dayanmalıdır98 3. Sınırlama Anayasanın Sözüne ve Ruhuna Uygun Olmalıdır...100 4. Sınırlama Demokratik Toplum Düzeninin Gereklerine Uygun Olmalıdır...101 5. Sınırlama Temel Hak ve Hürriyetlerin Özlerine Dokunmamalıdır...102 6. Sınırlama Lâik Cumhuriyetin Gereklerine Aykırı Olmamalıdır...103 7. Ölçülülük İlkesine Uyulmalıdır...103 VII. Olağanüstü Hal Rejimlerinde Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılması...105 1. Savaş, Seferberlik, Sıkıyönetim veya Olağanüstü Hallerden Biri Mevcut Olmalıdır...105 2. Milletlerarası Hukuktan Doğan Yükümlülüklerin İhlâl Edilmemelidir...106 3. Ölçülülük İlkesine Uyulmalıdır...106 4. Çekirdek Alana Dokunma Yasağı...106
İÇİNDEKİLER IX Bölüm 6 SİYASÎ PARTİLER I. Genel Olarak...106 II. Siyasî Partilerin Kurulması ve Parti Üyeliği...112 III. Siyasî Partilerin Finansmanı ve Mali Denetim...113 IV. Siyasî Partilere İlişkin Yasaklar ve Sınırlamalar...115 A. Siyasî Partilerin Amaçlarına İlişkin Yasaklar (m.68/4)...115 B. Siyasî Partilerin Örgütlenmelerine İlişkin Yasaklar...115 C. Siyasî Partilerin çalışmalarına İlişkin Yasaklar...116 VI. Siyasî Partilerin Kapatılması...116 A. Kapatma Sebepleri ve Şartları...117 1. Siyasî Partilerin Tüzük ve Programlarının Anayasa, m.68/4 e Aykırı Olması...117 2. Siyasî Partilerin Eylemlerinin Anayasa, m.68/4 e Aykırı Olması: Odak Haline Gelme Şartı...117 3. Siyasî Partilerin Yabancılardan Yardım Alması...117 B. Parti Kapatma Davalarında Usûl...119 C. Kapatma Davası Sonucunda Verilebilecek Kararlar...119 VII. Siyasî Partilere İhtar...122 VIII. Partilerin Kapatılmasında AİHM nin Denetimi...123 Bölüm 7 TBMM ÜYELERİNİN SEÇİMİ I. Milletvekili Seçilme Yeterliliği...129 II. Seçimlerin Başlangıcı...131 1. Seçim Döneminin Sona Ermesi...131 2. Meclisin Erken seçim kararı Alması...131 3. TBMM Seçimlerinin Cumhurbaşkanınca Yenilenmesi (Fesih)...131 III. Seçimlerin Geriye Bırakılması (Ertelenmesi)...133 IV. Ara Seçimler...133 V. Seçimlerin Genel Yönetim ve Denetimi: Yüksek Seçim Kurulu...133 VI. Seçmen Olabilmenin Şartları (Seçme Yeterliliği)...134 VII. Seçim İlkeleri...135 1. Seçimlerin Serbestliği İlkesi 135 /2. Genel Oy İlkesi 136 / 3. Eşit Oy İlkesi, 136/ 4. Tek Dereceli Seçim İlkesi, 136/ 5. Gizli Oy İlkesi, 136/ 6. Açık Sayım ve Döküm İlkesi, 138/ 7. Seçimlerin Yargı Organlarının Yönetimi ve Denetimi Altında Yapılması İlkesi...138 VIII. Seçim Çevreleri...138 IX. Adaylık...138 X. Seçim Takvimi...139 XI. Seçim Sistemi...139
X TÜRK ANAYASA HUKUKU DERSLERİ Bölüm 8 TBMM ÜYELERİNİN HUKUKÎ STATÜSÜ I. Milletvekilliği Sıfatının Kazanılması...143 II. Milletvekilliğinin Sona Ermesi...144 III. Milletvekilliğinin Düşmesi...144 A. Düşme Halleri...144 1. İstifa...144 2. Kesin Hüküm Giyme...144 3. Kısıtlama Kararı...145 4. Milletvekilliğiyle Bağdaşmayan Bir Görev veya Hizmeti Sürdürmede Israr 145 5. Devamsızlık...146 6. Partisinin Temelli Kapatılmasına Beyan ve Eylemleriyle Sebep Olma...146 B. Düşme Kararının Yargısal Denetimi...146 IV. Milletin Temsili İlkesi...147 V. Andiçme...147 VI. Milletvekilliğiyle Bağdaşmayan İşler...148 VII. Yasama Bağışıklığı...149 A. Yasama Sorumsuzluğu...149 B. Yasama Dokunulmazlığı...151 VIII. Milletvekillerinin Malî Statüsü...156 Bölüm 9 TBMM'NİN İÇ YAPISI VE ÇALIŞMA DÜZENİ I. İçtüzük...158 II. TBMM'nin İç Yapısı...159 1. Başkanlık Divanı...160 2. Siyasî Parti Grupları...162 3. Danışma Kurulu...163 4. Komisyonlar...163 III. TBMM'nin Çalışma Düzeni...164 1. Zaman Birimleri...164 2. Toplanma, Tatil, Ara Verme ve Olağanüstü Toplantı... 165 3. Toplantı Yetersayısı...166 4. Karar Yetersayısı...166 6. Oylama Usûlleri...167 7. Meclis Görüşmeleri...168 Bölüm 10 TBMM'NİN GÖREV VE YETKİLERİ Yasama Yetkisinin Özellikleri...170 1. Yasama Yetkisinin Genelliği...170 2. Yasama Yetkisinin Asliliği...171 3. Yasama Yetkisinin Devredilmezliği...172
İÇİNDEKİLER XI I. Kanun Koymak...173 A. Öneri...173 B. Görüşme...174 C. Kabul...175 D. Yayım...176 E. Kanunların Yürürlüğe Girmesi...177 II. Hükûmeti Denetlemek...178 A. Soru...178 B. Genel Görüşme... 179 C. Meclis Araştırması...180 D. Meclis Soruşturması...182 E. Gensoru...185 III. Bakanlar Kuruluna KHK Çıkarma Yetkisi Vermek (Yetki Kanunu)...188 IV. Bütçe ve Kesin Hesap Kanun Tasarılarını Görüşmek ve Kabul Etmek..188 V. Para Basılmasına Karar Vermek...190 VI. Savaş İlânına Karar Vermek...190 VII. Milletlerarası Andlaşmaların Onaylanmasını Uygun Bulmak...191 VIII. Genel ve Özel Af İlânına Karar Vermek...197 IX. TBMM nin Diğer Görev ve Yetkileri...198 Bölüm 11 CUMHURBAŞKANI I. Cumhurbaşkanının Seçimi...205 II. Cumhurbaşkanlığı Görevini Sona Erdiren Haller...208 III. Cumhurbaşkanına Vekâlet...208 IV. Cumhurbaşkanının Görev ve Yetkileri...210 Cumhurbaşkanının Tek Başına Yapacağı İşlemler Sorunu...212 - Cumhurbaşkanı Kararnameleri İmzalamak Zorunda mıdır?...215 V. Cumhurbaşkanının Sorumluluğu ve Sorumsuzluğu...216 A. Cumhurbaşkanının Siyasî Sorumsuzluğu...216 B. Cumhurbaşkanının Cezaî Sorumluluğu...218 C. Cumhurbaşkanının Hukukî Sorumluluğu...220 VI. Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği...221 VII. Devlet Denetleme Kurulu...222 Bölüm 12 BAKANLAR KURULU (BAŞBAKAN VE BAKANLAR) I. Bakanlar Kurulu (Hükûmet)...225 A. Bakanlar Kurulunun Kuruluşu...226 B. Bakanlar Kurulunun Görevinin Sona Ermesi...227 C. Bakanlar Kurulunun Görev ve Yetkileri...230 D. Bakanlar Kurulunun Sorumluluğu...232
