DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozuklugu (DEHB) için teshis ölçütleri: A-Aşağıdaki (1) veya (2) maddelerinden en az birinin karşılanması gerekir. 1-Aşağıdaki dikkatsizlikle ilgili maddelerden en az altısının, en az 6 ay boyunca, çocuğun gelişim düzeyiyle uyumlu olmayarak ve çocuğun uyumunu bozacak şekilde varolması gerekmektedir. a- Genellikle ayrıntılara dikkat edemeyip, iş, okul ve diğer aktivitelerde dikkatsizce hatalar yapmak. b- Genellikle oyunlarda ya da verilen görevlerde dikkati sürdürmekte zorlluk çekmek. c- Kendisiyle karşılıklı olarak konuşulduğunda, dinliyor izlenimi alınmaması. d- Genellikle kendisine öğretilip,gösterilmesine karşın, bunlları uygulayamayıp, okul ödevleri, işyerindeki görevler ve ev işlerini tamamlayamamak. e- Çoğunlukla yapacağı aktiviteler ve planları sıralayıp, düzene koyamamak. f- Beyin gücü gerektiren görevlerden ( ders yapmak gibi) kaçınma, hoşlanmama, ya da bunları yapmaya isteksiz olma. g- Çeşitli aktiviteler için gerekli oyuncak, ders araç ve gereçleri gibi şeyleri sıkça kaybetmek. h- Konu dışı çevresel bir uyaran tarafından kolayca dikkatin dağılması. i- Günlük olağan aktivitelere karşı da unutkanlık hali. 2-Aşağıdaki aşırı haraket ve dürtüsellik belirtilerinden en az altısının, en az 6 ay boyunca, çocuğun gelişim düzeyiyle uyumlu olmayarak ve çocuğun uyumunu bozacak şekilde varolması gerekmektedir. Aşırı hareketlilik ile ilgili özellikler: a-sürekli olarak el ya da ayaklarını hareket ettirmek, yerinde oturamayıp,oturduğu yerde kıpırdanmak. b-oturmasının beklendiği ve gerekli olduğu ortamlarda (sınıfta ders esnasında olduğu gibi) yerini terkedip dolaşmak. c-uygunsuz olmayan ortamlarda ( sınıf, kalabalık mekanlar gibi) koşmak,
bir yerlere tırmanmaya çalışmak gibi davranışlar sergilemek. d- Oyun oynarken ya da boş vakit aktivitelerinde sessiz bir şekilde davranamama, gürültü çıkararak birşeylerle oyalanabilmek. e-daima sanki bir motor tarafından çalıştırılıyor şeklinde hareket halinde bulunmak. f-sıklıkla aşırı ölçüde konuşmak. Dürtüsellikle ilgili özellikler: g-kendisine sorulmakta olan soru tam olarak tamamlanmadan, yanıtlamaya çalışmak. h-kendisine herhangi bir şey için sıra gelmesini bekleyememek. i-çevresindekilerinin iznini almadan, aniden konuşma ya da oyunlarına katılımak, müdahale etmek. B-Bu şekilde kişide sorunlara yol açan yakınmaların 7 yaş öncesinde başlaması gerekmektdir. C-Sorunlara yolaçan yakınmaların en az 2 farklı alanda kendini göstermesi gerkmektedir ( okulda, işte ya da evde gibi). D-Toplumsal alan, okul hayatı ya da iş ortamında kişinin işlevselliğinde belirgin bozulmanin varlığı. E- Rahatsızlığa ait yakınmalar başka bir psikiyatrik bozukluğa bağlı olmamalıdır. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, aşırı hareketlilik, dikkat eksikliği ve impulsivite olarak sınıflandırılabilen üç temel belirti kümesinden oluşur. Çocuklarda Dikkat Eksikliği Nedenleri Dikkat bozukluğu özellikle okul hayatının başlamasıyla belirginleşir. Okul öncesi dönemde de her şeyden çabuk sıkılıp, bıkar, oyuncakları ile kısa bir süre oynadıktan sonra,sıkılıp onları parçalamaya başlayabilirler. Kendilerine verilen, yaşlarına uygun yap-boz (puzzle) oyuncakları, aslına uygun olarak düzenleyemezler. Uzun süre bir TV. filmi ya da çizgi filmi izleyemezler. Okulun başlamasıyla birlikte öğrenmeye yönelik ilginin azlığı da dikkati çeker.. Ödev yapmayı sevmez, ebeveynleri ve öğretmenin zoruyla ödev yaparlar. Ödevleri yapmak çok zor gelir. Masanın başına oturamaz, otursalar dahi çeşitli bahaneler uydurarak (tuvalete gitme, su içme gibi) sık sık masa başından kalkarlar. Büyüklerini ders çalışırken yanlarında isterler. Başladıklları bir işi bitirmekte zorlanır, bir işi sonuçlandırmadan hemen diğerine geçerler. Kendileriyle konuştuğunuzda sanki sizi dinlemiyormuş izlenimi verirler. Kendilerinden istenen birşeyi, kendilerine birkaç defa söylenildikten sonra yapabilirler. Sınıfta dersi takip etmedikleri gözlenir. Çevresel uyarılarla hemen dikkatleri dağılır. Ders dışı işlerle fazlaca ilgilenir, elinde kalem çevirir,
