TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İÇİN İRAN PAZAR ARAŞTIRMA RAPORU

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İÇİN İRAN PAZAR ARAŞTIRMA RAPORU 2011

GİRİŞ Dış ekonomik ilişkilerin en önemli boyutunu teşkil eden dış ticaret politikaları alanında bölgesel bazda kalıcı olabilmek, ülkelerin, bölge ülkelerine yönelik ticaret politikaları üretmesi ve komşu ülkeleri esas alan bir dış ticaret stratejisi takip etmesi ile mümkündür. Bölgesel ticaret, dolayısıyla komşu ülkelerle ticaret özellikle gelişmiş ülkelerin ticaret hacimlerinde önemli bir yere sahip bulunmaktadır. Dünya genelinde, ülkelerin komşuları ile ticari ilişkilerine bakıldığında, Avrupa Birliği ülkelerinin birlik içi ticaretinin % 70 ler, Asya-Pasifik bölgesinde %60 lar ve Kuzey Amerika bölgesinde ise bölge içi ticaretin % 40 lar seviyesinde olduğu görülmektedir. Son yıllarda dünyaya bakışı ve dünyayı algılaması değişmeye başlayan ülkemiz, bir kazan-kazan stratejisi ile ortak iş yapabilme kültürünü geliştirerek komşuları ile ilişkilerini bir refah ve kalkınma unsuru olarak algılamaya başlamış, bölgesel iş birliğine önem vermiş ve bunun da somut sonuçlarını bölgesiyle geliştirdiği ticaretinde görmüştür. Ülkemizin doğu komşusu olan İran ile ilgili olarak Ajansımız tarafından hazırlanan bu rapor, İran İslâm Cumhuriyeti hakkında genel bilgiler içermekte olup, bu ülkede ticaret ve yatırım yapmak isteyen Bölge işadamlarına ve kuruluşlara yol gösterici bir kaynak olması amacı ile hazırlanmıştır. 2

İÇİNDEKİLER ÜLKE KİMLİĞİ. 4 1. COĞRAFİ VERİLER.. 6 2. DEMOGRAFİK VERİLER 7 3. GENEL EKONOMİK DURUM... 8 3.1. SEKTÖRLER İTİBARIYLA İRAN EKONOMİSİ.. 11 3.1.1. Sanayi.. 11 3.1.2. Tarım. 11 3.1.3. Enerji... 12 3.1.4. Doğal Kaynaklar ve Madencilik.. 12 3.1.5. Bankacılık. 13 3.1.6. Ulaştırma... 13 3.1.7. Turizm. 14 3.2. Dış Ticaret. 14 4. TÜRKİYE-İRAN TİCARİ VE EKONOMİK İLİŞKİLER... 17 4.1. İhracat.. 19 4.2. İthalat... 21 5. TRA1 BÖLGESİ-İRAN... 22 5.1. TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ-İRAN POTANSİYEL İHRAÇ 24 ÜRÜN DEĞERLENDİRMESİ 5.1.1. Bakliyat.. 25 5.1.2. Kozmetik Ve Kişisel Bakım Ürünleri 26 5.1.3. Tekstil Ve Hazır Giyim.. 26 5.1.4. Kanatlı Hayvan.. 27 3

5.1.5. Mobilya.. 28 5.1.6. İnşaat Malzemeleri.. 30 5.2. TÜRKİYE-İRAN TİCARİ İLİŞKİLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ 30 İÇİN ÖNEMLİ PROJELER... 6. TURİZM 31 6.1. TRA1 Bölgesi-İran Turizm Değerlendirme 31 7. DEĞERLENDİRME. 33 EKLER... 36 KAYNAKÇA 48 4

ÜLKE KİMLİĞİ TRA1 PENCERESİNDEN İRAN-TÜRKİYE TİCARİ-EKONOMİK İLİŞKİLERİNİN DEĞERLENDİRMESİ Devletin Adı Yönetim Şekli Yüzölçümü Resmi Dili Nüfusu Din Başkent Başlıca Şehirleri Etnik Yapısı Türkiye ile Saat Farkı İRAN İSLAM CUMHURİYETİ İslâm Cumhuriyeti 1.648.195 km² Farsça 74.2 Milyon % 98 Müslüman, % 2 Diğer. Tahran Tahran (7,35 milyon) Meshed (2,65 milyon) İsfahan (1,74 milyon) Tebriz (1,49 milyon) Şiraz (1,31 milyon) % 51 İranlı, % 24 Azeri, % 8 Gilaki ve Mazandarani, % 7 Kürt, % 3 Arap, % 2 Lur, % 2 Beluci, % 2 Türkmen, % 1 Diğer. +3.5 GMT (+1.5 Türkiye) Üyesi Olduğu Uluslararası Kuruluşlar CP, ECO, FAO, G-15, G-24, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICCt, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, IFRCS, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, MIGA, NAM, OIC, OPCW, OPEC, PCA, SAARC (gözlemci), SCO (gözlemci), UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNITAR, UNWTO, UPU, WCL, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO (gözlemci). Kaynak: CIA The World Factbook Economist, Intelligence Unit Iran Main Country Report, 5

1. COĞRAFİ VERİLER Tarihi İpek Yolu sayesinde eski çağlardan bu yana Avrupa ve Asya nın kesişme noktasında yer alan İran ın stratejik konumu, ülkede petrolün keşfi ile daha da önemli hale gelmiştir. 1.648.195 km²'lik yüz ölçümü ile Dünyanın en büyük 17. ülkesi olan İran, 8.731 km'lik ülke sınırına sahiptir. Tablo 1: İran Coğrafi veriler Yüzölçümü Kıyı Uzunluğu 1.648.195 km² 2.440 km Komşu Ülkelerle Sınırları Suudi Arabistan 676 km, B.A.E. 410 km, Yemen 288 km Afganistan 936 km, Ermenistan 35 km, Azerbaycan 432 km, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti 179 km, Irak 1.458 km, Pakistan 909 km, Türkiye 499 km, Türkmenistan 992 km Toprağın Kullanımı Sulanan Arazi Ekilebilir alan %9,78; Mera %1,29; Diğer %88,93 76.500 km² Kaynak: CIA The World Factbook Economist, Intelligence Unit Iran Main Country Report, İran Ortadoğu nun merkezinde yer almakta ve bir köprü gibi Hazar Denizini Fars körfezine bağlamaktadır. Bu ülke, dünyanın kurak iklim kuşağında yer almasına karşılık farklı iklim türlerini barındırmakta ve yılın belirli dönemlerinde çeşitli bölgelerde dört mevsimi birden yaşamak mümkündür. Engebeli ve dağlık arazilerin yanı sıra çöllerle kaplı düzlüklere de sahip olan İran topraklarının % 9,78 i ekilebilir arazilerden oluşmaktadır. 6

2. DEMOGRAFİK VERİLER Tablo 2: İran Demografik Veriler Nüfus Nüfus Artış Hızı %1,2 Nüfus Yapısı Nüfus Yoğunluğu (km²/kişi) 44 Yaş Ortalaması 27 Kentsel Nüfus Oranı % 69 Kırsal Nüfus Oranı %31 74.2 Milyon 0-14 yaş: %22,3 15-64 yaş: %72,3 65 yaş ve üstü: % 5,4 Ortalama Yaşam Süresi 71,5 (Kadın-73) (Erkek-70) Okur-Yazar Oranı (6 yaş +) % 88 Kaynak: BM Nüfus Fonu 2009 Resmi verilere göre 74,2 milyon nüfusa sahip olan İran nüfusunun 2013 yılında 77,6 milyona ulaşması öngörülmektedir. Toplam nüfusun % 22,3 ü 0-14 yaş arasında, % 72,3 ü 15-64 yaş arasında ve % 5,4 ü 65 yaş ve üstüdür. Nüfusun yaklaşık %70 i kentlerde yaşamakta olup, okuryazarlık oranı %88 dir. Tablo 3: İran Nüfusunun 10 Büyük Şehre Göre Dağılımı ( 000) 2005 2010* 2015* 2020* Tahran 7.054 7.358 7.795 8.248 Mashhad 2.363 2.655 2.882 3.075 İsfahan 1.562 1.746 1.892 2.017 Karaj 1.333 1.558 1.712 1.833 Tebriz 1.373 1.498 1.610 1.713 Şiraz 1.206 1.313 1.411 1.500 Ahvaz 964 1.066 1.152 1.227 Kum 943 1.046 1.131 1.205 Kermanshah 783 847 908 965 Urumiye 566 642 700 747 Toplam 18.148 19.728 21.192 22.529 Kaynak: Euromonitor International. * Tahmini veri. 7

