ÜNİTE 2 Sağlık Bakım Sistemi, Sağlık Ekibi ve Hemşirenin Rolleri Bu üniteyi çalıştıktan sonra, Amaçlar Sağlık Bakım Sisteminin genel anlamı, Sağlık hizmetini sunan sağlık ekibini, Sağlık ekibi içinde hemşirenin rollerini, Hemşireliğe profesyonellik kazandıracak öğretim ve eğitimle ilgili bilgileri kazanacaksınız. İçindekiler Giriş Sağlık Bakımı Sistemi, Sağlık Ekibi ve Hemşirenin Rolü Hemşirelik Eğitimi Özet Değerlendirme Soruları Sözlük Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Öneriler Ünite içindeki ve sonundaki soruları cevaplamaya çalışınız. Cevaplayamadığınız durumda metni tekrar okuyunuz.
1. GİRİŞ Sağlık sistemi; ülke genelinde varolan toplumsal ve kamu sektörü kaynaklarına, halkın katılımı ile bireye sağlıklı, mutlu, üretken ve nitelikli bir yaşam sağlamayı amaçlayan, sağlık sorunlarını en aza indirgeyecek örgütsel, çoğulcu bir sistemin alt bölümüdür. Bu ünitede hemşirelik, sağlık sistemiyle ilişkileri yönünden incelenecektir. 2. SAĞLIK BAKIMI SİSTEMİ, SAĞLIK EKİBİ VE HEMŞİRENİN ROLLERİ 2.1. Sağlık Bakım Sistemi Sağlık Bakım Sistemi; sağlık bakımı, tıbbi tedavi-bakım, rehabilitasyon ve tüm destek hizmetlerinin tümünün topluma sunulması anlamında kullanılan bir terimdir. Günümüzde toplumların politik, sosyal, ekonomik, kültürel etmenlere bağımlı olarak değişebilir sağlık sorunları, genelde karmaşık bir yapıya sahiptir. Bu karmaşanın çözümü için; "sağlığı" ilgilendiren her bir disiplinin kendi alanına özgü bilgi ve becerisi ile planlı, işbirlikçi örgütlü bir sektörlerarası katılımı sağlanmalıdır. Böylece birey ve toplumun sağlıklı, üretken ve anlamlı bir yaşam biçimine kavuşması gerçekleşebilir. Ancak bu amaca yönelik ulusal çabalara, Dünya Sağlık Örgütü'nün "2000 Yılında Herkese Sağlık" hedefleriyle uluslararası işbirliği de eklendiği halde, gelişmekte olan ülkelerde henüz bu hedefe istendik düzeye ulaşılamamıştır. Bunun en önemli nedeni, sağlık hizmetinin daha çok hastalık ve tıbbi bakımda yoğunlaşmış olmasıdır. Oysa sağlık hizmetinin kapsamı, toplumu, aileyi, bireyi istendik sağlık düzeyine ulaştırmak ve bunu örgütlenmiş, planlanmış bir hizmet bütünlüğü ile sağlamak, sürdürmek ve geliştirmektir. Günümüzde sağlık hizmetinin "Üç aşamalı" olarak bireye ve toplumun her kesimine ulaşması sağlanır (bkz.: Şekil 2.1). Aşağıdaki şekilden de anlaşıldığı gibi Sağlık Bakım Sisteminin en önemli aşaması birinci aşamadır. Bu aşamada yer alan işlevler gerçekleştirilmediğinde: İnsan ve sağlığının kaybı; Can kaybı Üretim ve verim kaybı Yaşamın anlamını yitirmesi Ekonomik kayıp vb. - 24 -
A B C İnsan sağlığını ve bütünlüğünü Erken tanı, tedavi ve bakım Bedensel, ruhsal ve sosyal koruma ve geliştirmeyi, zarar hizmetini sağlayan yeteneklerini kaybeden kişiverici faktörleri en aza indirge- lere yeniden yaşama uyum, yemeyi amaçlayan tenek kazandıran sınırları ile yaşa mayı öğreten (I) (II) (III) KORUYUCU SAĞLIK TEDAVİ EDİCİ REHABİLİTATİF VE HİZMETLERİ HİZMETLER SOSYAL HİZMETLER Sağlığı Koruma-Geliştirme Tarama Yetersizliği-Sakatlığı sınırlama Sağlık Eğitimi Hastalık Durumu Saptama Sınırlarla yaşamayı öğretme Tarama+Tanı Erken Tanı Rehabilitasyon