XII TÜRK ANAYASA HUKUKU DERSLERİ E. Geçici Bakanlar Kurulu...232 II. Başbakan...234 III. Bakanlar...236 A. Bakanların Göreve Atanması...236 B. Bakanların Görevlerinin Sona Ermesi...237 C. Bakanların Görev ve Yetkileri...238 D. Bakanların Sorumlulukları...239 1. Bakanların Siyasî Sorumluluğu...239 2. Bakanların Cezaî Sorumluluğu...240 3. Bakanların Hukukî Sorumluluğu...242 Bölüm 13 HÜKÛMET SİSTEMİNİN NİTELİĞİ I. Genel Olarak Hükûmet Sistemleri...245 A. Başkanlık Sistemi...246 B. Parlâmenter Sistem...246 II. 21 Ekim 2007 Tarihli Halkoylamasıyla Onaylanan Anayasa Değişikliğinden Önce: Saf Parlâmenter Hükûmet Sistemi...248 III. 21 Ekim 2007 Tarihli Halkoylamasıyla Onaylanan Anayasa Değişikliğinden Sonra 1982 Anayasasının Benimsediği Hükümet Sisteminin Niteliği...250 Bölüm 14 YÜRÜTME ORGANININ DÜZENLEYİCİ İŞLEMLERİ I. Yürütme Organının Düzenleyici İşlem Yapma Yetkisinin Niteliği...257 1. Kanuna Dayanma: Yürütme Organının Düzenleyici İşlem Yapma Yetkisinin Secundum Legem Niteliği...258 2. Kanuna Aykırı Olmama: Yürütme Organının Düzenleyici İşlem Yapma Yetkisinin İntra Legem Niteliği...259 II. Yürütme Organının Düzenleme Alanı...260 Yürütme Organının Bir Mahfuz Alanı Var mı?...479 III. Kanun Hükmünde Kararnameler...261 A. Olağan Dönem Kanun Hükmünde Kararnameleri...262 1. Yetki Unsuru...262 2. Konu Unsuru...263 3. Usûl ve Şekil Unsuru...264 4. Denetim Unsuru...265 B. Olağanüstü Hâl veya Sıkıyönetim Kanun Hükmünde Kararnameleri.266 1. Yetki Unsuru...266 2. Konu...267 3. Usûl ve Şekil Unsuru...268 4. Denetim Unsuru...268 5. Diğer Unsurlar...270
İÇİNDEKİLER XIII IV. Tüzükler...271 V. Yönetmelikler...274 VI. Yürütme Organının Diğer Düzenleyici İşlemleri: Adsız Düzenleyici İşlemler...275 Bölüm 15 OLAĞANÜSTÜ YÖNETİM USÛLLERİ I. Olağanüstü Hâl...280 A. Olağanüstü Hâl İlân Kararı...280 B. Olağanüstü Hâl İlânının Sonuçları...284 C. Olağanüstü Hâlin Uygulanması...285 D. Olağanüstü Hâlin Sona Ermesi...286 II. Sıkıyönetim...286 A. Sıkıyönetim İlân Kararı...286 B. Sıkıyönetim İlânının Sonuçları...289 B. Sıkıyönetimin Uygulanması...290 D. Sıkıyönetim Halinin Sona Ermesi...290 Bölüm 16 YARGI ORGANI (Türkiye de Yargı Kolları ve Yargıya Hâkim Olan Temel İlkeler) I. Yargı Yetkisinin Tanımı ve Özellikleri...294 II. Türkiye de Yargı Kolları...296 A. Anayasa Yargısı...297 B. Adlî Yargı...298 C. İdarî Yargı...300 D. Askerî Ceza Yargısı...302 E. Askerî İdarî Yargı: Askerî Yüksek İdare Mahkemesi...303 F. Uyuşmazlık Yargısı: Uyuşmazlık Mahkemesi...304 III. Yargı Organına Hâkim Olan Temel İlkeler...305 A. Hakimlerin Bağımsızlığı İlkesi...306 B. Hâkimlik Teminatı...309 C. Hâkimlerin Özlük İşleri: Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu...311 Bölüm 18 ANAYASA YARGISI I. Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu (Üyeler)...316 II. Anayasa Mahkemesinin Görev ve Yetkileri...317 III. Anayasa Mahkemesinin Denetimine Tâbi Normlar...319 IV. Anayasa Mahkemesinin Denetimine Tâbi Olmayan Normlar ve İşlemler.321 V. Anayasa Mahkemesinin Denetiminin Kapsamı...322 A. Şekil Bakımından Denetim...322
XIV TÜRK ANAYASA HUKUKU DERSLERİ B. Esas Bakımından Denetim...324 VI. Anayasaya Uygunluk Denetimi Şekilleri (Denetim Yolları)...325 A. Soyut Norm Denetimi (İptal Davası)...326 B. Somut Norm Denetimi (İtiraz Yolu)...327 VII. Anayasa Mahkemesi Kararları...330 VIII. Anayasa Mahkemesinin Çalışma ve Yargılama Usûlü...333 Bölüm 18 ANAYASANIN DEĞİŞTİRİLMESİ I. Teklif...337 II. Görüşme...338 III. Karar...340 IV. Onay...341 V. Halkoylaması...346 VI. Anayasa Değişikliği Sürecinde Cumhurbaşkanının Yetkileri...348 VIII. Anayasa Değişikliklerinin Yargisal Denetimi Sorunu...350 Bibliyografya...353 Dizin...362 Cevap Anahtarı...367 Özgeçmiş ve Yayın Listesi...368 KUTULAR LİSTESİ KUTU 2.1: Sened-i İttifak...11 KUTU 2.2: Tanzimat Fermanı...13 KUTU 2.3: Islahat Fermanı...15 KUTU 2.4: Kanun-u Esasi...18 KUTU 3.1: [1921] Teşkilât-ı Esasiye Kanunu...32 KUTU 3.2: TBMM nin Hukuk-u Hakimiyet ve Hükümranının Mümessil-i Hakikisi Olduğuna Dair Heyet-i Umumîye Kararı...34 KUTU 3.3: Teşkilât-ı Esasiye Kanunun Bazı Mevaddının Tavzihan Tadiline Dair Kanun...35 KUTU 3.4: [1924] Teşkilât-ı Esâsiye Kanûnu...37 KUTU 3.5: Türklerin Hukuku Ammesi...41 KUTU 3.6: 1945 Anayasası...43 KUTU 3.7: Millî Birlik Komitesi...45 KUTU 3.8: Bir Rapor...46 KUTU 3.9: [1961] T.C. Anayasası...47 KUTU 3.10: 1 Numaralı Bildiri...53 KUTU 4.1: Terminoloji: Lâiklik, Laikçilik ve Sekülarizm...70 KUTU 4.2: Nüfus Kanunu...72