3. GENEL EKONOMİK DURUM GSYİH 852 Milyar $ (Satın Alma Gücü Paritesi) Kişi Başına GSYİH 12.300 $ (Satın Alma Gücü Paritesi) GSYİH Büyüme Hızı %1,8 (2009) Enflasyon Oranı %13,5 (2009) İşsizlik Oranı %11,3 Dış Borç 22,1 Milyar $ (2009) Para Birimi Ve Paritesi GSMH nin Sektörel Dağılımı Doğal Kaynaklar Kaynak: World Bank Data Center İran Riyali (10 Riyal = 1 Tümen) 1 $ = 10377 IR Tarım %10,9 Sanayi %45,2 Hizmetler %43,9 Petrol, Doğalgaz, Kömür, Krom, Bakır, Demir, Kurşun, Manganez, Çinko, Kükürt 8

İran genel olarak ekonomide merkezi planlamanın hakim olduğu, petrol ve diğer büyük ölçekli işletmeler üzerinde devlet mülkiyetinin devam ettiği, kırsal bölgelerde tarımsal üretimin ağırlıklı olduğu, özel ticari faaliyetlerin ise sınırlı düzeyde olduğu bir ekonomik yapıya sahiptir. Tablo 4: İran Ekonomik Göstergeler (2002-2009) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 GSYİH (Milyar Dolar) 116,4 133,8 161,4 189,8 187,4 286,1 338,2 331,1 GSYİH deki Artış (%) 7,5 7,1 5,1 4,7 5,8 5,4 7,8-2,2 Kişi Başı GSYİH (bin ABD Doları) Tüketici Fiyat Enflasyonu (ort, %) Mal İhracatı, fob (Milyar Dolar) Mal İthalatı, fob (Milyar Dolar) Dış Borç (yıl sonu; Milyar Dolar) Döviz Kuru IR:ABD$ (ort) Döviz Kuru IR: (yıl sonu) Kaynak: World Bank Data Center 1.708 1.942 2.316 2.778 2.724 4.222 4.973 4.530 14,3 16,5 14,8 13,4 11,9 17,2 25,5 13,5 28,23 33,99 43,85 64,36 75,53 78,7 92,2 106,4 22,03 29,56 38,19 53,08 51,1 50,8 52,9 61,3 9,2 13,9 20,3 21,2 20,1 20,6 21,3 22,1 7,95 8,19 8,61 8,96 9,17 9,40 9,428 9,864 7,95 8,19 8,61 8,96 13,208 13,885 13,970 13,907 137,5 milyar varil ile dünya petrol rezervleri açısından ikinci sıra yer alan İran ekonomisinin yapısı, petrole göre belirlenmektedir. Dolayısıyla uluslararası piyasalarda petrol fiyatlarındaki dalgalanmalar neticesinde İran ekonomisi birçok iniş ve çıkış yaşamıştır. Toplam ihracat gelirinde petrolün payı %80-85 i bulmaktadır. 1 İran'da devlet yatırımlarının büyük bir bölümü petrol sektörüne gitmekte olup, petrolden elde edilen gelirlerin bir kısmı petrokimya sanayi gibi diğer birtakım alanlara aktarılarak petrol sektörüne olan bağımlılık azaltılmaya çalışılmaktadır. Son yıllarda İran'ın petrol dışı gelirlerinde de bir artış göze çarpmaktadır. 2 Dünya genelindeki eğilim İran'da özellikle petrol sektörüne yatırım yapmak yönünde olup, son yıllarda petrol sektörünün dışında özellikle ilâç sanayi, tarım, motorlu kara taşıtları, halı, deri, havyar, metal cevherleri ve sınırlı olmak üzere sanayi ürünleri sektörlerine yatırımlar artmaktadır. 1 The Economic Inteligence Unit, Country Profile 2008 2 T.C. Tahran Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, İran ın Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye ile Ekonomik- Ticari İlişkileri 9

İran dış ticaret fazlası veren bir ülke olmakla birlikte, toplam ihracatının yaklaşık yüzde 80 ini ve devlet bütçesinin % 60 ını petrol gelirleri oluşturmaktadır. Bu nedenle, petrol fiyatlarındaki artış devlet gelirleri üzerinde büyük bir etki yaratmaktadır. İran ayrıca nükleer faaliyetlerine ilişkin Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi nin çıkartmış olduğu kararlar ile ekonomik yaptırımlar ile karşı karşıya kalmaktadır. Bu yaptırımlar daha çok İran ın uluslararası faaliyette bulunan banka ve temsilcilikleri ile İran ile iş yapan belli şirketlere finansman sağlayan kurumları hedef almaktadır. İHRACAT (Milyar Dolar) İTHALAT (Milyar Dolar) 120 100 80 60 40 20 70 60 50 40 30 20 10 0 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 400 350 300 250 200 150 100 50 0 GSYİH (Milyar Dolar) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Kişibaşı GSYİH (Bin Dolar) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 TÜFE (%) DIŞ BORÇ (Milyar Dolar) 30 25 25 20 15 10 20 15 10 5 5 0 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 10

3.1. SEKTÖRLER İTİBARIYLA İRAN EKONOMİSİ Tablo 5: İran Sektörler İtibarıyla GSYİH (%) 2007 2008 2009 2010* 2011* 2012* Tarım 10,2 10,2 10,9 11,2 11,3 11,4 Sanayi 41,3 41,9 45,2 46,4 47,1 47,3 Hizmetler 48,5 47,8 43,9 42,4 41,6 41,4 Kaynak: EIU Iran Main Country Profile. * Tahmini veri. 3.1.1. Sanayi İran da ekonomik faaliyetlerde temel amaç, ülke halkının ihtiyaç duyduğu her türlü nihai ürünün ülke içinde üretilmesi olmuştur. İran, 3. ve 4. Kalkınma Programları çerçevesinde ekonomisini petrole bağımlılıktan kurtarmayı ve ihracatını geliştirmeyi öncelikli hedefi saymıştır. Bu kapsamda petrolden elde edilen gelirlerin bir kısmını petrokimya sanayi gibi diğer birtakım alanlara aktarmaktadır. Ancak, üretim teknolojilerinin, makine ve ekipmanların eski oluşu, firmalarda doğrudan veya dolaylı olarak devlet mülkiyeti bulunması ve iç rekabetin düşük olması üretim kalitesini düşürmektedir. İran ın uluslararası alanda yaşadığı sıkıntılar ve uygulanan ambargolar sebebi ile daha çok dışa bağlı sanayi makineleri sektörü zorluklar ile karşılaşmıştır. Petrol dışında başlıca sanayi dalları; gıda işleme, makine, demir-çelik, tekstil, otomotiv, kimya, halıcılık ve mücevherat sektörleridir. İran sanayisinin lokomotif sektörü ise, ortalama yıllık 1,5 milyon adetlik üretim ile otomotiv sektörü olup, halihazırda Ortadoğu daki en büyük otomotiv üreticisi konumundadır. İran otomotiv sektörü üretim hacmi bakımından dünyada 14. sırada yer almaktadır. Otomobil talebi arttıkça, buna paralel olarak otomotiv yedek parça ihtiyacı da artmaktadır. İran da her türlü oto yedek parçası üretilmesine rağmen tüketici tarafından özellikle kalite açısından tatmin edici bulunmamakta ve alım gücü olan tüketiciler ithal parçalara ilgi göstermektedir. Diğer yandan Türk malı yedek parçaların kaliteli ve güvenilir oldukları yönünde genel bir kanı vardır. 3.1.2. Tarım İran 23,6 milyon hektarı bulan ekilebilir alanları ile dünyada tarım üretimi çeşitliliği (çiftlik ve bahçe üretimi dâhil) açısından dördüncü sırada yer almaktadır. İran da nüfusun büyük bir kısmı tarımla uğraşmaktadır. Mevcut verilere göre hâlihazırda 4 milyon 300 bin kişi tarım sektöründe istihdam edilmekte olup, tarım %30 ile ülkede en yüksek istihdamın söz konusu olduğu sektördür. 11

