Prof. Dr. Zehra ODYAKMAZ Ümit KAYMAK İsmail ERCAN THEMIS

Transkript

1 Prof. Dr. Zehra ODYAKMAZ Ümit KAYMAK İsmail ERCAN THEMIS ANAYASA HUKUKU

2 İÇINDEKILER Birinci Bölüm ANAYASA HUKUKUNA GIRIŞ I. ANAYASA HUKUKU... 1 II. ANAYASA KAVRAMI... 1 III. ANAYASACILIK DÜŞÜNCESİ VE DOĞUŞU... 1 IV. ANAYASA TÜRLERİ... 2 A. Yazılı Anayasa - Yazısız Anayasa Ayrımı... 2 B. Yumuşak Anayasa - Sert Anayasa Ayrımı... 2 C. Kazuistik Anayasa - Çerçeve Anayasa... 3 V. ANAYASAL DEVLET - ANAYASALI DEVLET... 3 İkinci Bölüm TÜRK ANAYASA TARİHİ I. OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİ... 5 A. Meşrutiyet Öncesi Dönem Sened-i İttifak Tanzimat ve Islahat Fermanları... 6 B Anayasası (Birinci Meşrutiyet) Anayasanın Hazırlanışı Temel Hükümleri Anayasanın Uygulanması ve Yürürlüğünün Sona Ermesi C. Anayasada 1909 Yılı Değişiklikleri (İkinci Meşrutiyet) İkinci Meşrutiyetin Başlaması Yılı Anayasa Değişiklikleri Anayasa Değişikliklerinin Uygulanması II. MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ A. Milli Mücadele Döneminin Başlaması ve TBMM B Anayasası (Teşkilatı Esasiye Kanunu) ve Özellikleri C. Saltanatın Kaldırılması... 13

3 VI THEMIS Anayasa Hukuku D. Anayasada 1923 Yılında Yapılan Değişiklikler E. Hilafetin Kaldırılması III ANAYASASI A. Kabulü B. Hükümet Sistemi C Anayasasının Uygulanması IV ANAYASASI A. 27 Mayıs 1960 Askeri Müdahalesi ve Milli Birlik Komitesi B. Kurucu Meclis Milli Birlik Komitesi Temsilciler Meclisi C Anayasasının Temel Özellikleri D Anayasasının Uygulanması Mart Muhtırası Anayasa Değişiklikleri Üçüncü Bölüm 1982 ANAYASASI I. ANAYASANIN HAZIRLANMASI A. Askeri Müdahale (12 Eylül Darbesi) B. Kurucu Meclis C. Anayasanın Kabulü II ANAYASASININ GENEL ÖZELLİKLERİ A. Kazuistik Yöntemle Hazırlanmıştır B. Sert (Katı) Bir Anayasadır C. Devlet Otoritesini Güçlendirmiştir D. Az Katılımcı Demokrasi Modelini Benimsemiştir E. Siyasal Tıkanıklıkları Giderici Çözümler Benimsemiştir III. İKİ ANAYASANIN KARŞILAŞTIRILMASI A. Anayasaların Benzerlikleri B. Anayasalar Arasındaki Farklar IV. KARŞILAŞTIRMALI OLARAK 1924, 1961 ve 1982 ANAYASALARI V ANAYASASININ TEMEL İLKELERİ A. Anayasanın Değiştirilemeyecek Hükümleri B. Cumhuriyetçilik C. Başlangıç Kısmında Belirtilen Temel İlkeler D. Atatürk Milliyetçiliğine Bağlı Devlet... 33