İÇİNDEKİLER XV KUTU 4.3: 1975 Yunan Anayasası...73 KUTU 4.4: Sosyal Devlete Yöneltilen Eleştiriler...79 KUTU 4.5: Polis Devleti Anlayışı...79 KUTU 4.6: Hazine Teorisi...79 KUTU 5.1: İsimsiz Hürriyetler...94 KUTU 5.2: Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri - Hakkın Özü Kavramları Özdeş Kavramlar mıdır?... 102 KUTU 8.1: Milletvekili Andı... 148 KUTU 8.2: Anayasa, m.83/1... 149 KUTU 8.3: Anayasa, m.83/2-3... 152 KUTU 8.4: Anayasa, m.86... 156 KUTU 10.1: Yüce Divanda Yargılanan Bakanlar... 185 KUTU 10.2: TBMM nin Eski Bir Yetkisi: Ölüm Cezalarının Yerine Getirilmesine Karar Vermek... 199 KUTU 11.1: Yürütme Organının Yapısı... 204 KUTU 11.2: Cumhurbaşkanlarımız... 208 KUTU 11.3: Anayasa, Madde 104/1... 210 KUTU 14.7: Anayasa, m.112... 235 KUTU 14.1: Yürütme Organı Anayasa ve Kanundan Kaynaklanmayan Bir Düzenleme Yetkisine Sahip midir?...... 259 KUTU 14.2: Anayasa, m.115... 271 KUTU 14.3: Anayasa, m.124... 274 KUTU 15.1: Bitlis İlinde Olağanüstü Hâl İlânına Dair TBMM Kararı... 282 KUTU 16.1: Bağımsız İdarî Otoriteler... 295 KUTU 16.2: Sayıştay Bir Yüksek Mahkeme midir?... 305 KUTU 16.2: Mahkemelerin Bağımsızlığı (m.138)... 306 KUTU 16.4: Anayasa, m.139... 309 KUTU 17.1: Anayasa Mahkemesi Üyeleri... 316 KUTU 18.1: 1987, 1988 ve 2007 Halkoylamaları... 248 TABLOLAR LİSTESİ TABLO 8.1: Yasama Sorumsuzluğu ile Yasama Donulmazlığının Karşılaştırılması... 156 TABLO 11.1: Cumhurbaşkanının Seçimi Konusunda 21 Ekim 2007 Tarihli Halkoylamasının Öncesi ve Sonrası... 207 TABLO 11.2: 1924, 1961 ve 1982 Anayasalarında Cumhurbaşkanı (Karşılaştırma)... 223 TABLO 13.1: Başkanlık Sistemi Parlâmenter Hükûmet Sistemi Karşılaştırması... 247 TABLO 13.2: 2007 Anayasa Değişikliğinden Önce ve Sonraki Haline Göre 1982 Anayasasının Benimsediği Hükûmet Sisteminin Özellikleri... 252 TABLO 15.2: Kanun ve Yürütme Organının Düzenleyici İşlemleri... 277 TABLO 16.1: Olağanüstü Hâl ve Sıkıyönetimin Sonuçları (Karşılaştırma).. 291 TABLO 16.1: Türkiye de Yargı Kolları... 297
XVI TÜRK ANAYASA HUKUKU DERSLERİ ŞEMALAR LİSTESİ ŞEMA 4.1: Laik Devlet İlkesinin Gerekleri...71 ŞEMA 4.2: Hukuk Devletinin Gerekleri...80 ŞEMA 5.1: Temel Hak Ve Hürriyetlerin Sınırlandırması Şartları... 107 ŞEMA 11.1: Cumhurbaşkanının Sorumluluğu... 216 ŞEMA 14.1: Bakanların Sorumlulukları... 239 ŞEMA 18.1: Anayasa Değişikliği Usûlü... 341 RESİM, FOTOĞRAFLAR ve ŞEKİLLER LİSTESİ* RESİM 2.1: Tanzimat Fermanını Mustafa Reşit Paşa Gülhane de Okuyor...13 RESİM 2.2: Islahat Fermanı...16 RESİM 2.3: Kanun-u Esasînin İlânı...17 RESİM 2.4: Meclis-i Umuminin Açılışı...19 FOTOĞRAF 3.1: İlk Meclisten Bir Görüntü...31 FOTOĞRAF 3.2: Millî Birlik Komitesi...45 FOTOĞRAF 7.1: TBMM Binası... 128 FOTOĞRAF 7.2: TBMM Genel Kurulu... 128 FOTOĞRAF 7.3: Kadınlar Oy Kullanıyor (1930 lu Yıllar)... 136 FOTOĞRAF 7.4: Sandığa Oyunu Atan Bir Vatandaş... 137 FOTOĞRAF 9.1: TBMM Başkanlık Divanı... 160 FOTOĞRAF 11.1: Çankaya Köşkü... 205 FOTOĞRAF 11.2: Cumhurbaşkanı Abdullah Gül... 205 FOTOĞRAF 12.1 Başbakanlık Binası... 225 FOTOĞRAF 12.2: Bakanlar Kurulu... 225 FOTOĞRAF 14.3: 1982 Anayasası Dönemi Başbakanlarımız... 234 FOTOĞRAF 16.1: Ağır Ceza Mahkemesi Duruşma Salonu... 299 FOTOĞRAF 16.2: Yargıtay... 299 FOTOĞRAF 16.3: Danıştay... 301 FOTOĞRAF 16.4: Hakimler Anıtkabirde... 309 FOTOĞRAF 17.1: Anayasa Mahkemesi Binası... 315 FOTOĞRAF 17.2: Anayasa Mahkemesi Başkan, Asıl ve Yedek Üyeleri... 316 * Resim ve fotoğrafların kaynağı bulundukları sayfada belirtilmiştir. Cumhurbaşkanlığı internet sitesinde (www.cankaya.gov.tr) bulunan bazı fotoğrafları almamıza izin verdiği için Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliğine (Gen.Sek. Yardımcısı Sayın Bülent Serim e); Türkiye 2002 (www.byegm.gov.tr/ YAYINLARIMIZ/kitaplar/ turkiye2002/...) isimli kitapta yer alan fotoğrafları kullanmamıza izin verdiği için T.C. Başbakanlık Basın Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğüne (Sayın Mehmet Toprak a) ve Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisinde bulunan bazı resimleri kitabımıza almamıza izin verdiği için İletişim Yayınlarına (Sayın Nihat Tuna ya) teşekkür ederiz. Ayrıca kendi web sitelerinde bulunan bazı fotoğrafları kullanmamıza izin verdikleri için Danıştay Başkanlığına, TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğüne (bashil04@tbmm. gov.tr den gelen 31.10.2006 tarihli email), Başbakanlık Basın Merkezine (bmerkezi@yahoo.com den gelen 31.10.2006 tarihli email) teşekkür ederiz.
