Prof. Dr. Abdurrahman Eren. ANAYASA HUKUKU DERS NOTLARI (Genel Esaslar-Türk Anayasa Hukuku)

Transkript

1 Prof. Dr. Abdurrahman Eren ANAYASA HUKUKU DERS NOTLARI (Genel Esaslar-Türk Anayasa Hukuku)

2 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...VII İÇİNDEKİLER... IX Birinci Bölüm ANAYASA KAVRAMI, YAPIMI VE TARİHÇESİ I. ANAYASA KAVRAMI ve TEMEL AYRIMLAR... 1 A. Anayasa Kavramı Terminoloji Tanım... 3 a. Anayasanın Maddi ve Şekli Anlamı... 3 b. Anayasanın Hukuki ve Siyasi Anlamı... 4 B. Anayasaların Konusu Devletin Temel İlkeleri Temel Hak ve Hürriyetler Devletin Temel Organları... 7 C. Temel Anayasal Ayrımlar Yazılı - Teâmüli Anayasa Katı - Yumuşak Anayasa Çerçeve - Kazuistik Anayasa II. ANAYASALARIN YAPILMASI VE DEĞİŞTİRİLMESİ A. Anayasa Yapımı... 15

3 X 1. Anayasa Yapma Yetkisinin Hukuki Niteliği Anayasa Yapım Yöntemleri a. Kurucu Meclis Yöntemi b. Olağan Meclis Yöntemi...24 c. Referandum Yöntemi B. Anayasa Değişikliği Anayasa Değiştirme Yetkisinin Sınırları Anayasayı Değiştirme Usulleri a. Teklif Safhası (1) Halkın Teklifi (2) Milletvekillerinin Teklifi...31 b. Karar Safhası (1) Görüşmeler (2) Oylamalar c. Onay Safhası (1) Devlet Başkanınca Onaylama (2) Halk Tarafından Onaylama Anayasal Değişikliklerinin Denetimi a. Esas Denetimi b. Şekil Denetimi III. ANAYASACILIK HAREKETLERİ A. Anayasacılık Kavramı B. Temel Anayasacılık Akımları Liberal Anayasacılık a. Genel Olarak Liberalizm b. Liberal Anayasacılığın Unsurları...51 (1) Milli Egemenlik...51 (2) Kuvvetler Ayrılığı (3) Bireycilik (4) Liberal Demokrasi (5) Serbest Piyasa Ekonomisi Sosyalist Anayasacılık a. Genel Olarak Sosyalizm... 58

4 b. Sosyalist Anayasacılığın Unsurları (1) Halk Egemenliği (2) Demokratik Merkeziyetçilik (3) Kolektivizm (4) Sosyalist Demokrasi (5) Sosyalist Ekonomik Sistem İslami Anayasacılık a. Genel Olarak İslami Anayasacılık b. İslami Anayasacılığın Unsurları (1) Dini Egemenlik (2) İslam Hukukunun Üstünlüğü (3) İslam Toplumu (4) İnsan Hakları (5) Dini Mahkemeler IV. OSMANLI-TÜRK ANAYASAL GELİŞMELERİ A. Mutlak Monarşi Dönemi ve İlk Anayasal Nitelikte Belgeler Osmanlı Devleti nin Temel Özellikleri İlk Anayasal Nitelikte Belgeler a Sened-i İttifak b Tanzimat Fermanı c Islahat Fermanı B. Meşrutiyet Dönemi Anayasacılığı: 1876 Kanun-i Esasi Hazırlanışı a. Yapım Koşulları b. Yapım Yöntemi Kanun-i Esasi nin Temel Özellikleri a. Teokratik Meşruti Monarşi b. Çift Meclisli Yasama Organı c. Parlamenter Sistem d. Yargı Bağımsızlığı e. Osmanlı Devleti Vatandaşlarının Temel Hakları f Değişiklikleri C. Cumhuriyet Dönemi Anayasacılığı XI