Ülkede tarımsal üretimi etkileyen farklı iklim özellikleri görülmektedir. Bu durum çok çeşitli tarım ürünlerinin yetişmesini mümkün kılmakla beraber yine de İran, tarımsal üretimde kendine yeterliliğe ulaşamamıştır. Bu yüzden tarım ve gıda ürünleri dış ticaretinde halen net ithalâtçı ülke konumundadır. Tarım Bakanlığı verileri İran ın gıda ihtiyacının yüzde 80 inin ülke içerisinde üretildiğini göstermektedir. İran, tarım ve gıda sanayi ürünlerinde kendine yeterliliğin sağlanmasına büyük önem vermekte ve bu durum kalkınma plânlarında ana hedefler arasında gösterilmektedir. Fakat, kısa vadede kendine yeterliliğe ulaşması mümkün görülmemektedir. İran ın yetiştirdiği en önemli tarım ürünleri buğday, pamuk, şekerpancarı, arpa, pirinç, hurma, çiçek, tütün, şam fıstığı, keten tohumu ve çaydır. Bu ürünlerden hurma, çiçek ve fıstık ihracata yöneliktir. Ayrıca, Hazar Denizi nden elde edilen havyar dünya pazarında önemli bir yer almaktadır. Diğer taraftan buğday, arpa, mısır, şeker, pirinç, çay, et ve tarım makineleri ithalâtta önemli yer tutan kalemler arasında yer almaktadır. 3.1.3. Enerji İran tam anlamıyla enerji deposu bir ülkedir. İran ekonomisi son 40 yıllık dönem boyunca daima ham petrol fiyatlarına bağlı bir gelişim sergilemiştir. 2000'li yılların başında 99,5 milyar varil petrol rezervi ile dünya sıralamasında dördüncü sırada iken son yıllarda bulunan yeni rezervlerle 137,5 milyar varil ile dünya petrol rezervleri açısından ikinci sıraya yükselmiştir. Dünyanın kanıtlanmış ham petrol rezervlerinin %11,5 i İran da bulunmaktadır. Ayrıca, 26,69 trilyon m³ lük doğalgaz rezervleriyle Rusya dan sonra doğalgaz açısından da ikinci büyük rezervleri elinde bulundurmaktadır. İran ın doğalgaz rezervleri tek bir bölgede bulunmamaktadır. Bu rezervler büyük ölçüde geliştirilmemiş sahalar olup büyük bir potansiyel mevcuttur. Fakat İran, zengin doğalgaz rezervlerine rağmen üretim açısından 12 ülke arasında 8. sıradadır. Döviz girdilerinin %80 ini petrol ihracatından elde eden İran, bu haliyle petrol fiyatlarındaki dalgalanmalara karşı aşırı duyarlıdır. 3.1.4. Doğal Kaynaklar ve Madencilik Ekonomisi içerisinde ciddi bir yer tutmamasına rağmen İran sadece petrol ve doğalgaz rezervleri bakımından değil, aynı zamanda birçok maden bakımından da zengin bir ülkedir. 1960 lı yıllara kadar ülke ekonomisinde önemli yer tutmayan madencilik sektörü, yeni rezervlerin keşfi ve ulaştırma alanındaki gelişmeler sonucunda önem kazanmıştır. İran dünyanın en büyük çinko rezervlerine sahiptir. Ayrıca dünyanın ikinci en büyük bakır rezervleri ve dokuzuncu büyük demir rezervleri İran'da bulunmaktadır. Kromit, uranyum, kurşun, manganez, kömür ve altın İran da mevcut diğer maden cevherleridir. Bununla birlikte, İran'da madencilik sektörünün yeterince geliştiği söylenemez. İran'ın dünya maden üretimindeki yeri % 1,5'in altındadır ve bu nedenle madeni 12

varlıkların İran ekonomisine kazandırılabilmesi için yabancı teknoloji ve sermayeye gereksinim duyulmaktadır. Dolayısıyla, ekipman, "know-how" ve yatırım imkânı sağlayan yabancı firmalar için önemli imkânların mevcudiyetinden söz edilebilir. 3.1.5. Bankacılık İran bankacılık sistemi anlayış ve işleyiş bakımından eski bir yapıya sahip olup, İran ın nükleer enerji alanındaki anlaşmazlıkları sebebi ile uluslararası arenada karşılaştığı sıkıntılar bu alanın gelişim seyrine yoğun bir şekilde etki etmiş ve etmeye devam etmektedir. Ülkemiz ile olan bankacılık işlemlerinde uluslararası konjonktürden kaynaklanan güvensizliğe dayalı sıkıntılar mevcut olup, ülkemizdeki birçok banka tarafından açılan garanti mektupları İran bankalarınca kabul görmemekte, İran bankalarınca açılan akreditifler ise, ülkemiz bankalarının birçoğunda kabul görmemektedir. Ancak iki ülke arasındaki bankacılık işlemleri daha çok İzmir, İstanbul ve Ankara da şubeleri bulunan İran ın Mellat Bankası üzerinden ve Tahran da temsilciliği bulunan Türkiye Halk Bankası ve Türkiye Ziraat Bankası üzerinden yürütülmektedir. 2009 yılı ilk yarısı itibari ile iki ülke arasında yerel para birimleri üzerinden ticaret faaliyetlerinin gerçekleştirilmesine dair mevzuattan kaynaklanan engeller kaldırılmış olup, her iki ülke bankalarının yerel para birimleri üzerinden akreditif başta olmak üzere ticari bankacılık faaliyetleri göstermesinin yolu açılmış bulunmaktadır. 3.1.6. Ulaştırma Tablo 6: İran Ulaştırma Verileri Demiryolları 8.442 km (2009) Karayolları Limanlar Havaalanları 179.388 km (2003) Assaluyeh, Bandar Abbas, İmam Humeyni 331 (2009) İran ın ulaştırma ve haberleşme altyapısı, mevcut gereksinimi karşılayacak düzeydedir. Ülkede 2009 yılı itibarıyla 331 adet havaalanı bulunmaktadır. Devlete ait İran Havayolları, yurt içinin yanı sıra Körfez, Asya ve Türkiye de dahil olmak üzere Avrupa ülkelerine uçuşlar gerçekleştirmektedir. İran ın toplam 8.442 km uzunluğundaki demiryolu altyapısı bulunmakta olup, Türkiye ile İran arasında demiryolu ile yolcu taşımacılığı, İstanbul-Tahran-İstanbul arasında haftada bir gün çalışan Trans Asya treni ve Van-Tebriz-Van arasında haftada bir gün çalışan tren ile sağlanmaktadır. Türkiye ve İran arasında, coğrafi yakınlık 13

nedeniyle demiryolu ile yük taşımacılığı ucuz ve güvenli bir yol olabilecek iken; mevcut demiryolu altyapısının ve hizmetlerinin yetersiz olması nedeniyle vagon taşımacılığı gelişememiştir. Ülkenin başlıca limanları Bandar Abbas, İmam Humeyni ve Assaluyeh'dir. İran ın güney bölgelerini kalkındırma amacıyla güney limanlarında uygulanan gümrük oranları diğer gümrük kapılarına göre daha düşüktür. Bu nedenle Türk firmaları deniz yoluyla güney limanlarına sevkiyat yapmak zorunda kalmaktadır. Karayolu taşımacılığında Türkiye ve İran, birbiri için de hem ikili hem de transit taşımalarda son derece önemli konuma sahip iki ülkedir. İran, Orta Asya Cumhuriyetleri ile olan ticaret ve taşımacılık ilişkilerimizde ülkemizin ana rakibidir. Orta Asya Cumhuriyetlerinin uluslararası taşımacılarının zayıf olması, pazarda filo ve coğrafi konum itibarıyla daha güçlü olan Türk ve İranlı nakliyecilerinin baskın çıkmasına sebep olmuştur. İhracatın %46,3 ü tır ve kamyonlarla yapılmakta, %39,4 lük bölümü ise Basra Körfezi üzerinden deniz yolu ile gerçekleştirilmektedir. 3 3.1.7. Turizm İran da turizm sektörü, konaklama ve ülke içi ulaşım imkanlarının ve pazarlama faaliyetlerinin yetersizliği nedeniyle istenen düzeyde bir gelişim sergileyememiştir. Turist sayısını artırmak amacıyla çeşitli ülkelerle vize muafiyeti anlaşmaları imzalanmış, karmaşık ve zaman alıcı vize işlemleri kolaylaştırılmış ve internet üzerinden rezervasyon sistemine geçilmiştir. Ülkeyi ziyaret eden turistlerin çoğu Japonya, eski Sovyet ülkeleri ve Körfez ülkeleri kökenlidir. Batı ülkelerinden gelen turistlerin payı oldukça düşüktür. 3.2. DIŞ TİCARET Tablo 7: İran Dış Ticaret Verileri 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Mal İhracatı, fob (Milyar Dolar) Mal İthalatı, fob (Milyar Dolar) Kaynak: World Bank Data Center 28,23 33,99 43,85 64,36 75,53 78,7 92,2 106,4 22,03 29,56 38,19 53,08 51,1 50,8 52,9 61,3 Uzun süre ithal ikamesine dayanan bir sanayileşme politikası izleyen ve tüm ithalâtın devletin kontrolü altında gerçekleştiği İran da son yıllarda uygulamaya konulan dışa açılma politikaları ve DTÖ ye üye olma hedefi doğrultusunda, ithalâttaki tarife dışı engeller kısmen kaldırılmış, ithalâtı yasak çok sayıda maddenin ithalâtı mümkün hale 3 İGEME İran Ülke Profili,2010. 14