4 İçindekiler VII E. Demokratik Devlet Genel Olarak Seçim İlkeleri a. Genel Oy b. Seçimlerin Serbestliği c. Eşit Oy d. Tek Dereceli Seçim e. Gizli Oy ve Açık Sayım ve Döküm f. Seçimlerin Yargı Organlarının Yönetim ve Denetiminde Yapılması aa. Genel Olarak bb. Yüksek Seçim Kurulu cc. İl ve İlçe Seçim Kurulları dd. Yurt Dışı İlçe Seçim Kurulu F. Laiklik G. Hukuk Devleti Kuvvetler Ayrılığı Temel Hakların Güvence Altına Alınması Yasama İşlemlerinin Yargısal Denetimi İdari İşlemlerin Yargısal Denetimi ve İdarenin Mali Sorumluluğu Yargı Bağımsızlığı Kanuni Hakim Güvencesi Hukukun Genel İlkelerine ve Ceza Hukukunun Evrensel İlkelerine Bağlılık H. Sosyal Devlet I. Eşitlik İlkesi VI. ANAYASADA TEMEL HAKLAR ve HÜRRİYETLER (İnsan Haklarına Saygılı Devlet) A Anayasasının Genel Yaklaşımı Hak ve Ödev Niteliği Pozitif Hak Anlayışı Temel Hak ve Ödevlerin Türleri B. Temel Hakların Sınırlanması C. Temel Hakların Kötüye Kullanılamaması D. Temel Hakların Kullanılmasının Durdurulması E. Temel Hakların Türleri VII. TEMEL HAKLAR ve ÖDEVLERDE İÇERİK A. Kişinin Hakları ve Ödevleri Kişinin Dokunulmazlığı, Maddi ve Manevi Varlığı Zorla Çalıştırma Yasağı Kişi Hürriyeti ve Güvenliği Özel Hayatın Gizliliği ve Korunması... 51

5 VIII THEMIS Anayasa Hukuku a. Özel Hayatın Gizliliği b. Konut Dokunulmazlığı c. Haberleşme Hürriyeti Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti Din ve Vicdan Hürriyeti Düşünce ve Kanaat Hürriyeti Düşünceyi Açıklama ve Yayma Hürriyeti Bilim ve Sanat Hürriyeti Basın ve Yayımla İlgili Hükümler a. Basın Hürriyeti b. Süreli ve Süresiz Yayın Hakkı c. Basın Araçlarının Korunması d. Kamu Tüzel Kişilerinin Elindeki Basın Dışı Kitle Haberleşme Araçlarından Yararlanma Hakkı e. Düzeltme ve Cevap Hakkı Toplantı Hak ve Hürriyetleri a. Dernek Kurma Hürriyeti b. Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı Mülkiyet Hakkı Hakların Korunması ile İlgili Hükümler...59 a. Hak Arama Hürriyeti b. Kanuni Hakim Güvencesi c. Suç ve Cezalara İlişkin Esaslar İspat Hakkı Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması B. Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler Ailenin Korunması ve Çocuk Hakları Eğitim ve Öğrenim Hakkı ve Ödevi Kamu Yararı a. Kıyılardan Yararlanma b. Toprak Mülkiyeti c. Kamulaştırma d. Devletleştirme ve Özelleştirme Çalışma ve Sözleşme Hürriyeti Çalışma ile İlgili Hükümler a. Çalışma Hakkı ve Ödevi b. Çalışma Şartları ve Dinlenme Hakkı c. Sendika Kurma Hakkı Toplu İş Sözleşmesi, Grev Hakkı ve Lokavt a. Toplu İş Sözleşmesi ve Toplu Sözleşme Hakkı...64