5 XII Teşkilat-ı Esasiye Kanunu a. Hazırlanışı (1) Yapım Koşulları (2) Yapım Yöntemi b Anayasası nın Temel Özellikleri (1) Yumuşak ve Çerçeve Anayasa (2) Millet Egemenliği (3) Meclis Hükümet Sistemi (4) İstiklal Mahkemeleri (5) Cumhuriyetin İlanı Anayasası a. Hazırlanışı (1) Yapım Koşulları (2) Yapım Yöntemi b Anayasasının Temel Özellikleri (1) Anayasal İdeolojinin Şekillenmesi (2) Kuvvetler Birliği Görevler Ayrılığı Sistemi (3) Yargı Ayrılığı Sistemi (4) Türklerin Temel Hakları (5) Önemli Değişiklikler (6) Çok Partili Dönem Anayasası a. Hazırlanışı (1) Yapım Koşulları (2) Yapım Yöntemi b Anayasası nın Temel Özellikleri (1) Liberal Anayasal İlkeler (2) Sosyal Haklar (3) Parlamenter Sistem (4) Anayasa Mahkemesinin Kurulması (5) Anayasa Değişiklikleri Anayasası a. Hazırlanışı (1) Yapım Koşulları (2) Yapım Yöntemi...131

6 XIII b Anayasasının Temel Özellikleri (1) Atatürk Milliyetçiliği (2) İnsan Haklarına Saygılı Devlet (3) Parlamenter Sistemden Başkanlığa Geçiş (4) Askeri Yargının Kaldırılması (5) 1982 Anayasası nda Yapılan Değişiklikler İkinci Bölüm DEVLETİN UNSURLARI, ŞEKİLLERİ VE NİTELİKLERİ I. DEVLET VE UNSURLARI A. Devlet Kavramı B. Devletin Unsurları Millet a. Objektif ve Subjektif Millet Anlayışı b. Vatandaşlık c. Osmanlı- Türk Anayasalarında Millet Ülke a. Ülkenin Sınırları b. Ülkenin Bölünmez Bütünlüğü Egemenlik a. Egemenlik Kavramı b. Egemenlik Türleri (1) Milli Egemenlik (2) Dini Egemenlik II. DEVLET ŞEKİLLERİ A. Egemenlik Yetkilerini Kullanacak Organların Seçimi Bakımından Devlet Şekilleri Cumhuriyet Monarşi B. Egemenlik Yetkilerinin Paylaşımı Bakımından Devlet Şekilleri Üniter Devlet

7 XIV a. Tanım b. Üniter Devletin Özellikleri (1) İdarenin Bütünlüğü (2) Yerinden Yönetim (3) İdari Özerklik Federal Devlet a. Tanım b. Federal Devletin Özellikleri (1) Egemenlik Yetkilerinin Anayasal Paylaşımı (2) Anayasal Özerklik (3) Federal Hukukun Üstünlüğü (4) Federal Yönetime Katılım Bölgeli Devlet a. Tanım b. Bölgeli Devletin Özellikleri (1) Bölgesel Siyasi Özerklik (2) Yasama Yetkisinin Bölge Düzeyinde Paylaşımı III. DEVLETİN TEMEL İLKELERİ A. Demokratik Devlet Demokrasi Kavramı Demokratik Devletin Temel Özellikleri a. Halkın Yönetime Katılımı (1) Halkın Doğrudan Yönetime Katılımı (2) Temsilciler Aracılığıyla Yönetime Katılım b. Siyasi Partiler c. Serbest Seçimler d. Temel Hak ve Özgürlükler B. Laik Devlet Laiklik Kavramı Din ve Devlet İlişkileri a. Teokratik Devlet Modeli b. Marksist Devlet Modeli c. Seküler/Laik Devlet Modeli