TRA1 PENCERESİNDEN İRAN-TÜRKİYE TİCARİ-EKONOMİK İLİŞKİLERİNİN DEĞERLENDİRMESİ gelmiştir. Ancak, yerli sanayinin ve üretimin korunması amacıyla ithalâtta alınan vergi oranları yüksek tutularak ithalâtın cazip hale gelmesine olanak tanınmamıştır. Tablo 8: İran İhracat Verileri Toplam İhracat (2009) 106.4 milyar Dolar Temel İhraç Kalemleri İhracat Yapılan Başlıca Ülkeler (2008) Ham petrol-petrokimya ürünleri Sebze-meyve Halı Otomotiv Fıstık 1. Çin (%21.2) 2. Japonya (%19.9) 3. Hindistan (%14.95) 4. Türkiye (% 8.9) 5. İtalya (%6.25) 6. Tayvan (%5.45) 7. Fransa (%3.80) 8. Güney Kore (%3,56) 9. Yunanistan (%3.23) 10. Singapur (%1.72) Kaynak: ITC Trademap İran ın en büyük ihraç kalemi petrol ve petrol ürünleridir. Petrol ve doğalgazdan elde edilen ihracat gelirleri toplam ihraç gelirlerinin %80 ini oluşturmakta ve dünya ham petrol fiyatlarına bağlı olarak artmakta veya azalmaktadır. Bununla birlikte, sınırlı düzeyde de olsa petrol dışı ihracat söz konusudur. Bunlar, tarım ürünleri, halı, deri ve havyar gibi geleneksel ihraç malları ile metal cevherleri ve sanayi mallarıdır. İran ın ülke bazında dış ticaretine baktığımızda, ihracatta Çin, Japonya, Hindistan, Türkiye, İtalya, Tayvan, Fransa, Güney Kore, Yunanistan, Singapur ilk 10 sırada yer almaktadır. İran'ın En Çok İhracat Yaptığı Ülkeler (2008,%) 1,72 3,23 3,8 5,45 11,04 19,9 8,9 6,25 3,56 14,95 21,2 Japonya Türkiye İtalya Güney Kore Çin Tayvan Fransa Yunanistan Singapur Diğer Hindistan 15

TRA1 PENCERESİNDEN İRAN-TÜRKİYE TİCARİ-EKONOMİK İLİŞKİLERİNİN DEĞERLENDİRMESİ İran ihracatının önemli bölümünü karayolu ile gerçekleştirmekte olup bunda İran Hükümeti nin akaryakıt fiyatlarını sübvansiyona yönelik bir politika izlemesinin rolü büyüktür. Tablo 9: İran İthalat Verileri Toplam İthalat (2009) 61,3 milyar Dolar Otomotiv Ana-Yan Sanayi Demir Çelik Gıda Ürünleri İş Makineleri İlaç ve Medikal Ürünler 1. Çin (%15,2) 2. BAE (%12,5) 3. Almanya (%10,80) 4. Rusya Fed. (% 6,21) 5. İtalya (% 5,98) 6. Fransa (% 5,05) 7. Hindistan (% 4,40) 8. Kazakistan (% 3,84) 9. Türkiye (%3,83) 10. Japonya (%3,55) Temel İthalat Kalemleri İthalat Yapılan Başlıca Ülkeler (2008) Kaynak: ITC Trademap İran ın ülke bazında dış ticaretine baktığımızda, ithalatta Çin, BAE, Almanya, Rusya Fed., İtalya, Fransa, Hindistan, Kazakistan, Türkiye, Japonya ilk 10 sırada yer almaktadır. İran'ın En Çok İthalat Yaptığı Ülkeler (2008,%) 12,5 29,25 3,83 7,94 6,21 3,84 4,4 5,05 15,2 5,8 5,98 BAE Türkiye Almanya Rusya Fed. Çin Güney Kore Fransa Hindistan Kazakistan Diğer İtalya 16

4. TÜRKİYE-İRAN TİCARİ VE EKONOMİK İLİŞKİLER İran ve Türkiye gerek taşıdıkları coğrafi konum ve komşuluk nedenleri gerekse sahip oldukları tarihi geçmiş ile ötelerden beri çeşitli alanlarda ilişkileri bulunan iki ülkedir. Taşıdığı büyük işbirliği potansiyeline rağmen İran ile ekonomik ve ticari ilişkilerimiz son yıllara kadar, İran'daki kapalı rejimden kaynaklanan sorunlar, yaşanan siyasi krizler, korumacı ekonomi siyaseti ve buna bağlı ithalat-ihracat kontrolü, yüksek tarifeler, tarife dışı engeller, ulaşım ve sınır kapılarındaki yetersizlikler, bankacılık sistemindeki sorunlar, İran'a komşu illerimizin sanayi ve ticari altyapısının yeterince gelişmemiş olması, kara yolu ve demir yolları ağlarının yetersizliği, uçak seferlerinin sayısının düşük düzeyde kalması ve sınır kapılarında karşılaşılan sorunlar nedeni ile sınırlı kalmıştır. Bölgeyle paylaşılan ortak tarih ve özellikle Türkiye nin son dönemde benimsediği Komşu Ülkelerle Sıfır Sorun Politikası beraberinde Ortadoğu, Körfez ve Kuzey Afrika ülkeleri ile her geçen gün artan işbirliğini de getirmektedir. Bu politikanın ilk aşamasında Irak, İran ve Suriye başta olmak üzere, Ortadoğu ülkelerine odaklanılmış ve bu ülkeler ile ticari ve ekonomik ilişkilerimizin özel program ve projeler ile desteklenmesi sağlanmıştır. Ekonomik veriler incelendiğinde Türkiye nin doğusundaki ülkelerin gelişme potansiyelinin daha yüksek olduğu ortaya çıkmaktadır. Petrol ve doğal gaz fiyatlarının artısı İran ve Azerbaycan gibi ülkelerin dünyadaki ekonomik yönden stratejik değerini yükseltmektedir. Türkiye nin yönelebileceği yükselen pazarlar doğu ve kuzeyindeki ülkeler olup aynı zamanda bu bölge dünyanın en hızlı büyüyen pazarları olan Çin ve Hindistan a olan yakınlığı nedeniyle ayrı bir önem taşımaktadır. Dışa açılmak ve petrol dışı gelirlerini artırmak isteyen İran, komşu ülkeler başta olmak üzere birçok ülke ile ekonomik ilişkilerini geliştirmek; sanayi ve turizm alanları başta olmak üzere tüm sektörlerde iş birliği yapmak istemektedirler. 1990-2010 yılları arasında Türkiye ile İran arasındaki dış ticaret ilişkilerini gösteren tablo 10 dan da görüleceği üzere, 1996 yılında gerçekleştirilen doğalgaz anlaşmasının ardından iki ülke arasında mevcut ticaret hacmi oldukça büyümüştür. 2000'li yılların başından itibaren ise ticari ilişkilerin hacmi düzenli bir yükseliş seyretmiştir fakat Türkiye aleyhine büyük bir dengesizlik söz konusudur. İran'ın nükleer meselesinin olumsuz etkisi kendini piyasada gösterse de ticari ilişkilerde bir gerileme olmamıştır. Ülkemizin son zamanlarda komşu ülkelerle ekonomik ve ticari konular dahil tüm ilişkileri geliştirmek konusundaki kararlı tutumu da İran pazarında Türk iş adamlarının varlığının başat bir konuma ulaşmasına neden olmuştur. 17

Tablo 10: Türkiye-İran Dış Ticareti Göstergeleri ( 000.000) İHRACAT ($) İTHALAT ($) HACİM ($) DENGE ($) İHR/İTH 1990 495 492 988 3 0,101 1991 487 91 577 396 0,540 1992 455 365 820 90 0,125 1993 290 667 957-377 0,43 1994 250 692 942-443 0,39 1995 268 689 958-421 0,39 1996 298 806 1.104-509 0,37 1997 307 646 953-339 0,48 1998 195 433 628-238 0,45 1999 158 636 794-478 0,25 2000 236 816 1.052-580 0,29 2001 361 840 1.200-479 0,43 2002 300 919 1.218-619 0,32 2003 534 1.861 2.394-1.327 0,28 2004 812 1.962 2.774-1.150 0,41 2005 913 3.470 4.382-2.556 0,26 2006 1.066 5.626 6.692-4.566 0,19 2007 1.386 6.613 8.000-5.226 0,21 2008 2.028 8.199 10.227-6.171 0,25 2009 3.135 5.239 8.374-2.104 0,59 2010 4.000 10.375 14.375-6.375 0,38 Kaynak: TÜİK 18

TRA1 PENCERESİNDEN İRAN-TÜRKİYE TİCARİ-EKONOMİK İLİŞKİLERİNİN DEĞERLENDİRMESİ İran İle Dış Ticaretin Gelişimi(milyar $) 16000 14000 12000 10000 8000 İHRACAT İTHALAT 6000 HACİM 4000 2000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 236 361 300 534 812 913 1.066 1.386 2.028 2.024 4.000 8.199 3.402 10.375 İHRACAT İTHALAT HACİM 816 840 919 1.861 1.962 3.470 5.626 6.613 1.052 1.200 1.218 2.394 2.774 4.382 6.692 8.000 10.227 5.426 14.375 4.1. İHRACAT Türkiye nin İran a ihracatında son beş yılda öne çıkan ürünler Tablo 11 de görülmektedir. Tablo 11: Türkiye'nin İran'a İhracatında Baslıca Ürünler 2006 2007 2008 2009 2010 Kazan; Makine ve Cihazlar 131.139.551 211.320.147 303.284.859 543.555.096 620.149.192 Demir ve Çelik 69.285.464 152.670.146 205.859.790 354.973.344 683.487.633 Motorlu Kara Taşıtları 75.390.051 78.927.248 155.718.155 147.585.591 179.183.114 Mineral Yakıtlar, Mineral Yağlar 24.817.007 3.026.074 154.219.559 5.413.863 274.750.981 Elektrikli Makine ve Cihazlar 57.190.081 92.987.519 120.576.213 177.776.536 172.794.119 Ağaç ve Ağaçtan Mamul Eşya 66.970.718 107.717.983 111.337.834 222.139.328 225.236.894 19