Ö N S Ö Z Elinizde tuttuğunuz 368 sayfalık Türk Anayasa Hukukuna Giriş başlıklı bu kitap, aynı Yayınevinden çıkan 654 sayfalık Türk Anayasa Hukuku Dersleri başlıklı kitabımızın özetlenmiş baskısıdır. Zaten bu 654 sayfalık kitap da aynı Yayınevinden çıkan 1071 sayfalık Türk Anayasa Hukuku isimli kitabımızın özetiydi. Türk Anayasa Hukukuna Giriş başlıklı bu kitap, bu kitabın başında bulunan sunuş yazısında açıklanan öğrenci dostu kitap anlayışıyla hazırlanmıştır. Bu anlayış çerçevesinde, bu kitabın, hacim olarak ince, içerik olarak da kolay anlaşılır olması için özen gösterilmiştir. Dolayısıyla bu kitapta konuların ayrıntılarına girilmemiştir. Bununla birlikte kitap, Türk anayasa hukukunun bütün konularını kapsamaktadır. Ayrıntıları merak edenler, bu kitabın özetlenmiş olduğu 654 sayfalık Türk Anayasa Hukuku Dersleri başlıklı kitabımıza ve keza bu kitaptaki açıklamalarla da tatmin olmayanlar, 1071 sayfalık Türk Anayasa Hukuku isimli kitabımıza bakabilirler. Bu kitabın özetlendiği Türk Anayasa Hukuku Dersleri kitabımızdaki kutu, tablo, şema, resim ve bölüm sonlarındaki test soruları gibi yenilikler, bu kitapta da devam ettirilmiştir. Türk Anayasa Hukukuna Giriş başlıklı elinizde tuttuğunuz bu kitap, konularını özet olarak işlediği için, hakimlik ve kaymakamlık sınavları gibi meslek sınavları için yetersiz olabilir. Zira bu sınavlarda gittikçe artan oranda ayrıntıya kaçan sorular sorulmaktadır. Bu tür meslek sınavlarına hazırlananların bu kitaptan değil, 654 sayfalık Türk Anayasa Hukuku Dersleri başlıklı kitabımızdan çalışmaları tavsiye olunur. 1
PLÂN 2 Türk Anayasa Hukukuna Giriş başlıklı bu kitapta, anayasa hukukunun genel esasları konuları değil; münhasıran Türk anayasa hukuku konuları incelenmektedir. Anayasa hukukunun genel esasları konuları için aynı yayınevinden çıkmış olan Anayasa Hukukunun Genel Esaslarına Giriş başlıklı kitabımıza bakılmalıdır. Bu kitapta önce Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi Türk anayasal gelişmeleri üzerinde duracağız. Sonra 1982 Anayasasına göre Türkiye Cumhuriyetinin temel niteliklerini, Anayasanın benimsediği temel hak ve hürriyetler sistemini ve siyasî partileri göreceğiz. Daha sonra, 1982 Anayasasına göre devletin temel organlarını incelemeye başlayacağız. Burada yasama, yürütme ve yargı organlarının kuruluşları ile bu organların görev ve yetkilerini göreceğiz. Daha sonra 1982 Anayasasına göre Anayasanın değiştirilmesi usûlünü inceleyeceğiz. Ancak bunlardan önce Türk anayasa hukukunun bilgi kaynakları da kısaca tanıtılacaktır. Buna göre planımız şu şekilde olacaktır: Bölüm 1: Türk Anayasa Hukukunun Bilgi Kaynakları Bölüm 2: Osmanlı Anayasal Gelişmeleri Bölüm 3: Cumhuriyet Dönemi Anayasal Gelişmeleri Bölüm 4: Temel İlkeler Bölüm 5: Temel Hak ve Hürriyetler Bölüm 6: Siyasî Partiler Bölüm 7: TBMM Üyelerinin Seçimi Bölüm 8: TBMM Üyelerinin Hukukî Statüsü Bölüm 9: TBMM nin İçyapısı ve Çalışma Düzeni Bölüm 10: TBMM nin Görev ve Yetkileri Bölüm 11: Cumhurbaşkanı Bölüm 12: Bakanlar Kurulu Bölüm 13: Hükûmet Sisteminin Niteliği Bölüm 14: Yürütme Organının Düzenleyici İşlemleri Bölüm 15: Olağanüstü Yönetim Usûlleri Bölüm 16: Yargı Bölüm 17: Anayasa Yargısı Bölüm 18: Anayasanın Değiştirilmesi
Bölüm 1 TÜRK ANAYASA HUKUKUNUN BİLGİ KAYNAKLARI * Türk anayasa hukukunun bilgi kaynakları 1, Türk anayasa hukuku kurallarının bulunacağı yerleri ve bunların kapsamları hakkında bilgi edinilecek belgeleri ifade eder. Türk anayasa hukukunun bilgi kaynakları, mevzuat, yargı kararları ve bilimsel eserler olmak üzere üçe ayrılır: I. MEVZUAT (Anayasalar, Kanunlar, Kanun Hükmünde Kararnameler, vs.) Şüphesiz anayasa hukukunun bilgi kaynakları arasında en ö- nemlisi anayasalardır. Doğal olarak bir anayasal meseleyle karşılaşıldığında yapılması gereken ilk şey, o konuda anayasada bir kural olup olmadığına bakmaktır. Keza pek çok anayasal meselenin çözümü için, kanun, kanun hükmünde kararname, TBMM İçtüzüğü gibi çeşitli pozitif hukuk metinlerine bakmak gerekir. İşte bu tür pozitif hukuk metinlerinin hepsine birden genel olarak mevzuat denir. Mevzuatın bulunabileceği yerler, resmî kaynaklar ve özel kaynaklar olarak iki gruba ayrılabilir. A. RESMÎ KAYNAKLAR Resmî kaynaklar arasında Resmî Gazete, Düstur, Külliyatlar ve TBMM Tutanak Dergisi yer alır. 1. Resmî Gazete.- Resmî Gazete, Ankara da 1920 de kurulmuştur. 1927 den beri düzenli olarak yayınlanmaktadır. Resmî Ga- * Bu konuda daha geniş bilgi için bkz.: Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Metodolojisi, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 1999, s.27-54. 1. Genel olarak hukukun bilgi kaynakları konusunda bkz.: Yaşar Karayalçın, Hukukda Öğretim-Kaynaklar-Metod: Problem Çözme, Ankara, BTHAE Yayınları, Dördüncü Baskı, 1994, s.48. 3