8 XV 3. Laik Devletin Temel Özellikleri a. Din ve Vicdan Özgürlüğü b. Hukuk Düzeninin Dine Dayanmaması c. Bütün Din Mensuplarına Eşit Davranılması d. Belli Bir Dinin Eğitiminin Zorunlu Olmaması e. Din Kurumlarının Bağımsız Olması Anayasa Mahkemesi Kararlarında Laiklik C. Hukuk Devleti Hukuk Devleti Kavramı Hukuk Devletinin Anayasal Gerekleri a. Hukukun Üstünlüğü b. Hukuk Önünde Hesap Verebilirlik c. Hukuk Güvenliği D. Sosyal Devlet Sosyal Devlet Kavramı Sosyal Devletin Gerekleri a. Asgari Yaşam Standardı b. Sosyal Adalet c. Sosyal Güvenlik d. Planlama e. Devletin İktisadî ve Sosyal Ödevlerinin Sınırları E. İnsan Haklarına Saygılı Devlet Tanım İnsan Haklarına Saygılı Devletin Gerekleri a. İnsan Haklarının Tanınması b. İnsan Haklarının Düzenlenmesi c. İnsan Haklarının Sınırlanması d. İnsan Haklarının Korunması e. İnsan Haklarının Uygulanması F. Eşitlik İlkesi Hukuki Niteliği

9 XVI 2. Kanun Önünde Eşitlik a. Durumlarda Benzerlik b. Farklı Muamele c. Objektif ve Makul Neden Pozitif Ayrımcılık Üçüncü Bölüm HÜKÜMET SİSTEMLERİ I. HÜKÜMET SİSTEMLERİ VE UNSURLARI A. Hükümet Sistemi Kavramı B. Hükümet Sistemini Belirleyen Unsurlar Kuvvetler Ayrılığı İlkesi Yürütme Organının Yapısı Denge ve Denetleme II. HÜKÜMET SİSTEMLERİ A. Parlamenter Sistem Genel Olarak Parlamenter Sistem Parlamenter Sistemin Temel Özellikleri a. Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı b. İki Başlı Yürütme (1) Yetkisiz, Sorumsuz ve Tarafsız Devlet Başkanı (2) Yetkili ve Sorumlu Başbakan c. Denge ve Denetleme (1) Devlet Başkanının Fesih Yetkisi (2) Gensoru ve Güvenoylaması B. Başkanlık Sistemi Genel Olarak Başkanlık Sistemi Başkanlık Sisteminin Temel Özellikleri a. Sert Kuvvetler Ayrılığı b. Tek Başlı Yürütme (1) Tam Yetkili Halkın Seçtiği Başkan

10 XVII (2) Başkana Karşı Sorumlu Kabine c. Denge ve Denetim (1) Atamalar (2) Milletlerarası Antlaşmaların Onaylanması (3) Suçlandırma (4) Bütçe (5) Veto C. Yarı Başkanlık Hükümet Sistemi Genel Olarak Yarı-Başkanlık Sistemi Yarı-Başkanlık Sisteminin Temel Özellikleri a. Cumhurbaşkanının Halk Tarafından Seçilmesi b. Yetkili Cumhurbaşkanı c. Yasamaya Karşı Sorumlu Bakanlar Kurulu D. Meclis Hükümeti Sistemi Genel Olarak Meclis Hükümeti Sistemi Meclis Hükümeti Sisteminin Özellikleri a. Meclisin Üstünlüğü b. Kolektif Yürütme c. Sembolik Devlet Başkanlığı Dördüncü Bölüm TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER I. GENEL OLARAK İNSAN HAKLARI A. Temel Kavramlar B. İnsan Haklarının Nitelikleri Doğumla Kazanılma İnsan Onuruna Dayanma Eşit, Devredilmez ve Vazgeçilmez Olma Evrensel Olma Üstünlük ve bağlayıcılık C. İnsan Haklarının Sınıflandırılması