İŞLEVLERİ Tedavi+Bakım Sosyal Yardım Komplikasyonları önleme Şekil 2.1: Üç Aşamalı Sağlık Hizmeti Oldukça pahalı donanıma, insan gücüne, araç ve zaman kaybına neden olan tanı işlemleri, ve Yataklı kurumlarda aynı kayıplara neden olan tedavi ve bakım hizmetleri ile oldukça büyük ölçüde ekonomik ve yine insan gücü kayıpları ile sonuçlanacaktır. Özellikle 19. yüzyılda büyük bir atılımla endüstrinin gelişimi, sosyal gelişime ve teknolojinin toplumsal yaşamı etkilemesine neden olmuş,dolayısıyla birçok bilimle birlikte bilginin, teknik kolaylıklarla insanların günlük yaşamına girmesini sağlamıştır. Çok yönlü bu gelişmeler, insanın eğitim düzeyini de etkilemiş, birçok konuda bilgi ve bilinçleri artmıştır.sonuçta, kişilerin kendi sağlıklarına ilişkin bilinçleri geçmiş yüzyıldan günümüze farklılık göstermiş, insanın ilgi alanı yavaş yavaş HASTALIK'tan SAĞLIK durumuna doğru yönelmiştir. Bu yönelişe rağmen kişi, sağlığı için yapacağı seçimde, ait olduğu toplumun sosyal ve kültürel değer yargılarından etkilenir. Kişi genelde sağlığını sürdürme ya da sağlık sorunları ile başa çıkmada yardım gereksindiğinde, sağlık alanında, hizmet veren "profesyon" ya da uzman bir kişi arar. Bu alanlarda, birden fazla disiplinin üyeleri söz konusudur. Zaten üniteye girişte kullanılan "çoğulcu yaklaşım" terimi de bu anlamı taşımaktadır. Sağlık alanında sağlıklı veya hasta bireye, ailesine hizmetin düzenli, adil ve gereksinimleri yanıtlayan biçimde dağılımı, sağlık ekibi ile sağlanır. - 25 -
? Sağlık veya hastalık kavramında çoğulcu yaklaşım ne demektir? 2.2. Sağlık Ekibi Birinci ünitede yer alan hemşirelik tanımlarında da belirtildiği gibi bir sağlık disiplini olarak hemşireliğin öncelikle; birinci hedefi: Bireysel ve toplumsal sağlığı KORUMA, Bireysel ve toplumsal sağlığı GEL fit RME, Dolaylı/doğrudan YARDIM ETMEKT R. İkinci hedefi ise: Hastalık durumuna yönelik olup, Bireyin iyileşmesini ve bağımsızlığını kazanmasını yine dolaylı ve doğrudan yardımla sağlamaktır. Bunun için seçlen yol; mesleki, bilimsel ilkelere dayalı bilgi davranışlara yansıtılarak, bu davranış ve becerilerle bireye yard m etmeyi gerçekleştirmektir. Şekil 2.2: Sağlıklı veya Hasta Bireye Hizmet Sunan Sağlık Ekibi ve Diğer Birimler. - 26 -
Diğer sağlık disiplinlerinin de bireyin ve toplumun sağlık düzeyi için hedefleri sağlığı korumak ve geliştirmektir. Hastalık halinde de bireyin iyileşmesini sağlamaktır. Ancak, bunu sağlamak için farklı disiplinler farklı rol ve yöntemler kullanırlar. O halde; sağlık ya da hastalık durumunda benzer amaçlar veya tanımlanan ortak amaçlar doğrultusunda belirli görev, sorumluluk, yetki ve farklı rollerdeki sağlık disiplini üyelerinin sistematize ve planlı işbirliği ile birey ve topluma doğrudan veya dolaylı, etkin ve nitelikli hizmet dağılımını sağlamasına "Sağlık Ekibi Hizmeti", bu hizmeti verenlere de "Sağlık Ekibi" denir. Sağlık hizmetinin hizmet merkezi: sağlıklı veya hasta birey, ailesi ve toplumdur. Sağlık ekibini oluşturan üyeler; hekim,hemşire, terapistler, (fizikoterapist, meşguliyet terapisti), diyetisyen, eczacı, sosyal hizmet uzmanı, psikolog olup, diğer hizmetler ise, aşağıda belirtilen birim üyelerince verilir. Sağlıkla ilgili kurum: hastane hizmetleri, hastane yönetimi, muhasebe, temizlik, güvenlik, teknik vb. (bkz. Şekil 2.2).? Diğer sağlı k disiplinlerinin hedefleri nelerdir? 