4 T Ü R K A N A Y A S A H U K U K U N A Gİ RİŞ zete, RG harfleriyle kısaltılır. Resmî Gazete, Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü tarafından Ankara da yayımlanmaktadır. Resmî Gazete kural olarak günlüktür; ancak bazen acele yayınlanması lazım gelen bir metin için aynı gün ikinci bir sayı daha çıkarılır. Buna mükerrer sayı denir. Resmî Gazetenin 27 Haziran 2000 tarihinden buyana olan sayılarına internet ü- zerinden http://rega.basbakanlik.gov.tr adresinden ücretsiz olarak ulaşılabilir ve bu sitede mevzuat araması yapılabilir. Resmi Gazeteye atıf usulü örneğin şöyledir: Resmî Gazete, 9 Eylül 2005, Sayı 25931, s.10. 2. Düstur.- Düstur 1863 yılında çıkarılma başlanmıştır. Düsturun Cumhuriyet döneminde de yayınlanmasına devam edilmektedir. Düstur beş tertibe ayrılır. 1 Kasım 1961 tarihinden bu güne yayınlanan kanunlar beşinci tertibi oluşturur. Düstura atıf usûlü genellikle şöyledir (örnek): Düstur, Tertip 5, Cilt 22, s.3. 3. TBMM Tutanak Dergisi.- Eski adı Zabıt Ceridesi olan Tutanak Dergisi, Türkiye Büyük Millet Meclisinde yapılan Genel Kurul görüşmelerinin tutanaklarını ve bu görüşmelere dayanak teşkil eden metinleri, özellikle kanun teklif ve tasarılarını, komisyon raporlarını vs. içerir. Tutanak Dergisine internet üzerinden www.tbmm.gov.tr/tutanak/tutanaklar.htm adresinden de ulaşılabilir. B. ÖZEL KAYNAKLAR Yukarıda belirtilen resmî kaynakların dışında birçok özel kişinin yaptığı anayasa derlemeleri ve anayasa hukukuyla ilgili kanun derlemeleri de vardır. İnternette Anayasalar.- Türk anayasa metinlerine internet üzerinden pek çok adresten ulaşılabilir. Örneğin: http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/; www.tbmm.gov.tr; www.anayasa.gov.tr; www.anayasa.gen.tr/1982ay.htm Gerek anayasa, gerekse kanun metinlerine çeşitli özel kuruluşların hazırladıkları mevzuat sitelerinden de ulaşılabilir. Bunlar genellikle ücretlidir. Bunların arasında www.kazanci.com.tr adresindeki yer alan Kazancı Mevzuat Bilgi Bankası ve www.mevbank.com adresinde yer alan Lebib Yalkın Yayınları Mevzuat Portalı sayılabilir.
B Ö L Ü M 1 : BİL Gİ K A Y N A K L A R I 5 Mevzuat ararken, internette, o mevzuatla ilgili olan kamu kurum ve kuruluşunun web sayfaları da ziyaret edilebilir. Örneğin TBMM İçtüzüğü, TBMM nin internet sitesinden (www.tbmm.gov. tr) indirilebilir. Anayasa Mahkemesinin Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usûlleri Hakkında Kanun ve keza Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü Anayasa Mahkemesinin internet sitesinden (www.anayasa.gov.tr) sağlanabilir. II. YARGI KARARLARI Türk anayasa hukukunun diğer kaynakları yüksek mahkemelerinin vermiş olduğu kararlardır. Bu yüksek mahkemelerin başında haliyle Anayasa Mahkemesi gelir. A. ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARI Anayasa Mahkemesi kararları Resmî Gazetede ve Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi (AMKD)nde yayınlanmaktadır. Anayasa Mahkemesi kararlarına örnek olarak şu şekilde atıf yapılır: Anayasa Mahkemesi, 5 Nisan 2005 tarih ve E.2004/100, K.2005/16 Sayılı Karar, AMKD, Sayı 41, s.465-479. Türk Anayasa Mahkemesi kararlarına Anayasa Mahkemesinin resmî internet sitesindeki kararlar bilgi bankası ndan ulaşmak mümkündür (www.anayasa.gov.tr/general/kararbilgibank.asp). B. DİĞER YÜKSEK MAHKEME KARARLARI Anayasa Mahkemesi dışındaki diğer yüksek mahkemelerin pek çok kararı da anayasa hukukuyla ilgilidir. Bu nedenle Danıştay, Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi, Uyuşmazlık Mahkemesi gibi yüksek mahkemelerin kararlarının nerelerde bulunacaklarını da bilmek gerekir. Danıştay kararları, Danıştay Kararlar Dergisinde; Yargıtay kararları, Yargıtay Kararlar Dergisinde, Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin kararları Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Dergisinde; Askerî Yargıtay kararları Askerî Yargıtay Kararlar Dergisi yayınlanmaktadır. Uyuşmazlık Mahkemesinin kararlarının yayınlandığı bir dergi yoktur. Uyuşmazlık Mahkemesinin kararları Resmî Gazetede yayınlanmaktadır.
6 T Ü R K A N A Y A S A H U K U K U N A Gİ RİŞ Yüksek Seçim Kurulu Kararları.- Yüksek Seçim Kurulunun kararları Türk seçim hukukunun, dolayısıyla Türk anayasa hukukunun bir kısmının doğrudan doğruya kaynağıdır. Yüksek Seçim Kurulunun önemli kararları Resmî Gazete de yayınlanır. Örneğin Yüksek Seçim Kurulu, 26 Şubat 2005 Tarih ve 19 Sayılı Karar, Resmi Gazete, 2 Mart 2005, Sayı 25743. Yüksek Seçim Kurulunun internet sitesi (nihayet!) 2006 yılında açılmıştır (www.ysk.gov.tr). Yüksek Seçim Kurulunun kararlarının yayınlandığı özel bir dergi yoktur. 2007 yılından itibaren YSK nin kararlarına kendi internet sitesinden ulaşılabilmektedir. III. BİLİMSEL ESERLER Türk anayasa hukukunun üçüncü bilgi kaynağı bilimsel eserlerdir. Bilimsel eserler genel eserler, monografiler ve makaleler o- larak üç grup altında toplanabilir. Genel eserler Türk anayasa hukukunun bütünü hakkında bilgi verirler. Monografiler Türk anayasa hukuku alanında belirli bir konuyu derinlemesine inceleyen kitaplardır. Örneğin kanun hükmünde kararnameler üzerine yazılmış bir kitap bir monografidir. Makaleler ise belirli bir konu hakkında yazılmış ve bir monografi teşkil etmeyecek uzunlukta kısa inceleme yazılarıdır. Makaleler dergilerde yayınlanır. Genel Eserler.- Türk anayasa hukuku alanında yazılmış başlıca genel eserler şunlardır: ALDIKAÇTI (Orhan), Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, İstanbul, İ.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları, 4. Baskı, 1982, 410 s. ARSEL (İlhan), Türk Anayasa Hukukunun Umumî Esasları (Birinci Kitap: Cumhuriyetin Temel Kuruluşu), Ankara, Mars Matbaası, 1965, 471 s. BAŞGİL (Ali Fuat), Esas Teşkilat Hukuku: Türkiye Siyasî Rejimi ve A- nayasa Prensipleri (Cilt I, Fasikül I), İstanbul, Baha Matbaası, 1960, 272 s. DAL (Kemal), Türk Esas Teşkilât Hukuku, Ankara, Bilim Yayınları, İ- kinci Baskı, 1986, 304 s. ERDOĞAN (Mustafa), Anayasa Hukuku, Ankara, Orion, 4. B., 2007, 332 s. ESEN (Bülent), Türk Anayasa Hukuku, Ankara, Ayyıldız Matbaası, 1971, 156 s. GÖREN (Zafer), Anayasa Hukukuna Giriş, İzmir, Barış Yayınları, 1997, 558 s. GÖZLER (Kemal), Türk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kit., 2000, 1071 s.