6 İçindekiler IX b. Grev Hakkı ve Lokavt Ücrette Adalet Sağlanması Sağlık, Çevre ve Konut a. Sağlık Hizmetleri ve Çevrenin Korunması b. Konut Hakkı Gençlik ve Spor a. Gençliğin Korunması b. Sporun Geliştirilmesi ve Tahkim Sosyal Güvenlik Hakları a. Sosyal Güvenlik Hakkı b. Sosyal Güvenlik Bakımından Özel Olarak Korunması Gerekenler c. Yabancı Ülkelerde Çalışan Türk Vatandaşları Tarih, Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunması Sanatın ve Sanatçının Korunması Devletin İktisadi ve Sosyal Ödevlerinin Sınırları C. Siyasi Haklar ve Ödevler (Aktif Statü Hakları - Katılma Hakları) Türk Vatandaşlığı Seçme, Seçilme ve Siyasi Faaliyette Bulunma Hakları Parti Kurma, Partilere Girme ve Partilerden Çıkma Ve Siyasi Partilerin Uyacakları Esaslar a. Siyasi Partilerin Kuruluşu b. Siyasi Partilere Üyelik c. Siyasi Partilere Getirilen Yasaklar Siyasi Partilerin Tüzel Kişiliklerinin Sona Ermesi a. Siyasi Partilerin Kapanma Kararı b. Siyasi Partilerin Kapatılması c. Siyasi Partilere İlişkin 2001 ve 2010 Yılı Anayasa Değişiklikleri d. Siyasi Partilere Devlet Yardımı e. Siyasi Partilerin Mali Denetimi Kamu Hizmetine Girme Hakkı Ve Mal Bildirimi aa. Hizmete Girme bb. Mal Bildirimi Vatan Hizmeti Vergi Ödevi Dilekçe, Bilgi Edinme ve Kamu Denetçisine Başvurma Hakkı... 74

7 X THEMIS Anayasa Hukuku Dördüncü Bölüm YASAMA I. YASAMA FONKSİYONU A. Yasama Fonksiyonu ve Niteliği Yönünden Yasama İşlemleri Kanun a. Maddi Kanun b. Şekli Kanun B. Yasama Fonksiyonunun Genelliği ve İlkelliği Yasama Yetkisinin Genelliği (Sınırsızlığı) Yasama Yetkisinin İlkelliği (Asliliği) C. Yasama Yetkisinin Devredilemezliği II. YASAMA İŞLEMLERİNDE USUL A. Kanunlar Teklif Görüşme Kabul Yayım Geri Gönderme ve Yeniden Kabul Yürürlük B. Parlamento Kararları ve Parlamento Kararlarının Şekli Kanunlardan Ayrılması Genel Olarak Parlamento Kararlarının Şekli Kanunlardan Ayrılması C. TBMM İçtüzüğü III. TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNİN KURULUŞU IV. TBMM SEÇİMLERİ A. Seçim Dönemi B. Seçimlerin Yenilenmesi C. Seçimlerin Geriye Bırakılması D. Ara Seçim...94 V. SEÇİM SİSTEMLERİ A. Genel Olarak...96 B. Seçim Sistemleri Çoğunluk Sistemleri a. Tek İsimli Tek Turlu Çoğunluk (Dar Bölge) Sistemi b. Tek İsimli İki Turlu Çoğunluk Sistemi c. Listeli Çoğunluk Sistemi Nispi (Orantılı) Temsil Sistemi a. Ulusal Düzeyde Nispi Temsil... 97