2.3. Sağlık Ekibi İçinde Hemşirenin Rolleri Bütüncül bakımın önemle vurgulandığı günümüz sağlık bakım sistemi kapsamında, tek bir sağlık disiplininin, sağlıklı veya hasta birey ve ailesinin tüm gereksinimlerini tam olarak karşılayabilmesi imkansızdır. Bu nedenle sağlık bakımı ekibinin her bir üyesinin kendi disiplinine özgü bilgi, beceri ve davranışlarla rol ve işlevlerini, sorumluluk ve yetkileri doğrultusunda işbirliği içinde yerine getirmesi beklenir. Bu ünitede kullanılan "rol" terimi, hemşirelik disiplinine uygun biçim veya modelde beklenen Davran fllar'ın tümü anlamını taşımaktadır. Tüm sağlık disiplinleri üyeleri, sağlık bakımını bağımlı, yarı-bağımlı, bağımsız rollerle sunar. Ancak bu rol ve işlevler, sağlık hizmeti kapsamında açıkça belirtilmediğinden zaman zaman birbirine karışabilir (bkz.: Şekil 2.3). Sağlık bakımı sisteminde profesyonel hemşirenin payı ve katkısı büyüktür. Bu katkı, hemşirelik rolleri olarak belirtilen davranışların oluşturduğu ifllev'ler ve bu işlevleri gerçekleştiren yöntem'lerle sağlanır. Hemşire, sağlık bakımında rollerini; Uygulayıcı Yönetici Eğitimci Araştırıcı ve Profesyonel olarak gerçekleştirir. - 27 -
Şekil 2.3: Hekim ve Hemşirenin Bakım ve Tedavide Rol ve İşlevlerin Yoğunlaştığı Odaklar. Hemşirelikte bağımsız roller; bak m, e itim, araflt rma ve hasta haklar n savunma ile doğrudan iliflkili olan ifllevlerde ortaya ç kar. Hemşirenin eğitsel düzeyinin, "bağımsız karar verme" otonomi sahibi olmasını sağlayan bir modele dayandırılması, bağımsız hemşirelik işlevlerinin artmasını da sağlayacaktır. Yarı-bağımlılık (destekleyici rol), profesyonel gelişimin olgunluk düzeyine ulaşabilme göstergesidir. Hemşirelikte destekleyici ve/veya yarı bağımlı roller hemşirenin tan ve tedavi giriflimlerinde üstlendiği ifllevlerden, diğer sağlık ekibi üyeleriyle hasta ve ailesi arasında sağladığı koordinasyondan oluşur. Bağımlı rollerde önemli unsur, kişinin karar vermede bir başkasının yardım, destek ve rehberliğine gereksinim duymasıdır. Tanı ve tedavi edici işlevlerde hemşirenin rolleri hekime bağımlıdır. Bağımlı roller, hekim tarafından verilen istem ve direktiflerin hastaya uygulanmas ile yerine getirilir. O halde uygulayıcı rolde hemşire; bakımın yanısıra tanı ve tedavi ile koordinasyon işlevlerini yerine getirir. Hemşirenin eğitici rolü; hasta/sağlıklı bireye, ailesine ve hemşireye, hemşirelik adaylarına - 28 -
HEMŞİRENİ N ESAS ROLLER filevler ÇA DAfi ROLLER Uygulayıcı rolü Bakım+Tedavi+Koordinasyon Koordinatörlük rolü Eğitici rolü Meslek aday ve Mensuplarına Hasta haklarının savunucusu Sağlıklı/ hasta birey+aile+toplum Rehber, danışman rolü Araştırıcı rolü Daha iyi bir hemşirelik bakımı Psikolog vb. vermek, Ekonomist v.d. (Sağlık bakımına katkı) Yönetici rolü Sağlık hizmeti alanları YÖNETİM İŞLEVLERİ Sağlık eğitim kurumları Profesyonel rolü Hemşirelik disiplinini geliştirme Şekil 