B Ö L Ü M 1 : BİL Gİ K A Y N A K L A R I 7 GÖZLER (Kemal), Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, Beşinci Baskı, 2008, 686 s. İBA (Şeref), Anayasa ve Siyasal Kurumlar, Ankara, Turhan Kitabevi, 2006, 252 s. ÖZBUDUN (Ergun), Türk Anayasa Hukuku, Ankara, Yetkin Yayınları, Sekizinci Baskı, 2005, 436 s. ÖZÇELİK (Selçuk), Esas Teşkilât Hukuku Dersleri (İkinci Cilt: Türkiye nin Siyasî Rejimi ve Müesseseleri), İstanbul, İ.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları, 1976, 305 s. RUMPF (Christian), Türk Anayasa Hukukuna Giriş, Ankara, 1995, 201 s. SABUNCU (Yavuz), Anayasaya Giriş, Ankara, İmaj Yayınevi, Onikinci Baskı, 2006, 403 s. SOYSAL (Mümtaz), 100 Soruda Anayasanın Anlamı, İstanbul, Gerçek Yayınevi, Onbirinci Baskı, 1997, 281 s. TANÖR (Bülent) ve YÜZBAŞIOĞLU (Necmi), 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, İstanbul, Beta, 8. Baskı, 2006, 528 s. - Bunlara şu iki pratik çalışma kitabını da eklemek gerekir: TUNÇ (Hasan) ve BİLİR (Faruk), Anayasa Hukuku Uygulamaları, Ankara, Nobel Yayın Dağıtım, İkinci Baskı, 2003, 137 s. TURHAN (Mehmet) ve GÜVEN (Serhat), Anayasa Hukuku Pratik Çalışmaları, Ankara, Naturel, 2005, 276 s. ODER (Bertil Emrah) ve KANADOĞLU (O. Korkut), Aktif Öğrenme İçin Anayasa Hukuku Pratik Çalışmaları, İstanbul, Beta Yayınları, 2001, 120 s. Bir giriş kitabında Türk anayasa hukuku alanında yazılmış monografilerin ve makalelerin listesini yapmak haliyle mümkün değildir. Türkiye de anayasa hukukuna has bir bilimsel dergi yoktur. Anayasa hukuku alanındaki makaleler genel hukuk, yahut siyasal bilim, hatta kamu yönetimi dergilerinde yayınlanmaktadır. Anayasa hukuku alanında makalelerin bulunabileceği dergilere örnek olarak şunlar gösterilebilir: Amme İdaresi Dergisi, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (http://auhf.ankara.edu.tr/ auhfd/), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (http://www.politics.ankara.edu.tr/sbfdergisi.php), İnsan Hakları Yıllığı, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Terazi: Aylık Hukuk Dergisi, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, A-
8 T Ü R K A N A Y A S A H U K U K U N A Gİ RİŞ nayasa Yargısı, (www.anayasa.gov.tr/ayargi.htm), Yasama Dergisi (ww.yasader.org). İNTERNET KAYNAKLARI Aşağıdaki internet sitelerinden türk anayasa hukuku hakkında çeşitli bilgiler edinilebilir. 1. Türk Anayasa Hukuku Sitesi (www.anayasa.gen.tr).- Kemal Gözler in editörlüğünde hazırlanan bu siteden anayasa hukukunun mevzuat, içtihat ve bilimsel eserler (kitap ve makale) gibi bazı bilgi kaynaklarına ulaşılabilir. 2. Yaşayan Anayasa (www.yasayananayasa.ankara. edu.tr).- Bu site Levent Gönenç, Ozan Ergül ve Ersoy Kontacı tarafından hazırlanmaktadır. Türk Anayasa pratiği alanındaki güncel gelişmeler bu siteden izlenebilir. KAYNAK TARAMA Yukarıda Türk anayasa hukukunun bilgi kaynaklarını gördük. Ancak aranılan kaynağın bulunabilmesi için ilk önce kaynak taraması yapmak gerekir. Kaynak taraması yapmanın çeşitli usûlleri vardır. İlk ve eski- usûl kütüphaneye giderek kataloglardan (çekmecelerdeki fişlerden) kaynak taraması yapmadır (Yeni kütüphanelerde bu usul yoktur). İkinci usûl bilgisayarla kaynak taramadır. Bu usûlde kaynak taramayı yapmak için çoğunlukla kütüphaneye de gitmeye gerek yoktur. Aşağıdaki kütüphanelerde internet aracılığıyla kaynak taraması yapılabilir: Millî Kütüphane: http://www.mkutup.gov.tr Kitap Tarama: http://www.mkutup.gov.tr/veritabani.html Makale Tarama: http://194.27.216.4/cgi-bin/webobjects/makale Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi: tbmm.gov.tr/kutuphane.htm ULAKBİM Sosyal Bilimler Veri Tabanı: www.ulakbim.gov.tr/ cabim/vt/uvt/sbvt/ Ankara Üniversitesi Kütüphaneleri: www.ankara.edu.tr/kutuphane/ A.Ü. Hukuk ve SBF Kütüphanelerinde Arama: http://papirus.ankara.edu.tr/ web/catalog/search.php Uludağ Üniversitesi Merkez Kütüphanesi: http://kybele.uludag.edu.tr/
B Ö L Ü M 1 : BİL Gİ K A Y N A K L A R I 9 Piyasa da bulunan kitaplar bakımından www.turhankitabevi. com.tr, www.seckin.com.tr veya www.hukuk market.com adreslerinden tarama yapılabilmekte ve bulunursa kitap sipariş edilebilmektedir. DAHA FAZLASI İÇİN Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Metodolojisi, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 1999, s.1-130. Yaşar Karayalçın, Hukukda Öğretim-Kaynaklar- Metod: Problem Çözme, Ankara, BTHAE Yayınları, Dördüncü Baskı, 1994. Zeynel Dinler, Bilimsel Araştırma ve İnternet e Bağlı Bilgi Merkezleri El Kitabı, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 1998. Halil Seyidoğlu, Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, İstanbul, Güzem Yayınları, Yedinci Baskı, 1997. ANAHTAR TERİMLER Bilgi kaynağı Düstur Kaynak tarama Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi Resmî Gazete TBMM Tutanak Dergisi Mükerrer Sayı Tertip Külliyat BAZI İNTERNET ADRESLERİ http://www.anayasa.gen.tr http://www.anayasa.gov.tr http://www.basbakanlik.gov.tr http://rega.basbakanlik.gov.tr http://www.tbmm.gov.tr http://www.yargitay.gov.tr http://www.ysk.gov.tr http://www.kazanci.com.tr http://www.turkhukuksitesi.com S O R U L A R SORU 1.1: Aşağıdakilerden hangisi Türk anayasa hukukunun resmî bilgi kaynakları arasında yer almaz? a) Resmî Gazete b) Düstur c) Yürürlükteki Kanunlar Külliyatı d) TBMM Tutanak Dergisi