11 XVIII 1. Teorik Sınıflandırmalar a. Negatif-Pozitif-Aktif Statü Hakları b. Birinci-İkinci-Üçüncü Kuşak Haklar c. Bireysel Haklar-Kolektif Haklar Uygulamadaki Sınıflandırmalar a. Kişisel ve Siyasal Haklar b. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar c. Hak ve Ödev Şeklinde Yapılan Sınıflandırma İnsan Haklarının Bütünselliği ve Bölünmezliği İlkesi D. İnsan Hakları Hukukunun Kaynakları Ana Kaynaklar a. Anayasalar b. Andlaşmalar c. Örf ve Adet Hukuku d. Hukukun Genel İlkeleri Yardımcı Kaynaklar a. İnsan Hakları Bildirileri b. Tavsiye Kararları c. İçtihatlar d. Öğreti İnsan Haklarında Normlar Hiyerarşisinin Rolü E. İnsan Haklarının Normatif Yapısı İnsan Haklarının Norm Alanı İnsan Haklarının Öznesi a. Gerçek Kişiler b. Hükümet Dışı Örgütler c. Kişi Toplulukları İnsan Haklarının Yükümlüsü a. Negatif ve Pozitif Yükümlülük b. Yatay Dikey Yükümlülük F. İnsan Haklarının Korunması

12 XIX 1. İnsan Haklarını Koruma Düzeyi a. Evrensel Koruma b. Bölgesel Koruma c. Ulusal Koruma Uluslararası Koruma Mekanizmaları a. Sözleşme Dışı Mekanizmalar b. Sözleşme İçi Mekanizmalar Ulusal Koruma Mekanizmaları a. Yargısal Mekanizmalar b. Yargı Dışı Mekanizmalar (1) Kamu Denetçiliği Kurumu (2) Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Koruma Mekanizmaları Denetim Yöntemleri a. Raporlara Dayalı Denetim b. Şikayete Dayalı Denetim c. Soruşturmalara Dayalı Denetim d. Ziyarete Dayalı Denetim e. Evrensel Periyodik İzlemelere Dayalı Denetim II. TÜRKİYE DE İNSAN HAKLARI GÜVENCE SİSTEMİ A. Temel Hak ve Özgürlüklerin Niteliği B. Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması Kanunilik İlkesi a. Kanunilik İlkesinin Anlam ve Kapsamı b. Kanunilik İlkesinin İstisnaları Sebebe Bağlılık İlkesi Öz İlkesi Ölçülülük İlkesi Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri İlkesi a. Müdahalenin Gerekliliği b. Zorlayıcı Toplumsal İhtiyaç c. Orantılılık Anayasanın Sözüne ve Ruhuna Uygunluk İlkesi

13 XX 7. Laik Cumhuriyetin Gerekleri İlkesi C. Hakları Kötüye Kullanma Yasağı Kötüye Kullanılan Bir Hak Olmalı Hak Amacı Dışında Kullanılmalı Kötüye Kullanma Faaliyetle Olmalı D. Olağanüstü Hallerde Temel ve Özgürlüklerin Askıya Alınması Olağanüstü Halin Varlığı Uluslararası Hukuka Uygunluk Durumun Gerektirdiği Ölçüde Olması Dokunulamayacak Haklar E. Temel Hakların Sınırlanmasında Yabancıların Durumu Beşinci Bölüm YASAMA ORGANI I. GENEL OLARAK YASAMA ORGANI A. Yasama Organının Yapısı Tek veya Çift Meclisli Parlamento Birinci Meclis İle İkinci Meclis Arasındaki Farklar B. Yasama Organının İşlevleri Temsil Müzakere Denetim Yasama Yetkisi a. Kanunlar b. Parlamento Kararları c. Yasama İşlemlerinin Özellikleri (1) Genellik (2) Aslilik (3) Devredilmezlik II. TÜRK ANAYASA HUKUKUNDA YASAMA ORGANI A. TBMM nin Kuruluşu...420