TRA1 PENCERESİNDEN İRAN-TÜRKİYE TİCARİ-EKONOMİK İLİŞKİLERİNİN DEĞERLENDİRMESİ Plastik ve Plastikten Mamul Eşya 51.423.576 81.385.062 104.080.406 187.043.205 204.091.193 110.294.884 89.419.445 88.538.691 116.501.824 29.352.502 35.273.445 69.717.154 79.297.875 119.946.853 125.602.458 Sentetik ve Suni Devamsız Lifler 45.359.608 49.315.945 61.815.703 101.150.872 94.819.615 Dokumaya Elverişli Suni ve Sentetik Lifler 28.234.457 34.991.355 61.411.193 120.987.800 121.778.296 Demir veya Çelikten Eşya 87.334.068 63.152.794 60.758.850 118.876.866 131.597.937 Cam ve Cam Eşya 33.575.346 42.682.168 49.192.349 82.893.886 74.850.135 Özel Dokunmuş Mensucat, Dantela, Duvar Halıları, İşlemeler 22.493.862 45.879.418 48.235.237 46.197.297 43.467.596 DİĞER 228.119.513 317.997.636 424.124.882 790.303.383 1.019.531.500 1.066.901.631 1.441.190.094 2.028.451.596 3.135.345.744 4.000.693.165 Tütün ve Tütün Yerine Geçen İslenmiş Maddeler Mobilyalar, Aydınlatma Lambaları, Prefabrik Yapılar TOPLAM Kaynak: TÜİK Türkiye'nin İran'a İhracatında Başlıca Ürünler (2010) 15,5 42,27 17,07 4,47 3,12 5,1 5,62 6,85 Kazan; Makine ve Cihazlar Demir ve Çelik Motorlu Kara Taşıtları Mineral Yakıtlar-Yağlar Ağaç ve Ağaçtan Mamul Eşya Plastik ve Plastikten Mamul Eşya Mobilyalar vb. Diğer 20

4.2. İTHALAT TRA1 PENCERESİNDEN İRAN-TÜRKİYE TİCARİ-EKONOMİK İLİŞKİLERİNİN DEĞERLENDİRMESİ Türkiye nin İran dan ithalatında İran ın genel ihracatına paralel bir durum söz konusudur. Türkiye nin İran dan ithalatında ham petrol ve petrol ürünleri en önemli yeri işgal etmektedir. Bunun yanı sıra petrol gazları ve doğalgaz, plastikler, maden cevherleri, demir ve çelik ile metaller, dokumacılık ürünleri diğer önemli ithalat kalemlerini oluşturmaktadır. Türkiye nin İran dan ithalatında son beş yılda öne çıkan ürünler Tablo 12 de görülmektedir. Tablo 12:Türkiye nin İran dan İthalatında Başlıca Ürünler 2006 2007 2008 2009 2010 Mineral Yakıtlar, Mineral Yağlar 5.260.691.510 6.011.214.871 7.551.392.075 4.693.946.752 9.099.637.459 Bakır ve Bakırdan Eşya Plastik ve Plastikten Mamul Eşya 47.897.041 257.812.314 303.031.471 98.222.349 425.948.415 147.664.621 166.421.657 125.542.003 196.127.347 461.898.025 Demir ve Çelik 16.935.282 24.661.281 32.020.679 17.171.884 27.207.396 Organik Kimyasal Müstahzarlar Motorlu Kara Taşıtları Tuz, Kükürt, Toprak ve Taslar, Alçılar ve Çimento Çinko ve Çinkodan Eşya Alüminyum ve Alüminyum Eşya 13.521.290 15.825.022 21.588.884 24.840.689 53.831.254 5.892.529 15.330.516 17.129.893 29.913.158 34.862.069 4.995.241 5.702.937 16.035.222 9.494.116 9.521.038 5.597.755 7.544.042 10.316.723 12.052.799 53.733.744 3.455.099 2.832.165 9.719.995 18.749.160 33.299.141 DİĞER 119.959.788 108.049.044 112.817.303 138.956.746 175.749.084 TOPLAM 5.626.610.156 6.615.393.849 8.199.594.248 5.239.475.000 10.375.687.625 Kaynak: TÜİK 21

TRA1 PENCERESİNDEN İRAN-TÜRKİYE TİCARİ-EKONOMİK İLİŞKİLERİNİN DEĞERLENDİRMESİ Türkiye nin İran dan İthalatında Başlıca Ürünler (2010) 0,52 3,24 4,09 4,45 Mineral Yakıtlar-Yağlar Bakır ve Bakırdan Eşya Plastik ve Plastikten Mamul Eşya 87,7 Çinko ve Çinkodan Eşya Diğer İran la ülkemiz arasında, genel ticari kanallardan gerçekleşen ticarete ilaveten, resmi kayıtlara dayanmayan, yolcu beraberi (bavul ticareti), sınır pazarları ve diğer yollardan kayıtdışı olarak gerçekleşen önemli bir ticaret hacmi bulunmaktadır. Kayıtdışı olması nedeniyle hacmi tam olarak bilinmemekle birlikte söz konusu ticaretin 150 Milyon dolar seviyesinde olduğu tahmin edilmektedir. Ülkemizden İran a yönelik gerçekleşen kayıtdışı ihracatın; döşemelik ve perdelik kumaşlar, beyaz eşya, her türlü hazırgiyim ve ayakkabı, tekstil ham ve ara maddeleri, temizlik ve gıda maddeleri, kozmetik ürünler, oto yedek parça ve aksesuarları gibi maddelerden oluştuğu bilinmektedir. 5. TRA1 BÖLGESİ-İRAN İran tüketim malları bakımından büyük bir Pazar olup ülke ekonomisinin eksiklikleri nedeniyle tüketim malı ihtiyacının büyük bir bölümü ithalat ile karşılanmak durumundadır. Bu bağlamda, İran pazarında geniş bir rekabet ortamının bulunmaması, iki ülke arasında son yıllarda ekonomik ve ticari ilişkilerin geliştirilmesi hususundaki isteklilik, iki ülkenin bazı ortak değerlere ve kültürel benzerliklere sahip olması ve Türkçenin İran da yoğun bir şekilde konuşuluyor olması, taşıma maliyetlerinin düşük olması gibi unsurlar Bölge iş adamlarımıza önemli avantajlar sağlamaktadır. Fakat Bölge illerimizin İran ile olan ticari ilişkileri, illerimizdeki sanayi ve ticari altyapıların yeterince gelişmemiş olması, kara yolu ve demir yolları ağlarının yetersizliği ve sınır kapılarında karşılaşılan sorunlar nedeni ile sınırlı kalmıştır. TRA1 Bölgesi illerinin İran ile 2004-2010 yılları arasındaki ticari ilişkilerine baktığımızda sadece Erzurum dan ihracat yapıldığı ve bunun da kayda değer düzeyde olmadığı aşağıdaki grafikten de görülmektedir. 22

3.500.000 3.000.000 2.500.000 2.000.000 TRA1-İran İhracat 1.500.000 1.000.000 İHRACAT 500.000 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 İHRACAT 3.051.594 1.411.985 92.031 348.698 1.414.360 1.006.640 2.205.831 Türkiye'nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu coğrafi bölgelerinde ekonomik, sınaî ve ticari gelişmenin hızlandırılması ve ihracata ivme kazandırılması amacıyla, Erzurum un da mücavir il olarak dahil olduğu Gürbulak Sınır Ticaret Merkezinde (STM) yapılan araştırma 4 kapsamında Gürbulak sınır kapısından sınır ticareti yapan yabancı uyrukluların Türkiye den satın aldığı ve Türkiye ye sattığı ürünlerin dağılımı tablo 13 de sunulmuştur. Bu kapsamda, Türkiye den sırasıyla en çok tekstil-konfeksiyon, gıda maddeleri, kozmetik, elektronik eşya, nalburiye, mobilya satın aldıkları; Türkiye ye sırasıyla en çok tekstil-konfeksiyon, gıda maddeleri, kozmetik, petrol, elektronik eşya ve kimyasal maddeler sattıkları görülmektedir. Tablo 13: Ziyaretçilerin Türkiye den satın aldıkları ve Sattıkları Mallar Türkiye den Satın Alınan Türkiye ye Satılan Sayı Oran(%) Sayı Oran(%) Gıda Maddeleri 70 26,5 37 23,8 Tekstil-Konfeksiyon 120 45,5 65 41,7 Petrol 2 0,7 10 6,5 Mobilya 12 4,5 4 2,6 Altın 1 0,6 İnşaat malzemeleri 5 1,8 1 0,6 Kozmetik 25 9,5 11 7,0 İlaç 4 1,5 Kimyasal Maddeler 1 0,3 8 5,0 Elektronik 11 4,5 8 5,0 Orman ürünleri 2 0,7 4 2,6 Nalburiye 12 4,5 7 4,6 Toplam 264 100 156 100 4 Güllülü U. Candan B. Yapraklı Ş. Karabulu K. 2006 Gürbulak Sınır Kapısından Geçiş Yapan Kişilerin Bu Kapıdan Gerçekleştirilen Sınır Ticaretinin Boyutları İle İlgili Bilgi, Düşünce Ve Tutumları Üzerine Bir Araştırma. 23