deftere, sıraya birşeyler yazıp, çizmeye kalkar ve başka bir gereçle uğraşıp, dersi takip edemezler. Derste sıkılmaları nedeniyle sınıfın dikkatini ve huzurunu bozacak davranışlar sergileyebilirler. (derste konuşma,sırayı sallama, arkadaşlarına laf atma, sınıfta ayağa kalkıp su,yiyecek dağıtma ve garip sesler çıkarma gibi). Okuma ve yazma becerileri arkadaşlarından kötü, defter düzeni ve yazıları bozuk olabilir. Okurken sıkça hatalar yapabilir ve cümlenin sonunda başka sözcükler uydurabilirler. Sınıfta, sokakta sık eşya kaybederler. Öğrenilenleri de çabuk unutabilirler. Kendilerine uygun bir çalışma düzeni ve sistemi geliştiremezler. Okuma ve yazmayı pek sevmezler. Bu sadece ders kitapları için değil diğer hikaye kitapları içinde geçerlidir. Sınavlarda dikkatsizce hatalar yaparlar. Sabırsızlıkları sebebiyle soruları çabuk okuma,yarım yanlış okumalarına yol açar. Böylece iyi bildikleri soruları bile yanlış yanıtlayabilirler. Test sınavlarında aklı karıştıran, çeldirici şıklara kolaylıkla yönelirler. Özellikle ilkokul yıllarında sınav kağıdını herkesten önce vermeye çalışırlar. Sonunda bildiklerinden daha düşük notlar alırlar. Dikkat eksikliği okul öncesi dönemde pek fark edilmeyebilir. Ancak bu çocukların bir kısmı ders dışı işlerde de çabuk sıkılma belirtileri gösterirler. Zeka düzeyi iyi olan ve özel öğrenme güçlüğü olmayan çocuklar ilkokulun 3.ve 4.sınıflarına kadar derslerde sorun yaşamayabilirler. Çalışmadıkları ve dersi iyi izlemedikleri halde notları kötü olmayabilir. Konuların ağırlaşmasıyla birlikte ders başarısızlıkları yaşanmaya başlanır. Ev içinde günlük yapmaları gereken işler konusunda sorumluluk almak istemezler. Genellikle dağınıktırlar ve kurallardan hoşlanmazlar. AŞIRI HAREKETLİLİK (HİPERAKTİVİTE) DEHB da çocuğun hareketliği aşırıdır ve yaşıtlarıyla kıyaslandığında belirgin farklılık vardır. Genellikle bu çocuklar bir motor tarafından idare ediliyormuş gibi sürekli hareketlidirler. Bitmek tükenmek bilmeyen bir enerjileri vardır. Düz duvara tırmanmak deyimini hakeden davranışlar içindedirler, koltuk tepelerinde gezer, ev içinde koşuşturur ve uyarıları anlamazlar. Sakin bir şeklide oynamayı ve oturmayı beceremezler. Kısa süre otururlarsa bile elleri ve ayaklarını sürekli sallar, hareket ettirirler. Çok konuşur, iki kişi konuşurken sık sık lafa girerler. Masanın başında oturamaz, dolayısıyla derslerini uygun bir şekilde çalışamazlar. İMPULSİVİTE (DÜRTÜSELLİK) Sonunu düşünmeksizin harekete geçme anlamına gelen impulsivite, bu çocukların uyumlarını bozan en ciddi belirti grubudur. Sabırsızlıkları,
sıralarını bekleyememeleri ve kuralları dinlememeleri tipik özellikleridir. Kendisi ve çevresindekiler için zararlı olabilecek ani hareketleri ve hiç birşeyde sınır tanımamaları davranış sorunlarının öncüleri gibidir. Yaşıtlarıyla birlikteyken olaylara aşırı tepki vermeleri, hareketleri ve konuşmalarıyla arkadaşlarını rahatsız etmeleri nedeniyle çevrelerinde istenmeyen adam ilan edilirler. Hangi yaşlarda başlamakta, ne sıklıkta, ne şekilde görülmektedir? Toplumda yaklaşık % 2,5-8 oranında görülmektedir. Erkek çocuklarda 2-3 kat daha sık rastlanır. Erkek çocuklarda genellikle hiperaktivite ve impulsivite belirtileri ön planda iken, kız