e) Öztürk, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası SORU 1.2: Bir Anayasa değişikliği hakkında Anayasa Komisyonunun hazırladığı raporu a- şağıdaki kaynaklardan hangisinde bulabiliriz? a) Resmî Gazete b) Düstur c) Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi d) Danışma Meclisi Tutanak Dergisi e) Yürürlükteki Kanunlar Külliyatı http://kitap.mkutup.gov.tr http://papirus.ankara.edu.tr http://bliss.gazi.edu.tr http://bliss.bilkent.edu.tr http://kybele.anadolu.edu.tr/ http://www.hukuki.net http://www.ideefixe.com.tr http://www.seckin.com.tr http://www.hukukmarket.com SORU 1.3: Resmî Gazete hakkında aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Ankara da Başbakanlık Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanır. b) Kural olarak günlüktür. c) Gazete bayilerinde satılmaz. Abone olanlara gönderilir. d) Aynı gün çıkan ikinci sayısına mükerrer denir. e) RG harfleriyle kısaltılır
Bölüm 2 OSMANLI ANAYASAL GELİŞMELERİ * Osmanlı İmparatorluğunda anayasacılık hareketleri, 1808 tarihli Sened-i İttifakla başlamakta, 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanıyla gelişmektedir. İlk Anayasa da 1876 tarihli Kanun-u Esasîdir. Şimdi bunları kısaca inceleyelim: I. SENED-İ İTTİFAK (1808) 1 Hazırlanışı.- 1807 yılında İstanbul da Kabakçı Mustafa nın yönetiminde Üçüncü Selim e karşı bir ayaklanma oldu. Üçüncü Selim tahttan indirildi ve yerine Dördüncü Mustafa geçirildi. Üçüncü Selim i tekrar tahta oturtmak için Rusçuk âyanı Alemdar Mustafa Paşa İstanbul a yürüdü. Bunun üzerine Üçüncü Selim öldürüldü. Alemdar Mustafa Paşa tahta İkinci Mahmut u geçirdi. Kendisi de sadrazam oldu 2. Alemdar Mustafa Pa- * Bu bölüm Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin, 2000, s.3-42 den özetlenmiştir. Bölümün tam dipnotları ve kaynakları için oraya bakınız. 1. Gözler, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.3-12; Selçuk Özçelik, Sened-i İttifak, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt, XXIV, 1958, No 1-4, s.1 vd; Halil İnalcık, Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu, Belleten, Cilt XXXVIII, 1962, Sayı 112, s.603 vd; Hayati Hazır, Sened-i İttifakın Kamu Hukuku Bakımından Önemi, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1984, Sayı 2, s.24 vd; Aldıkaçtı, op. cit., s.35-39; Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri: 1789-1980, İstanbul, Der Yayınları, İkinci Baskı, 1995, s.33-52; Sened-i İttifakın metni için bkz.: Suna Kili ve A. Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, Ankara, Türkiye İş Bankası Yayınları, 1985, s.3-7; Server Tanilli, Anayasalar ve Siyasal Belgeler, İstanbul, Cem Yayınevi, 1976, s.3-8. 2. Olayların tarihsel gelişimi için bkz. Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, İstanbul, Üçdal Neşriyat, 1994, Cilt 4, s.2180-2200; İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihî Kronolojisi, İstanbul, Türkiye Yayınevi, 1972, Cilt IV, 93-97; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1994, Cilt 5, s.81-95. 10
B Ö L Ü M 2 : O S M A N L I A N A Y A S A L G E LİŞ M E L E Rİ 11 şa, devletin otoritesini İstanbul da tekrar kurdu. Ancak bu devirde, merkezî otorite taşrada tamamıyla etkisizdi. Rumeli ve Anadolu da âyanlar âdeta bağımsız idareler kurmuşlar ve merkezin otoritesini tanımamaya başlamışlardı 3. Alemdar Mustafa Paşa, merkezî otoriteyi taşrada hâkim kılmak için Rumeli ve Anadolu âyanlarını İstanbul a davet etti. Âyanlar İstanbul a kendi askerleriyle birlikte geldiler ve şehir dışında konakladılar 4. Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa başkanlığında bir tarafta âyanlar, diğer tarafta devletin ileri gelenleri arasında 29 Eylül 1808 de 5 Kağıthane de bir toplantı (meşveret-i amme) yapıldı 6. Toplantıda varılan kararlar Sened-i İttifak adı verilen bir belgede tespit edildi ve bu belge Sadrazam, Şeyhülislâm, vezirler ve ayanlar tarafından imzalanıp mühürlendi (7 Ekim 1808) 7 ve Padişaha sunuldu. Daha sonra Padişah İkinci Mahmut Sened-i İttifakı onayladı 8. Getirdikleri.- Senet bir giriş, yedi şart ve bir zeyl (ek) den oluşmaktadır. Sened-i İttifak ne gibi yenilikler getirmektedir? Sened-i İttifak ın getirdiklerini üç ayrı grupta toplanabilir 9 : KUTU 2.1: Sened-i İttifak. - artı evvel: (...) Gerek vüzera ve ulema ve rical ve gerek hanedanan ve gerek bilcümle ocaklar taraflarından kavlen ve fiilen, sırren ve alenen bir gûna ihanet ve hilafı emru rıza tavru hareket zuhur ederse, bâdettahkik cesaret edenin tedip ve ibret kılınmasına dahilen ve haricen cümlemiz bilittifak ikdam ve gayret edüp... 1. Merkezin Kazanımları.- Padişahın ve devletin otoritesini herkesin kabul etmesi (şart 1); sadrazama itaat (şart 4); vergi toplanmasına ilişkin emirlere uyma (şart 3); asker ocaklarının Padişaha itaati (şart 1, 2, ve 6); âyanların kendi toprakları dışına müdahale etmemesi (şart 5). 2. Âyanların Kazanımları.- Sadrazamın keyfi eylemlerinin önlenmesi (şart 4); suçsuz âyanlara haksızlık edilmemesi; hane- 3. Cevdet Paşa, op. cit., c.5, s.2239; Karal, op. cit., c.5, s.90. 4. Cevdet Paşa, op. cit., c.5, s.2240-2241. 5. Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, op. cit., s.35. 6. Cevdet Paşa, op. cit., c.5, s.2239. 7. Tarih için bkz. Arsel, Türk Anayasa Hukuku..., op. cit., s.16. 8. Cevdet Paşa, op. cit., c.5, s.2243. 9. Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, op. cit., s.37-38.