14 XXI 1. Milletvekili Sayısı Seçilme Yeterliliği a. Vatandaşlık b. Seçilme Yaşı c. Eğitim d. Askerlik e. Kısıtlılık f. Hükümlülük g. Kamu Görevinden Çekilme Seçim Dönemi Seçimlerin Yenilenmesi Seçimlerin Geriye Bırakılması ve Ara Seçimler Seçimlerin Genel Yönetim ve Denetimi a. Yüksek Seçim Kurulunun Oluşumu b. Yüksek Seçim Kurulunun Görev ve Yetkileri c. Yüksek Seçim Kurulunun Kararlarının Hukuki Niteliği Milletvekili Seçim Sistemi a. Seçim Esasları b. Seçme Hakkı ve Seçmen Olamayacaklar c. Seçim Çevreleri ve Çıkaracağı Milletvekili Sayısı d. Adayların Belirlenmesi e. Seçim İttifakı f. Seçim Sistemleri (1) Çoğunluk Sistemleri (2) Nispi Temsil Sistemi B. TBMM Üyelerinin Hukuki Statüsü Milletvekilliği Sıfatının Kazanılması Milletvekili Andı Milletin Temsili Üyelikle Bağdaşmayan İşler Yasama Bağışıklığı a. Yasama Sorumsuzluğu

15 XXII b. Yasama Dokunulmazlığı (1) Dokunulmazlığın Kapsamı (2) Dokunulmazlığın İstisnaları (3) Dokunulmazlığın Kaldırılması Usulü Milletvekilliğinin Düşmesi İptal İstemi C. TBMM nin İç Yapısı ve Çalışma Düzeni İçtüzük Başkanlık Divanı Siyasi Parti Grupları Komisyonlar Danışma Kurulu Meclisin Toplanması ve Tatili Toplantı ve Karar Yeter Sayısı D. TBMM nin Görev ve Yetkileri Kanun Yapmak Özel Nitelikli Kanunlar a. Bütçe ve Kesin Hesap Kanunu b. Milletlerarası Andlaşmaların Uygun Bulunması c. Genel ve Özel Af Kanunları d. Para Basılmasına Karar Vermek Savaş İlanına Karar Vermek Bilgi Edinme ve Denetim a. Yazılı Soru b. Genel Görüşme c. Meclis Araştırması d. Meclis Soruşturması (1) Meclis Soruşturması Açılması (2) Meclis Soruşturması Komisyonunun Kuruluşu (3) Yüce Divana Sevk Kararı...511

16 XXIII Altıncı Bölüm YÜRÜTME ORGANI I. GENEL OLARAK YÜRÜTME ORGANI A. Yürütme Organının Yapısı a. Tek Yapılı Yürütme b. İki Yapılı Yürütme B. Yürütme Organının İşlevleri Devleti Temsil Politika Belirleme Kamu Görevlilerini Seçme ve Atama Düzenleme Yetkisi a. Kararnameler b. Düzenleyici İdari İşlemler c. Düzenleyici İşlemlerin Özellikleri (1) Kanuna Aykırı Olmama (2) Kanuna Dayanma II. TÜRKİYE DE YÜRÜTME ORGANI A. Cumhurbaşkanının Hukuki Statüsü Cumhurbaşkanının Tarafsızlığı Cumhurbaşkanın Nitelikleri ve Seçimi Cumhurbaşkanı Seçimlerinin Yenilenmesi Cumhurbaşkanının Görev ve Yetkileri Cumhurbaşkanının Sorumluluğu a. Siyasi Sorumluk b. Cezai Sorumluluk Cumhurbaşkanına Vekâlet Cumhurbaşkanına Bağlı Kurullar a. Milli Güvenlik Kurulu b. Devlet Denetleme Kurulu B. Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanlar Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Atanması...555

17 XXIV 2. Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Sorumluluğu a. Siyasi Sorumluluk b. Cezai Sorumluluk C. Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri Olağan Dönem Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri Olağanüstü Hal Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Yargısal Denetimi a. Olağan Dönem Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Yargısal Denetimi b. Olağanüstü Hal Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Yargısal Denetimi D. Olağanüstü Yönetim Usulleri Olağanüstü Hal Yönetimi Olağanüstü Hal Yönetiminin Yargısal Denetimi E. İdare İdarenin Kuruluşu ve Bütünlüğü Yargısal Denetim Kamu Görevlileri ve Kanunsuz Emir Anayasal İdari Kurul ve Kuruluşlar a. Yükseköğretim Kurumları ve Üst Kuruluşları b. Radyo ve Televizyon Üst Kurulu c. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu d. Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları e. Diyanet İşleri Başkanlığı Yedinci Bölüm YARGI ORGANI I. YARGI ORGANININ YAPISI VE TEMEL YARGISAL İLKELER A. Yargı Sistemleri Yargı Birliği