8 İçindekiler XI b. Seçim Çevresi Düzeyinde Nispi Temsil c. Artık Oylar Sorunu Türkiye de Uygulanan Seçim Sistemi Türkiye de Uygulanan Seçim Sistemine İlişkin Pratik Örnekler...99 VI. TBMM ÜYELERİ (MİLLETVEKİLLERİ) A. Milletvekili Seçilme Yeterliliği Türk vatandaşı olmak Yirmi beş yaşını doldurmuş olmak En az ilkokul mezunu olmak Askerlik hizmetini yapmış olmak Kısıtlı olmamak Kamu hizmetinden yasaklı olmamak Taksirli suçlar hariç toplam bir yıl veya daha fazla hapis cezası almamış olmak Ağır hapisle mahkum olmamak Belli suçlardan hüküm giymemiş olmak B. Milletvekillik Sıfatının Kazanılması ve Andiçme C. Milletin Temsili İlkesi D. Milletvekilliğiyle Bağdaşmayan İşler E. Parlamenter Muafiyetler (Yasama Bağışıklığı) Yasama Sorumsuzluğu (Mutlak Dokunulmazlık) Yasama Dokunulmazlığı (Nispi Dokunulmazlık) a. Genel Olarak b. Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılması c. Yasama Dokunulmazlığının Geçerli Olmadığı Durumlar aa. Ağır Cezayı Gerektiren Suçüstü Hali bb. Seçimden Önce Soruşturmasına Başlanılmış Olmak Kaydıyla Anayasanın 14. Maddesindeki Eylemlere İlişkin Durumlar d. Yasama Dokunulmazlığının Diğer Sonuçları F. Milletvekilliğinin Düşmesi Genel Olarak Milletvekilliğinin Düşmesi Sebepleri ve İzlenen Usul a. İstifa b. Kesin Hüküm Giyme veya Kısıtlanma Hali c. Milletvekilliği ile Bağdaşmayan Bir Görev veya Hizmeti Sürdürmekte Israr Etmek d. Meclis Çalışmalarına Özürsüz veya İzinsiz Olarak Bir Ay İçerisinde Toplam Beş Birleşim Günü Katılmamak Kaldırılan Hükümler Kararlara İtiraz

9 XII THEMIS Anayasa Hukuku G. Milletvekillerinin Mali Statüsü VII. TBMM NİN İÇ YAPISI ve ÇALIŞMA DÜZENİ A. Türkiye Büyük Millet Meclisinin İç Yapısı Başkanlık Divanı a. Kuruluşu ve Görev Süresi b. TBMM Başkanının Seçimi c. TBMM Başkanının Görev ve Yetkileri Meclis Siyasi Parti Grupları a. Siyasi Parti Grubu b. Yetkileri c. Yasak İşler Danışma Kurulu Komisyonlar B. Türkiye Büyük Millet Meclisinin Çalışma Düzeni Meclisin Toplanması, Tatili ve Ara Verme Olağanüstü Toplantı Toplantı ve Karar Yeter Sayıları a. Toplantı Yeter Sayısı b. Karar Yeter Sayısı c. Asgari Karar Yeter Sayısı d. Özel Çoğunluklar Mecliste Oylama Usulleri a. İşaretle Oylama b. Açık oylama c. Gizli oylama VIII. TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNİN GÖREV ve YETKİLERİ A. Genel Olarak B. Milletlerarası Antlaşmalara İlişkin Hükümler C. Savaş Hali İlanı ve Silahlı Kuvvet Kullanılmasına İzin Verme Yetkisi D. Bütçe ve Kesin Hesap Kanun Tasarılarının Kabulü Bütçenin Hazırlanması Bütçenin Görüşülmesi Bütçelerde Değişiklik Yapılabilme Esasları Kesinhesap E. Meclisin Bilgi Edinme ve Denetim Yolları Soru Genel Görüşme Meclis Araştırması Meclis Soruşturması

10 İçindekiler XIII 5. Gensoru Beşinci Bölüm YÜRÜTME I. YÜRÜTME FONKSİYONUNUN NİTELİĞİ II. İDARENİN DÜZENLEYİCİ İŞLEMLERİ A. Kanun Hükmünde Kararnameler Yetki Yönünden Yetki Kanunu Yönünden Konu Yönünden Denetim Yönünden Şekil ve Usul Kuralları B. Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi C. Tüzük D. Yönetmelik III. YÜRÜTME ORGANLARI A. Cumhurbaşkanı Seçimi Tarafsızlığı Sorumsuzluğu Görev ve Yetkileri Cumhurbaşkanına Vekalet Cumhurbaşkanlığı Örgütü a. Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği b. Devlet Denetleme Kurulu B. BAKANLAR KURULU Bakanlar Kurulunun Kuruluşu Bakanlar Kurulunun Yapısı Bakanlıkların Kurulması ve Bakanlar Bakanların Sorumluluğu Geçici Bakanlar Kurulu IV. OLAĞANÜSTÜ YÖNETİM USULLERİ A. Olağanüstü Hal B. Sıkıyönetim C. Karşılaştırma İdari Aşama Yasama Aşaması