çocuklarında daha çok dikkat eksikliği belirgindir Genellikle 4-5 yaşlarında belirtiler belirginleşir. Bazı durumlarda ise bebeklikten itibaren huysuzlukları, az uyumaları ve az yemeleri ile dikkat çekerler. Okul hayatı ile başlayan dikkat eksikliğine bağlı öğrenme zorlukları ve arkadaşlarıyla olan sorunları aileyi tedirgin etmeye başlar. Ergenlik döneminde ise okul başarısızlığı yanında, davranış sorunları ve aileyle olan sorunlar gözlenir. Ergenlikte aşırı hareketlilik azalırken, çabuk sıkılma ve dikkat kusuru belirginleşir. DEHB ile birarada bulunabilen psikiyatrik rahatsızlıklar nelerdir? DEHB çocukların yaklaşık yarısında karşı gelme bozukluğu ve davranım bozukluğu görülebilir. Yurtdışında yapılan çalışmalarda % 25 kadarında bir kaygı bozuklugu, 1/3 kadar hastada da depresyon varlığı saptanmıştır. Ayrıca, öğrenme güçlüğü % 20-25 oranında görülmektedir. Özel öğrenme güçlüğü ile birlikte görüldüğünde ders başarısızlığı çok daha belirgin hale gelir. Çocukta vaktinde ve uygun tedavi olanaklarinin sağlanamadığı hallerde okul başarısızlığı nedeniyle, özgüvende azalma, işsizlik, bunu takibederek te alkol- madde bağımlılıkları, depresyonlar, antisosyal kişilik bozuklukları, intihar girişimleri gözlenebilir. Neden dolayı olusmaktadır? Bu kişilerin beyin glikoz metabolizmasındaki bozukluklar saptanmış, beyin frontal loblarında glikoz kullanımında azalma gözlenmiştir. Beyinde metabolizmanın azaldığı, beyin frontal kortikal böllgede bozulmalar gözlenmiştir. Bu çocukların özgeçmişlerinde hamilelikte annenin ilaç almı ve hamilelikte geçirilen infeksiyonlar, zor doğum, düşük doğum ağırlığı, geçirilmiş sinir sistemi infeksiyonları dikkat çekmiştir. Rahatsızlığın kalıtımsal yönüne bakıldığında çocukların 1.dereceden akrabalarında DEHB oranı 4-5 kat daha yüksek bulunmuştur. Bu kişilerin babalarında alkolizm ve antisosyal kişilik bozukluğuna ; annelerinde ise somatizasyon bozukluğuna daha sık rastlanmaktadır. Çatışmalı, düzensiz aile yapısında yetişen ve ağır ihmal ve tacize maruz kalan çocuklarda da DEHB belirtileri gözlenebilmektedir. Ailede alkolik, antisosyal erkek akraba ya da
somatizasyon bozukluğu olan kadın akrabanın varlığı, zeka geriliği ve fiziksel doğumsal anomaliler riski arttırmaktadır. Çocuklarda Dikkat Eksikliği Tedavisi Tedavide aile, okul ve hekim arasında sıkı işbirliği temel ögedir. Öğrenme sorunları, arkadaş ilişkilerindeki sorunlar ve kurallara uyma güçlüğü aile ve okulun birlikte,etkin yaklaşımlarıyla aşılabilir. Öncelikle aile DEHB hakkında bilgi sahibi olmalıdır. Çocuğun davranışlarını ya da derslerle ilgili zorluğunu yaramazlık ya da tembellik olarak yorumlayan anne-babalar çocukla ilişkilerini bozacak derecede ceza verebilirler. Oysa bu çocukların cezalardan pek anlamadıkları kısa süre içinde görülecektir. Tedavide çocukla yeniden sağlıklı ilişki kurabilmenin yolları aranır. Ailenin çocuğa yönelik tutumları araştırılarak yanlışlar giderilmeye çalışılır. DEHB nun tedavisinde ilaçlar önemli yer tutarlar. Medikal tedaviden elde edilen sonuçlar çocuğun yaşı, zeka düzeyi, ailenin tedaviye uyumu ve sebatı gibi faktörlerden etkilenmektedir.yeni ilac tedavileri (stimulan grubu ilaçlar) güvenilir ilaç olmaları, çocuklarda bağımlılık yapmamaları ve yan etkilerinin az olması nedeniyle tercih edilmektedirler. Öğrenme güçlüğü çeken çocuklarda özel eğitim programlarının uygulanması gerekebilir. Kalabalık sınıflarda dikkatlerinin dağılması nedeniyle öğrenemeyen çocuklara bireysel eğitim desteği verilmelidir. Olumsuz davranışların düzeltilmesi ve yerine olumlu davranışların konulması için çeşitli destekleyici ve davranışçı tedavi teknikleri uygulanabilir.