Tablo 14: Uyruklarına Göre Ziyaretçilerin Türkiye den Satın Aldıkları Mallar(Sayı) 1* 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Türk 39 40 3 5 11 12 3 1 9 3 4 İran 139 259 8 14 7 6 55 7 3 26 4 19 Azerbaycan 5 7 5 1 1 1 Ermenistan 1 3 2 2 1 2 1 2 Rusya Fed. 7 9 4 1 Gürcistan 1 2 2 Diğer 12 16 1 4 4 1 3 2 1*:Gıda Maddeleri, 2:Tekstil-Konf., 3: Petrol, 4:Mobilya, 5: Altın, 6:İnşaat Malz., 7:Kozmetik, 8:İlaç, 9:Kimyasal Madde, 10:Elektronik, 11:Orman Ürünleri, 12:Nalburiye Tablo 14 den görüleceği gibi İran vatandaşları ise yoğunluklu olarak tekstil-hazır giyim, gıda, kozmetik, elektronik eşya ve mobilya satın almaktadırlar. 5.1. TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ-İRAN POTANSİYEL İHRAÇ ÜRÜN DEĞERLENDİRMESİ Tablo 15: TRA1 Düzey 2 Bölgesinden İran a İhraç Potansiyeli Olan Sektörler Sektör Kozmetik ve kişisel bakım ürünleri Ağaç ve ağaç mamulleri Tekstil ve hazır giyim yan sanayisi Sofra ve mutfak eşyaları Mobilya Plastik ve kauçuk işleme İnşaat malzemeleri Tarım alet ve makineleri İran İthalatında İlk 3Ülke BAE Fransa Türkiye Türkiye BAE Çin BAE Çin Türkiye BAE Türkiye Çin Türkiye Çin BAE Türkiye Almanya Singapur Çin İtalya Türkiye Türkiye İsviçre İtalya Kaynak : İGEME İran Ülke Raporu,2010. İran ın Toplam İthalatı 2009 (milyon $) Türkiye'nin İran a İhracatı 2009 (milyon dolar) Türkiye'nin Toplam İhracatı 2009 (milyon dolar) Türkiye'nin İran a İhracatındaki Değişim 2008-2009 (%) İran ın Toplam İthalatındaki Değişim 2008-2009 (%) 89 8 85-30 19 185 122 214 31-6 675 67 696 15 6 251 45 402 12-10 104 38 459-15 24 57 28 161 18-31 75 16 240 5 35 34 11 155-1 11 24

5.1.1. Bakliyat İran yıllık 100-110 bin ton civarında mercimek üretimi bulunmasına rağmen son yıllarda mercimek ithalatına da yönelmiş ve bu ithalatı son 3-4 yıl içerisinde giderek artmıştır. İran ithal ettiği mercimeğin önemli bir kısmını Birleşik Arap Emirliklerinden (transit ticaret) karşılamakta olup, bu ülkeyi Kanada dan ithal edilen mercimekler takip etmektedir. Üçüncü sırada yer alan ülkemizin payı ise 2008 yılı itibariyle sadece binde 5 tir. İran ın mercimek ithalatı esas itibariyle yeşil mercimeklerden oluşmakla beraber ülkemizin kırmızı mercimek konusunda İran daki girişimlerinden olumlu sonuçlar elde edebileceği düşünülmektedir. İran yıllık 300 bin tonluk nohut üretimi ile önemli bir nohut üreticisi olmakla birlikte son yıllarda nohutta ithal etmeye başlamıştır. İran nohut ithalatının yaklaşık yarısını ülkemizden gerçekleştirmekle birlikte %47 lik bir kısmını da Birleşik Arap Emirliklerinden (transit ticaret) karşılamaktadır. İran ın nohut ithalatında ülkemizin üstünlüğünün devam ettirilmesi ve İran ın ithalat artışı devam ettiği müddetçe, pazarda Kanada, Meksika ve Hindistan gibi önemli üretici ülkelerin ülkemize rakip olmalarının engellenmesi önem taşımaktadır. Türkiye - İran Hububat Ve Hububat Ürünleri Göreli İhracat Avantajı Endeksi 5 Türkiye İran 2008 1,0381 2007 1,1587 2006 1,4795 0,3611 2005 1,7071 0,2252 2004 1,0211 0,0976 5 Göreli İhracat Avantajı Endeksi belli bir mal grubu ihracatının ülke ihracatı içindeki payının, o mal grubunun dünyadaki ihracatının dünya toplam ihracatındaki payına oranıdır. Eğer endeks değeri 1'den büyük ise rekabetçi avantajın, 1'den küçük ise rekabetçi dezavantajın göstergesidir. (TÜSİAD - Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu) 25

5.1.2. Kozmetik Ve Kişisel Bakım Ürünleri İran, genç nüfus yoğunluğu ile Suudi Arabistan dan sonra Ortadoğu nun en büyük kozmetik tüketicisi ülkesidir. Bunun en büyük göstergesi ise ülkede kozmetik kullanan genç nüfusun yoğunluğudur. İran kozmetik ve kişisel ürünleri pazarı son beş (2003-2008) yılda % 34 oranında büyümüştür. Kozmetik ve kişisel bakım ürünleri iç tüketimin önemli bir kısmını ithalat ile karşılamakta olup, 2008 yılında 205 milyon dolar değerinde kozmetik ve kişisel bakım ürünleri ithalatı gerçekleştirmiştir. İthalat 2007 yılına göre %18 oranında artmıştır. Kozmetik ve kişisel bakım ürünleri ithalatının yaklaşık % 43 ünü güzellik ve makyaj müstahzarları oluşturmaktadır. Türkiye nin 2009 yılında İran a olan güzellik ve makyaj müstahzarları ihracatı 8 milyon dolardır. Pazarın başlıca tedarikçileri ve % pazar payları sırasıyla; BAE (36), Fransa (25), Türkiye (12), Almanya (10), İtalya (2) dır. Türkiye - İran Kozmetik Ve Kişisel Bakım Ürünleri Göreli İhracat Avantajı Endeksi 5.1.3. Tekstil Ve Hazır Giyim Türkiye İran ın 2008 yılındaki parça, şerit veya motif halinde işlemeler ithalatında Türkiye 16 milyon dolar ihracat ve yüzde 29 payla Çin in ardından ikinci sırada yer almıştır. İran ın parça, şerit veya motif işleme ithalatında ilk üç ülke olan Çin, Türkiye ve BAE nin toplam payı yüzde 98 dir. Türkiye bu ürün grubunda 2009 yılında toplam ihracatının yüzde 12 si olan 10 milyon dolarlık kısmını İran a göndermektedir dünya genelindeki 26 İran 2008 1,0172 2007 0,9792 2006 1,1511 0,2819 2005 1,0834 0,2035 2004 1,0525 0,1861

ihracattan ise yüzde 5,8 pay almaktadır. Son beş yılda İran a bu ürün grubunun ihracatında ortalama yüzde 113 artış sağlanmıştır. İran ın son beş yıldaki ithalatında ortalama yüzde 57 artış yaşanmıştır. Bu da göstermektedir ki Türkiye nin İran pazarındaki payı yükselmektedir. Ülke bazında bakıldığında, 2009 yılının ilk yarısında Türkiye den en fazla tekstil ve hammaddeleri ihraç edilen ülkeler İtalya, Rusya Federasyonu, Almanya, Romanya, Polonya ve İran olarak sıralanmaktadır. 2009 yılında İran a 122,3 milyon dolar değerinde tekstil ürünü ihraç edilmiş olup, İran ın Türkiye toplam tekstil ve hammaddeleri ihracatındaki payı da %2,9 dan %4,1 e yükselmiştir. Hazır giyim ve konfeksiyon sektörü için, ihracatın son yıllarda hızla arttığı İran, Ortadoğu ülkeleri ve Rusya ile birlikte en cazip pazarlardan biri haline gelmiş olup, bu pazarda Türk mallarının pazar payı yüzde 30'lar seviyesine ulaşmıştır. İran'da Türk malının prestiji çok yüksek olup, İran halkı Uzakdoğu, Hindistan ya da Pakistan ürünleri yerine daha pahalı da olsa Türk mallarını tercih etmektedirler. Türkiye -İran Tekstil ve Hazır Giyim Sektörü Göreli Ticaret Avantajı Endeksi 5.1.4. Kanatlı Hayvan Türkiye İran 2008 3,7561 2007 4,6959 2006 5,1545 0,0757 2005 5,6195 0,0719 2004 5,8443 0,1192 Sektörün toplam ihracat büyüklüğü son 5 yılda katlanarak arttı. 2006 yılında 28.1 milyon dolar olan ihracat, 2007'de 44.4 milyon dolara, 2008'de 87.2 milyon dolara, 27