2.4: Hemşirelikte Çağdaş Rol ve İşlevler. vd. yönelik olup, koruyucu, tanı-tedavi edici ve rehabilitatif sağlık hizmetleri alanlarının tümünde, hemşireden beklenen bir roldür (bkz. : Şekil 2-4). Hemşirenin Diğer Rolleri: Hemşirenin diğer rolleri "Hemşirelik Tarihi ve Deontolojisi" dersinde kapsamlı olarak ele alınacaktır. Ancak burada, hemşirenin danışman, psikolog, koordinatör, hasta haklarını savunucu ve ekonomist gibi rolleri olduğu ve bunların çağdaş roller olarak isimlendirildiğini söyleyebiliriz.? Hemşirenin ekonomist rolü sağlık bakımında ne gibi yarar sağlar? 3. HEMŞİRELİKTE EĞİTİM 3.1. Örgün Eğitim Ülkemizde temel hemşirelik eğitimi henüz standart bir modele sahip değildir. Teme l düzeyde örgün mesleki eğitim veren yaygın hemşirelik okulları, ortaokula dayalı 4 yıllık sağlık meslek liseleridir. Bu düzeydeki okullar Sağlık Bakanlığı'na bağlı Sağlık Meslek Liseleri, Çalışma Bakanlığına bağlı Sosyal Sigortalar Kurumu ve diğer kuruluşların Sağlık Meslek Liseleri, Özel Hemşirelik Liseleri, Amiral Bristol Sağlık Lisesi, Kızılay Özel Hemşirelik Lisesi olarak devlete bağlı ve özel olmak üzere, bir dağılım göstermektedir. Hemşirelik eğitiminde ikinci kategori; lise veya meslek liselerine dayalı, Üniversite Seçme ve Yerleştirme Sınav sonuçlarına uygun olarak yerleştirilen Sağlık Hizmetleri Meslek - 29 -
Yüksekokullarının programlarıdır (1985'de üç yıla eşdeğer müfredat ders programları ile). Gelişmekte olan ülkelerde, sağlık düzeyini yükseltmek ve lise dengi meslek okulu mezun hemşirelere ön-lisans düzeyinde bir eğitim fırsatı vermek amacıyla Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi1991-92 ders yılı için "Hemşirelikte Önlisans Açıköğretim programını başlatacak girişimleri tamamlamıştır. Üçüncü kategoriyi oluşturan lisans programları ise ilki Ege Üniversitesi bünyesinde 1955'te kurulan ve o tarihten bu yana sayıları dokuza ulaşan hemşirelik yüksekokulları 4 yıllık olup, kuramsal ve uygulamalı temel mesleki eğitim veren programlardır. Son yıllarda lise mezunu gençler için Sağlık Bakanlığınca uygulamaya başlatılan tamamlama kursları ise ülkemiz hemşirelik eğitiminde ayrı bir kategori oluşturmaktadır. 3.2. Lisansüstü Eğitim Üniversiter düzeyde temel hemşirelik eğitimini tamamlayan hemşireler istek, yetenek ve başarıları doğrultusunda lisansüstü e itime (sınavla) geçerek yüksek lisans ve doktora mesleklerinde uzmanlaşma olanağına sahiptirler. 3.3. Sürekli Eğitim Örgün eğitimin yanısıra, meslek mensuplarının bilgi yenilemeleri, yeni bilgiler edinerek bakım girişimlerinde güncel bilgi, anlayış ve davranış değişikliği ile hizmet verebilmeleri, sürekli eğitimle sağlanır. Bu eğitim türü; sürekli, aralıklı kurslar, kitle iletişim araçlarının yardımı ile düzenlenen programlardır. Özet Sağlık bakım sistemi, birey ve toplumlara sunulan organize sağlık bakımı hizmetlerinin tümüdür. Ülkemizde Temel Sağlık Hizmetleri, koruyucu, tedavi edici, rehabilitatif ve sosyal sağlık hizmetleri olmak üzere üç aşamada uygulanır. Üç aşamalı sağlık hizmeti ve işgücü sağlık ekibi ile birey ve topluma organize, sistematik ve adil bir dağılımla sağlanır. Hemşire, bu hizmet alanının tümüne uygulayıcı, eğitici, araştırıcı, yönetici ve profesyonel rollerle katılır. - 30 -