18 XXV 2. Yargı Ayrılığı B. Yargı Yetkisi ve Özellikleri C. Yargıya İlişkin Temel İlkeler Adil Yargılanma Kanunî Hâkim Güvencesi Suç ve Cezalara İlişkin İlkeler Yargı Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı D. Türkiye de Yargı Teşkilatı Yüksek Mahkemeler a. Anayasa Mahkemesi b. Yargıtay c. Danıştay d. Uyuşmazlık Mahkemesi Sayıştay a. Tarihsel Gelişimi b. Oluşumu c. Görev ve Yetkileri d. Sayıştay Kararlarının Hukuki Niteliği Hâkimler ve Savcılar Kurulu a. Hâkimler ve Savcılar Kurulunun Oluşumu b. Görev ve Yetkileri II. GENEL OLARAK ANAYASA YARGISI A. Anayasa Yargısı Sistemleri Genel Mahkeme Sistemi Özel Mahkeme Sistemi B. Denetim Türleri Denetimin Niteliği Bakımından a. Siyasal Denetim b. Yargısal Denetim Denetimin Zamanı Bakımından a. Ön Denetim

19 XXVI b. Sonradan Denetim C. Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsamı Norm Denetimi Yetki İhtilaflarının Çözümü Bireysel Başvuru Yüce Divan Siyasi Partilerin Denetimi Seçimlerin Denetimi D. Anayasaya Uygunluk Denetiminde Ölçü Normlar Doğrudan Ölçü Norm Destek Ölçü Norm III. TÜRKİYE DE ANAYASA YARGISI A. Anayasa Yargısının Tarihsel Gelişimi B. Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu Üyelerin Seçimi ve Nitelikleri Görev Süresi ve Teminatı Teşkilat Yapısı C. Anayasa Mahkemesinin Görev ve Yetkileri Norm Denetimi a. Denetime Tabiî Normlar b. Dava Türleri (1) İptal Davası (2) İtiraz Yolu c. Denetimin Kapsamı (1) Şekil Yönünden Denetim (2) Esas Yönünden Denetim d. Anayasa Mahkemesi Kararlarının Hukuki Niteliği (1) Kararların Kesinliği (2) Kararların Gerekçeli Olması (3) Kanun Koyucu Gibi Hareket Etmeme (4) İptal Kararlarının Yürürlüğü Siyasi Partilerin Denetimi a. Siyasi Partilerin Tanımı ve Hukuki Niteliği

20 XXVII b. Siyasi Partilerin Kuruluşu c. Siyasi Parti Yasakları ve Kapatılması (1) Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihadı (2) Venedik Kriterleri (3) 1982 Anayasasında Kapatma Rejimi d. Siyasi Partilerin Mali Denetimi Yüce Divan Yargılaması a. Yüce Divan Yargılamasının Hukuki Niteliği b. Yüce Divanda Yargılanacak Kişiler c. Yüce Divan Yargılamasının Konusu d. Yargılama Usulü Bireysel Başvuru a. Bireysel Başvurunun Hukuki Niteliği b. Bireysel Başvuru Usulü c. Başvuruların Ön İncelemesi d. Kabul Edilebilirlik İncelemesi (1) Zaman ve Süre Bakımından Yetki (2) Kişi Yönünden Yetki (3) Konu Bakımından Yetki (4) İç Hukukun Tüketilmemesi (5) Açıkça Dayanaktan Yoksunluk e. Bireysel Başvuru Kararları (1) Esas Kararları (2) Düşme Kararları (3) Tedbir Kararları (4) Pilot Kararlar KAYNAKÇA