2009'da 152.5 milyon dolara çıktı. Toplam beyaz et ihracatı 2010 yılında ise yüzde 51.8 artarak 229 milyon 728 bin dolara ulaşmış olup bu ihracatta Orta Doğu pazarı, 61,2% lik bir paya sahiptir. 68 milyon nüfus ile İran, kanatlı hayvan eti ihracatı için potansiyel ve gelişmeye açık bir pazar olup, tavuk eti ithalatını ağırlıklı olarak Brezilya dan yapmaktadır. İran Gümrük İdaresi verilerine göre 21 Mart 2008 20 Mart 2009 takvim yılında İran, Brezilya ve Türkiye den 19,8 bin ton miktar ve 38,8 milyon Dolar değerinde dondurulmuş tavuk ve hindi ithal etmiştir. Bu ithalat değerinin sadece 1 milyon Dolarlık kısmı ülkemizden gönderilmektedir. İran temel tüketim maddelerinin ithalatını bir devlet holdingi olan Devlet Ticaret şirketi Government Trading Corporation of Iran- GTC ve diğer özel sektör firmaları ile gerçekleştirmektedir. GTC kanatlı eti alımını ihale yöntemi ile gerçekleştirmektedir. Geçmiş Dönem tavuk eti ithalat şartnamelerine www.gtcir.com internet sayfasının İngilizce bölümünden ulaşılabilmektedir. Türkiye - İran: Kanatlı Hayvan Göreli İhracat Avantajı Endeksi 5.1.5. Mobilya Türkiye İran 2008 0,0532 2007 0,0521 2006 0,0602 0,0365 2005 0,0482 0,0088 2004 0,0387 0,0040 Ülkemiz mobilya sanayinde, özellikle son 15 20 yıllık süreçte küçük ölçekli işletmelerin yanı sıra, orta ve büyük ölçekli işletmelerin sayısı artmaya başlamıştır. 28

Mobilya sektörü Türkiye nin en eski ve en gelişen sektörlerinden biridir. Sektör her yıl ürünlerini geliştirmekte ve çeşitliliğini artırmaktadır. Mobilya sanayi katma değer açısından da ülkemizin önde gelen sektörlerinden olup ihracatta yerli kaynakları en çok kullanan ve ithal ürünlere bağımlılığı en az olan sektörlerden biri olarak ekonomiye katkısı artarak devam etmektedir. İstihdam verilerine göre mobilya işletmeleri genelde KOBİ lerden oluşmaktadır. Sektörde yaşanan sıkıntılar tipik KOBİ sıkıntıları olup, dünya çapında pazarlara açılmak için küçük firmaların birleşip güçlenmesi ve profesyonel yapılanması önem taşımaktadır. Sektörün, mevcut potansiyelini ve stratejik pozisyonun önemini kavrayarak yurtdışı tanıtım ve ihracat çalışmaları ile uluslararası mobilya pazarında yükselme olanağı bulunmaktadır. TÜİK verilerine göre; mobilya ihracatında son yıllarda en büyük pazarın Irak olduğu görülmektedir. Diğer önemli pazarlar ise Almanya, İran, Azerbaycan, Fransa, Libya, Türkmenistan dır. 2010 yılı Ocak Kasım döneminde en fazla ihracat Irak, Almanya, İran, Azerbaycan, Libya ya yapılmıştır. Bölgemizde yığılma potansiyeli gösteren mobilya sektörünün kümelenebilmesi için sadece mobilyaya yönelik, ihtisaslaşmış üretim sahaları, entegre olmuş üretim ve bunlarla beraber çalışan AR-GE birimleri yapılması hedeflenmelidir. Türkiye - İran Mobilya Sektörü Göreli İhracat Avantajı Endeksi Türkiye İran 2008 1,1375 2007 1,0368 2006 0,9960 0,0166 2005 0,9861 0,0210 2004 0,9391 0,0284 29

5.1.6. İnşaat Malzemeleri ITC-Trademap verilerine göre; İran ın 2008 yılı adi metallerden donanım, tertibat vb. eşya ithalatı 75 milyon $ olmuştur. Bu grup kapı, merdiven, pencere, karoseri, bavul vs. ürünler için menteşeler, küçük tekerlekler, otomatik kapı tertibatı, ağaçtan inşaat malzemeleri gibi ürünlerden oluşmaktadır. İthalat yapılan başlıca ülkeler Çin (22 milyon $), İtalya (18 milyon $), Türkiye (14 milyon $), BAE (8 milyon $) ve Almanya (4 milyon $) dir. Üçüncü sırada yer alan Türkiye nin payı %20 dir. 2004-2008 döneminde İran ın adi metallerden donanım, tertibat vb. eşya ithalatı yıllık %41 oranında artmışken Türkiye nin aynı dönem İran a ihracatı % 40 oranında yükselme göstermiştir. 2009 yılında İran a ihracat % 5 artışla 16 milyon dolar olmuştur. Dolayısı ile adi metallerden donanım, tertibat vb. eşyada İran gelişen bir pazar olup Türkiye de bu pazardaki payını sürekli korumuştur. Adi metallerden donanım, tertibat vb. eşya ihracatı yapan firmalarımızın İran pazarındaki paylarını artırma potansiyeli olduğu görülmektedir. 5.2. TÜRKİYE-İRAN TİCARİ İLİŞKİLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ İÇİN ÖNEMLİ PROJELER Son yıllarda Türkiye ve İran arasındaki ekonomik ilişkilerin artırılması ve ticaretin kolaylaştırılması amacıyla Bölgemizin de kalkınmasına olumlu katkı sağlayacak bazı önemli projeler gündeme gelmiştir. Bu projelerden birisi İran-Türkiye sınırının her iki tarafında da serbest bölge lerin kurulmasıdır. İran tarafı ucuz enerji, Türkiye ise teknoloji ve altyapı ihtiyaçlarını karşılayacaktır. Bu bölgeler, üretim maliyetleri açısından da avantajlı konuma getirilecek ve üçüncü ülkelerle ticaretinde önü açılacaktır. Bu proje, otoyollar, havaalanları, demir yolları gibi başka yatırımları da tetikleyecek olup, sınır bölgelerinin kalkınması açısından önemli katkı sağlayacaktır. İki ülke arasındaki iktisadi ilişkilerin artırılması amacına dönük olarak Tebriz- Erzurum-Trabzon demiryolu projesi de iki ülke arasındaki ekonomik ve ticari ilişkileri geliştirecek bir diğer önemli projedir. Zira 19. yy.da Tebriz-Erzurum-Trabzon ticaret yolu zamanın en kıymetli maddelerinden İran ipeğinin İran ın denizlere kapalı kuzey bölgelerinden dış dünyaya taşınmasında kullanılan İran ın ticaret hacminin %40 ının taşındığı önemli bir ticaret rotasıydı. En hareketli döneminde, Trabzon limanına 1837 yılından başlayarak, 1860 yılında 275 ticaret gemisi ve 120,000 tonluk mal hacminin gerçekleştiği, bu sayıların 1890 da 517 buharlı gemi ile 530,000 ton mala, 1900 yılında 487 gemi ile 522,000 ton mala ve 4,600 yelkenli ile 26,000 ton mala çıktığı belirtiliyor. Fakat, bu hacimlere rağmen, Tebriz-Erzurum-Trabzon yolu, Erzurum dan geçen yol onarımı ve Trabzon limanı için gereken yatırımların yapılmaması ve buna karşılık Rusya nın ve İngiltere nin alternatif yolları yatırımlar yoluyla daha cazip hale getirmesi nedeniyle önemini kaybetmiştir. (Issawi, 1970.) İran ile Türkiye arasındaki ticaret hacminin arttırılması ve Bölge illerinin ekonomik kalkınması için İpek Yolu nu canlandıracak bu ticaret rotasının yapılacak demiryolu ile tekrar canlandırılması 30