11 XIV THEMIS Anayasa Hukuku V. BAŞKOMUTANLIK ve GENELKURMAY BAŞKANLIĞI Altıncı Bölüm YARGI I. YARGI YETKİSİ ve TARİHÇE II. MAHKEMELERİN BAĞIMSIZLIĞI ve HAKİMLİK GÜVENCESİ III. HAKİMLER ve SAVCILAR YÜKSEK KURULU A. Kuruluşu B. Organları Başkanlık Genel Kurul Daireler Genel Sekreterlik Teftiş Kurulu C. Üyelik D. Görevleri E. Kararlara Karşı Yeniden İnceleme, İtiraz ve Yargı Yolu F. Karşılaştırma IV. ANAYASADA YARGIYA İLİŞKİN DİĞER HÜKÜMLER V. YÜKSEK MAHKEMELER A. Anayasa Mahkemesi B. Yargıtay C. Danıştay D. Askeri Yargıtay E. Askeri Yüksek İdare Mahkemesi F. Uyuşmazlık Mahkemesi VI. ASKERİ YARGI VII. SAYIŞTAY VIII. ANAYASA MAHKEMESİ A. Kuruluşu B. Üyelik C. Çalışma ve Yargılama Usulü D. Anayasa Mahkemesinin Görevleri Bireysel Başvuruları Karara Bağlamak (2010 yılı Anayasa değişikliğiyle) Yüce Divan Sıfatıyla Yargılama Yapmak Siyasi Partilerin Kapatılmasına ve Devlet Yardımından Yoksun Bırakılmasına İlişkin Davalara Bakmak

12 İçindekiler XV 4. Siyasi Partilerin Mal Edinimlerini ve Mali Denetimini Yapmak Milletvekillerinin yasama dokunulmazlıklarının kaldırılmasına veya üyeliklerinin düştüğüne TBMM tarafından karar verilmesi hallerinde, ilgili milletvekili veya bir diğer milletvekilinin iptal istemlerini karara bağlamak Uyuşmazlık Mahkemesine başkanlık edecek üyeyi, kendi üyeleri arasından görevlendirmek E. Anayasa Mahkemesi Kararlarında Gerekli Çoğunluklar F. Karşılaştırma IX. ANAYASA YARGISI A. Genel Olarak B. Anayasal Denetimde Ölçü Normlar (Anayasallık Bloku) C. Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu Kanunlar Kanun Hükmünde Kararnameler Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğü Anayasa Değişiklikleri D. Anayasaya Yargılamasına Tabi Olmayan Normlar E. Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsamı Esas Bakımından Denetim Şekil Bakımından Denetim F. Anayasa Yargısında İlk İnceleme İptal Davasında Dilekçede Bulunması Gereken Hususlar İtiraz Başvurusu Kararında Bulunması Gereken Hususlar G. Anayasaya Uygunluk Denetiminde Başvuru Yolları İptal Davası (Soyut Norm Denetimi) İtiraz Yolu (Somut Norm Denetimi) a. Görülmekte Olan Dava b. Merciin Mahkeme Niteliğini Taşıması c. Davada Uygulanacak Norm d. İddianın Ciddiliği İptal Davası ile İtiraz Yolunun Karşılaştırılması H. Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru I. Anayasa Mahkemesi Kararlarının Özellikleri Anayasa Mahkemesinin Bütün Kararları İçin Geçerli Olan Özellikler a. Anayasa Mahkemesi Kararları Kesinliği ve Bağlayıcılığı b. Anayasa Mahkemesi Kararları Herkese Karşı Etkilidir c. Anayasa Mahkemesinin Bütün Kararları Gerekçeli Olmak Zorundadır d. Anayasa Mahkemesi ile Diğer Mahkemeler Arasında Bir Uyuşmazlık Ortaya Çıkarsa Anayasa Mahkemesi Kararları Esas Alınır