Sağlık bakımında rol ve işlevlerini yerine getirebilmesi için hemşirenin temel eğitimle rollerine hazırlanmış olması gerekir. Ülkemizde hemşirelik temel eğitimi farklı eğitsel düzeylerde verilmektedir. Hemşirenin örgün mesleki eğitimle edindiği bilgi ve davranışlar sürekli eğitimle yenilenmeli ve sağlık bilimlerindeki yenilikleri izlemelidir. Sözlük Otonomi: Kendini yönetme hakkı, bağımsız karar verme ve işlev yapma. Değerlendirme Soruları 1. Toplum ve bireyin sağlığını koruma ve geliştirmeyi hedefleyen bu amaçla örgütlenen hizmet bütünlüğüne ne denir? A) Sağlık hizmeti B) Sağlık bakımı C) Sağlık ekibi D) Hepsi E) Hiçbiri 2. Ülkemizde Temel Sağlık Hizmetleri kaç aşamada gerçekleştirilir? A) 4 ayrı aşamada gerçekleştirilir B) 3 aşamalı gerçekleştirilir C) 5 aşamalı gerçekleştirilir D) Sağlık ekibinin işbirliği ile gerçekleştirilir E) Hiçbiri 3. İnsan sağlığına zararlı faktörlerin etkilerini ortadan kaldıran ve sağlığı koruma, geliştirme ve sağlık eğitimini içeren sağlık hizmetleri aşaması, aşağıdakilerden hangisidir? A) Koruyucu sağlık hizmetleri B) Tedavi edici sağlık hizmetleri C) Rehabilitatif sağlık hizmetleri D) Sağlıkhizmeti E) Sosyal hizmetler - 31 -
4. Sağlık ekibi yaklaşımı ile işbirlikçi sağlık hizmetlerinin sunulduğu merkez, aşağıdakilerden hangisidir? A) Hastadır B) Hasta ve ailesidir C) Sağlıklı bireydir D) Sağlıklı veya hasta birey ve ailesidir E) Hiçbiri 5. Hemşirenin bağımsız rolü kapsamında ve birincil işlevi aşağıdakilerden hangisidir? A) Tedavi B) Bakım C) Eğitim D) Araştırma E) Hepsi 6. Hemşirenin bağımlı rollerde hizmet verme isteğinin nedeni aşağıdakilerden hangisi de ildir? A) Mesleki bilgi eksikliğidir B) Hareketlerinden sorumlu tutulma korkusudur C) Hata yapma korkusudur D) Toplumsal görüşe uymaktır E) Hiçbiri 7. Hemşirelikte temel eğitim aşağıdakilerden hangisi ile sağlanır? A) Sürekli kurslarla B) Aralıklı mesleki kurslarla C) Kitle iletişim araçlarının yardımıyla D) Hepsi E) Hiçbiri 8. Hemşirenin eğitici rolü kapsamına aşağıdakilerden hangisi girmez? A) Hemşire ve diğer tıp mensupları B) Hemşirelik mesleği adayları C) Sağlıklı/hasta birrey D) Toplum E) Hemşirelik mesleği mensupları - 32 -
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Downie, R.S. Roles and Values: An Introduction to Social Ethics, Methuen Co., Ltd., Soffolk, 1971. Eren, N., Uyer, G., Sağlık Meslek Tarihi ve Ahlakı, Hatiboğlu Yayınları, 3. Baskı, Ankara, 1989. Golub, Sh., Keegan, J., Nursing Fundamentals, Springhouse Pub. Co., Pennsylvania, 1988. Henderson, V., Nite, G. Principles and Practice of Nursing, MacMillan Pub. Co., New York, 1978. Mc Colskey, J.C., Grace, H.K., Current Issues in Nursing., Blackwell Scientific Pub., Inc., London, 1981. Michell, P.H. Concepts Basic to Nursing., McGraw Hill Book Co., AB Lakistern Pub., New York, 1977. Saperstein, A.B., Frazier, M.A. Introduction to Nursing Practice., F.A. Davis Co., Philadelphia, 1980. Velioğlu, P. Hemşirelikte Bilimselleşmeye Doğru, Bozok Matbaası. İstanbul, 1985. - 33 -