12 T Ü R K A N A Y A S A H U K U K U N A Gİ RİŞ dan haklarının babadan oğula geçmesinin kabul edilmesi; büyük âyanların idare alanlarının tanınması, büyük âyanların kendilerine bağlı küçük âyanlar üzerindeki egemenliklerinin tanınması (şart 5). 3. Genel Kazanımlar.- Sened-i İttifakta fukara ve reaya ile ilgili şartlar da vardır. Sened fukara ve reayanın himayet ve siyanetinin esas aldığını (şart 7) açıkça ilân ediyordu. Sened-i İttifak, fukara ve reaya nın korunmasını, fukara ve reayanın vergilendirilmesinde ölçülü (hadd-i itidale riayet) davranılmasını (şart 7); ve keza fukara ve reaya ya zulüm edilmemesini öngörüyordu (şart 5 ve 7). Sened-i İttifakta genel koruyucu şartlar da vardır. Sadrazamın kanuna aykırı işlere girişmemesi (şart 4); suç işlenmesi durumunda soruşturma yapılmadan ceza verilmemesi (şart 5) gibi. Özetle, kazanımlar sadece merkez ve âyanları değil, geneli ve kamuyu, kısacası halkı da ilgilendirmektedir 10. Uygulanması.- Sened-i İttifak, 7 Ekim 1808 de imzalanmıştır. Sened-i İttifakın arkasındaki güç olan Alemdar Mustafa Paşa ise, 15 Kasım 1808 de yeniçeriler tarafından çıkarılan olaylar neticesinde ölmüştür 11. Böylece Sened-i İttifak etkisini büyük ölçüde yitirmiş, kendisinden bahsedilmez olmuştur. Keza Senedi İttifakın zeylinde her yeni sadrazam tarafından senedin imzalanması öngörülmüştü. Oysa Sened-i İttifak, Alemdar Mustafa Paşa nın yerine geçen sadrazamlar tarafından imzalanmamıştır. Niteliği.- Sened-i İttifak anayasa değil; bir anayasal belge dir. İçeriği itibarıyla devlet iktidarının sınırlandırılmasına i- lişkindir. Türk tarihinde ilk kez devlet iktidarının sınırlandırılabileceği düşüncesi Sened-i İttifak ile ortaya çıkmıştır. Biçimi: Misak.- Sened-i İttifak, hukukî biçimi olarak misak niteliğindedir. Misak, devlet iktidarın sınırlandıran iki taraflı bir belge, bir sözleşme (mukavele, akit) dir. Bu itibarla, Sened-i İttifak 1215 tarihli İngiliz Magna Cartasına benzemektedir 12. 10. Ibid., s.38. 11. Danişmend, op. cit., c.iv, s.95-97. 12. Özçelik, op. cit., c.ii, s.49; Aldıkaçtı, op. cit., s.38.
B Ö L Ü M 2 : O S M A N L I A N A Y A S A L G E LİŞ M E L E Rİ 13 II. TANZİMAT FERMANI (1839) 13 1839 yılında İkinci Mahmut un ölmesinden sonra yerine Abdülmecit geçmiştir. Abdülmecit devletin kuruluşunu yeniden tanzim eden bir ferman ısdar etmiştir. Bu ferman 3 Kasım 1839 da Padişahın, yabancı elçilerin ve halkın huzurunda Gülhane de fermanı yazan zamanın Dışişleri Bakanı Mustafa Reşit Paşa tarafından okunmuştur 14. Bu nedenle Tanzimat Fermanına Gülhane Hatt-ı Hümayunu da denir. Resim 2.1: Tanzimat Fermanını Mustafa Reşit Paşa Gülhane de Okuyor (3 Kasım 1839) 15 KUTU 2.2: Tanzimat Fermanı.- (...) Bundan böyle devleti aliye ve memaliki mahrusamızın hüsnü idaresi zımmında bazı kavanini cedide vaz ve tesisi lazım ve mühim görünerek işbu kavanini mukteziyenin mevaddı esasi-yesi dahi emniyeti can ve mahfuziyeti ırz ve namus ve mal, tayini vergi ve asakiri mukteziyenin sureti celp ve müddeti istihdamı kaziyelerinden ibaret olup... Hükümleri.- Tanzimat Fermanında bir yandan birçok temel hak ve hürriyet tanınmış, diğer yandan da devlet iktidarının kullanılmasına ve sınırlandırılmasına ilişkin birçok ilke kabul edilmiştir. Ancak bu haklar ve ilkeler oldukça dağınık ve iç içe girmiştir. Tanzimat Fermanının değişik yerlerinde tanıdığı haklar ve benimsediği ilkeler şu şekilde özetlenebilir: 13. Gözler, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.12-19; Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, op. cit., s.69-77; Üçok ve Mumcu, op. cit., s.311-314; Okandan, op. cit., s.63-70; Aldıkaçtı, Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi..., op. cit., s.40-46; Arsel, Türk Anayasa Hukuku..., op. cit., s.18-19; Özçelik, Esas Teşkilat Hukuku Dersleri, op. cit., c.ii., s.52-55; Rumpf, Türk Anayasa Hukukuna Giriş, op. cit., s.9-10; Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.92-98; Ahmet Mumcu, İnsan Hakları ve Kamu Hürriyetleri, Ankara, Savaş Yayınları, 1994, s.185-196; Tarihsel Gelişim için bkz.: Karal, Osmanlı Tarihi, op. cit., c.v, s.169-191. Tanzimat Fermanının metni için bkz: Düstur, Birinci Tertip, Cilt 1, s.-7; Kili ve Gözübüyük, op. cit., s.11-13; Tanilli, Anayasalar ve Siyasal Belgeler, op. cit., s.8-11. 14. Aldıkaçtı, op. cit., s.42; Üçok ve Mumcu, op. cit., s.309; 15. Resmi ben Mümtaz Soysal ve Fazıl Sağlam, Türkiye de Anayasalar, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul, İletişim Yayınları, 1983, Cilt I, s.21 den aldım. Resmin kimin çizdiğini ve ilk defa nerede yayınlandığını tespit edemedim.