13 XVI THEMIS Anayasa Hukuku 2. Anayasa Mahkemesinin İptal Kararının Özellikleri a. Anayasa Mahkemesinin İptal Kararları Geriye Yürümez b. Anayasa Mahkemesinin İptal Kararları, Resmi Gazetede Yayımlandığı Tarihte Hükümlerini Doğurur c. Anayasa Mahkemesi, İptal Ettiği Bir Normun Yürürlüğe Gireceği Tarihi Erteleyebilir d. Anayasa Mahkemesinin İptal Kararları Gerekçesi Yazılmadan Açıklanamaz e. Anayasa Mahkemesi iptal kararı verirken, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol açacak biçimde hüküm tesis edemez f. Anayasa Mahkemesinin verdiği iptal kararı sonucunda, iptal edilen normun, bütünü uygulanamaz duruma gelirse, mahkeme istem olmasa (talep edilmemiş olsa) bile normun tamamını iptal edebilir J. Anayasa Mahkemesi İçtihatlarıyla Oluşturulan Kurumlar İptali İstenen Normun Yürürlüğünün Durdurulması Dava Konusu İşlemin Adı ve Hukuksal Nitelemesiyle Bağlı Olmadan İnceleme Yapma Yedinci Bölüm ANAYASANIN DEĞIŞTIRILMESI I. ANAYASANIN DEĞİŞTİRİLMESİ A. Teklif B. Görüşme Usulü, Kabul ve Yayım C. Geri Gönderme, Yeniden Kabul ve Yayım D. Anayasa Değişiklikleri ile Kanunların Karşılaştırılması II. ANAYASA ve İKTİDAR TİPLERİ A. Asli Kurucu İktidar B. (Türev) Kurucu İktidar C. Kurulmuş İktidar III. EGEMENLİĞİN KULLANILIŞ BİÇİMİNE GÖRE DEMOKRASİ TÜRLERİ A. Doğrudan Demokrasi B. Yarı Doğrudan Demokrasi Halkoylaması (Referandum) Halk Vetosu Halk Girişimi C. Temsili Demokrasi

14 İçindekiler XVII Ek 1 ANAYASA DEĞİŞİKLİKLERİ 2001 YILI ANAYASA DEĞIŞIKLIKLERI YILI ANAYASA DEĞIŞIKLIKLERI YILI ANAYASA DEĞIŞIKLIKLERI YILI ANAYASA DEĞIŞIKLIKLERI YILI ANAYASA DEĞIŞIKLIKLERI YILI ANAYASA DEĞIŞIKLIKLERI YILI ANAYASA DEĞIŞIKLIKLERI YILI ANAYASA DEĞIŞIKLIKLERI YILI ANAYASA DEĞIŞIKLIKLERI Ek 2 HÜKÜMET SİSTEMLERİ I. Genel Olarak II. Erkler (Kuvvetler) Birliği Sistemleri A. Kuvvetlerin Yürütmede Birleşmesi Mutlak Monarşi Diktatörlük a. Totaliter Diktatörlük b. Otoriter Diktatörlük B. Kuvvetlerin Yasama Organında Birleşmesi Genel Olarak Uygulama Alanı Temel Özellikleri III. Kuvvetler Ayrılığı Sistemleri A. Parlamenter Sistem Genel Olarak Uygulama Alanı Temel Özellikleri Rasyonelleştirilmiş Parlamentarizm B. Başkanlık Sistemi Genel Olarak

15 XVIII THEMIS Anayasa Hukuku 2. Uygulandığı Ülkeler Temel Özellikleri C. Yarı Başkanlık Sistemi Genel Olarak Uygulama Alanı Temel Özellikleri Ek 3 TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ İÇTÜZÜĞÜ TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ İÇTÜZÜĞÜ