planlanmaktadır. Zira bu rota sayesinde üreticilerinin rekabet gücünü olumsuz yönde etkileyen karayolu taşımacılığının getirmiş olduğu maliyetler ve verimsizlikde önlenmiş olacaktır. 6. TURİZM İran turizm pazarı ülkemiz için son derece önemli ve büyük bir pazar olma vasfını her zaman korumuştur. İran sosyal, kültürel ve toplumsal yapısı itibariyle, gerek kısa gerekse uzun süreli turistik seyahatlere ilgisi ve merakı olan, gelenek ve görenekler itibariyle insanlarımız arasında benzerlikler bulunan bir ülkedir. Ülkemiz sahip olduğu doğal güzelliği, modern turistik tesisleri, hizmet kalitesi, kültürel zenginliği ile İran da en önemli turizm destinasyonu olarak tanınmakta ve bilinmektedir. Tablo 16: İran'dan Ülkemize Gelen Ziyaretçi Sayıları Yıl Ziyaretçi Sayısı 2007 839.907 2008 1.008.097 2009 1.367.819 2010 (Ocak-Kasım) 1.784.730 Kaynak:TÜİK 2010 yılı Ocak-Kasım döneminde Türkiye'ye Almanya'dan 4 milyon 235 bin 863, Rusya'dan 3 milyon 61 bin 977, İngiltere'den 2 milyon 640 bin 674, İran'dan 1 milyon 784 bin 730 kişi olmak üzere 27 milyon 466 bin 301 turist Türkiye'ye gelmiştir. Yukarıdaki tablodan da görüleceği üzere, Türkiye ye gelen İranlı turist sayısı 2010 yılı Ocak-Kasım ayları arasında 1 milyon 784 bin 730 kişiye ulaşmış olup, en çok ziyaretçi gönderen ilk beş ülke arasında yer almıştır. Bahse konu 11 aylık dönem rakamı bir önceki yıla göre %30.48 lik artışa tekabül etmektedir. 2010 yılında Türkiye'ye en fazla ziyaretçi gönderen ülkeler sırasıyla Almanya (yüzde 15.42), Rusya (yüzde 11.15), İngiltere (yüzde 9.61), İran (yüzde 6.50), Bulgaristan (yüzde 4.81), Hollanda (yüzde 3.81), Gürcistan (yüzde 3.69), Fransa (yüzde 3.26), Suriye (yüzde 3.02), İtalya (2.34) dır. Birçoğu Türkçe bilen İranlı turistler; Türkiye'ye gelmek için özellikle Nevruz ayını ve yaz aylarını tercih etmektedirler. İranlı turistlerin en çok harcama ve alışveriş yapan turist profilinde en üst sıralarda bulunduğu ve ortalama 1 hafta ile kalış sürelerinin uzun olduğu gözlenmektedir. Para harcama konusunda Avrupalı bir turist 800 dolar harcarken, İranlı turist 1.200 dolar civarında para harcamaktadır. 6.1. TRA1 BÖLGESİ-İRAN TURİZM DEĞERLENDİRME TRA1 Düzey 2 Bölgesi (Erzurum, Erzincan, Bayburt) sahip olduğu iklim özellikleri, coğrafi konumu, zengin doğal kaynak rezervleri, tarihi ve kültürel geçmişi ile 31

turizm açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Bölge nin kavşak olma konumu, ulaşım ve haberleşme imkanlarının uygun oluşu, tarihi, kültürel, tabii ve turistik değerlerin zenginliği Bölge yi potansiyel bir ticaret ve turizm merkezi adayı yapmaktadır. Fakat Bölge bu potansiyelinden yeterince yararlanamamaktadır. Tablo 17: İran'dan TRA1 Bölgesine Gelen Ziyaretçi Sayıları 2007 2008 2009 Ziyaretçi Geceleme Ziyaretçi Geceleme Ziyaretçi Geceleme Erzurum 1.704 7.479 2.833 20.433 12.400 89.151 Erzincan 435 435 - - 370 2.960 Bayburt - - - - 210 210 Türkiye 839.907 3.950.973 1.008.097 6.363.084 1.367.819 8.352.785 Kaynak:TÜİK Ülkemizi ziyaret eden İranlı turist sayısında son yıllarda hızla artış olduğu gibi, Bölgemizi ziyaret eden İran vatandaşlarının sayısı da artmıştır. Fakat, Bölgemizin İran a coğrafi olarak yakın olmasına ve zengin turizm potansiyeline rağmen bu artış tablo 15 den de görüleceği üzere yeterli değildir. İran lı turistler Bölgemizi, daha çok kış turizmi kapsamında ziyaret etmektedirler. Bunun dışında İran daki Nevruz Bayramı tatilinde alışveriş ve kültürel gezi amaçla Bölgemize İranlı turistler gelmektedir. İran da yeni yıl başlangıcını ve baharın gelmesini ifade eden Nevruz Bayramında (21 Mart) resmi olarak 5 gün, özel sektörde ise yaklaşık 15 gün tatil yapılmakta olup toplumda bu bayramın etkinlikleri yaklaşık 1 ay boyunca sürmektedir. Önceki yılların istatistiklerine de bakılacak olursa bu dönemde Türkiye ye gelen İranlı turist sayısı hızlı bir artış göstermekte ve 150-200 bin İranlı turist ülkemizi ziyaret etmektedir. Bölgemizde 2011 Universiade Oyunları kapsamında yapılan tesislerle önemli bir kış turizm merkezi haline gelen Erzurum Palandöken ve Konaklı Kayak Merkezleri, Erzincan Ergan Dağı ve Yıldırım Akbulut Kayak Tesisleri, Bayburt ta Kop Kayak Tesisleri ile İranlı turistlerin Bölgeyi ziyaret etmeleri için önemli imkanlar sunmaktadırlar. Bölgemizin alternatif doğa sporları (rafting, yamaç paraşütü, trekking vb.) potansiyelinin pazarlanabilmesi açısından da İran önemli bir pazardır. Zira, Antalya'nın Manavgat ilçesine bağlı Beşkonak Köprülü Kanyonu Nevruz Bayramlarında rafting için Tahran, Tebriz, Persepolis, Bam ve İsfehan şehirlerinden rafting yapmaya gelen 20 bin İranlı turisti ağırlamaktadır. Ülkemizin en hızlı akan akarsularından biri olan ve akarsu sporları için çok elverişli olan Çoruh Nehri ile tescilli rafting parkurlarıyla Karasu Nehri, etkili tanıtımla raftinge ilgi duyan İranlı turistleri Bölgemize çekmemizi sağlayabilir. 32

Kültürel yapısı, uzun süreli turistik seyahatlere ilgili genç nüfusu, Türkiye ye duyulan ilgi ve coğrafi yakınlığın sağlamış olduğu kolay ulaşım imkanları ile İran, Bölgemiz için en önemli potansiyel turizm pazarlarından biridir. Bölgemiz, doğru tanıtım ve pazarlamayla giderek gelişen İran turizm pazarından daha fazla pay alabilir. 7. DEĞERLENDİRME Komşuları ile ticareti geliştirme bir ülkenin kalkınması için çok önemli bir faktördür. Bu faktör göz önüne alındığında; ulaşım maliyetlerinden elde edilecek tasarruftan, yakın bir ticaret kültürüne sahip olmanın avantajlarından elde edilecek artılara, oradan da oluşturulacak ortak kalkınma atmosferinin yine içinde bulunan bölgeye bir bütün olarak refah unsuru getirmesine varana kadar birçok değer ticaretin zenginleştirici unsuru olarak göz önünde bulunmaktadır. Bu bağlamda, İran ile geliştirilen iş birliğinin çok yönlü bir ticari ve iktisadi ortaklıklar zeminine çekilmesi hem ülkemiz hem de TRA1 Bölgesi illeri için son derece önemlidir. İki ülke arasında ekonomik ve ticari ilişkilerin geliştirilmesi için gerekli kararlılık ve uygun ortamın son yıllarda sağlanmış olması, iki ülkenin bazı ortak değerlere, kültürel benzerliklere ve ortak sınıra sahip olması, İran ülke nüfusunun yaklaşık %40 ının Türk kökenli Azeri nüfus tan oluşması ve çok sayıda Türkçe konuşan insanın bulunması gibi unsurlar Bölgemizin İran la ticari ve ekonomik ilişkilerini geliştirmesi açısından büyük bir avantaj sağlamaktadır. Bu bağlamda, bu konjonktürün değerlendirilmesi ve Bölgemizin İran ile ekonomik ve ticari ilişkilerinin öngörülen düzeyde gelişmesinin sağlanması açısından üzerinde durulması gereken hususlar şunlardır; Turizm Bölgemizde turizm sektörüyle ilgisi olan işletmelerde Farsça tabela-broşürlere yer verilmeli ve Farsça bilgilendirme ve tanıtım dokümanları hazırlanmalı İran da yapılan uluslararası fuarlarda katılım sağlanarak Bölge illerimizin turizm potansiyeli tanıtılmalıdır. Fuarlara İran halkı büyük ilgi ve alaka görmektedir. İran'da düzenlenen fuarların en önemli özelliklerinden biri de, ilgili olduğu alan ve ihtisas dışında, sosyal bir aktivite olarak görülmesi ve katılımın yüksek olmasıdır. İran düzenlenen turizm fuarlarının bazıları; İsfahan Turizm Ve Otelcilik Fuarı-İsfahan Tatilat Turizm Fuarı-Tahran Ortadoğu Turizm Fuarı-Şiraz Turizm Ve Otelcilik Fuarı-Kiş Adası 33