7. TOPRAKLARIN SINIFLANDIRILMASI Toprakların kullanılması için düşünülen toprak sınıflandırması, toprak özelliklerinin belirli bir amaca yönelik olarak sistemleştirilmesidir. Böylece tarım alanlarındaki topraklarla, ormancılık yapılan alanlardaki topraklar ve otlaklardaki topraklar için ayrı kullanım amaçları ve ayrı sınıflandırma kriterleri ortaya çıkmaktadır. Öte yandan bölgesel iklim etkileri sadece toprak özelliklerini değil, aynı zamanda o bölgedeki tarım, ormancılık ve hayvancılık usullerini de, amaçlarını da önemle etkilemektedir. Dünyadaki iklim kuşakları ve bölgesel farklar toprak sınıflandırmalarını da yönlendirmektedir. Ülkemizdeki coğrafya bölgeleri arasındaki farklar da topraklarımızın sınıflandırmaları için farklı amaçlara göre çalışmayı gerektirmektedir. Bitki yetiştirmeye yönelik olan bu sınıflandırmalar ekolojik toprak sınıflandırmalarıdır. Toprak İlmi nde ise toprak başlı başına bir inceleme ve araştırma objesi olarak kabul edilmektedir. Toprakların oluşumu, olgunlaşması ve gelişimi ve bu safhaların incelenerek toprakların sınıflandırılması görevinin Toprak İlmi nin içinde Toprak Genetiği dalına ait olduğu daha önce belirtilmişti. Toprak genetiğindeki sınıflandırmalarda, toprakların herhangi bir amaca yönelik olarak kullanılması ve her zaman sözkonusu olmayabilir. Genetik toprak sınıflandırması doğal ekosistemlerin incelenmesi, araştırılması ve sınıflandırılması çalışmaları arasında düşünülmelidir. Bu araştırmalar ve sınıflandırmalarda, Bitki Sosyolojisi nasıl doğal bitki örtüsünün bitki toplumlarının kilimaks topluma doğru gelişimini inceleyip sınıflandırıyorsa, Toprak İlmi nde de toprağın oluşumunun ve kilimaks tipe doğru gelişiminin incelenmesi ve sınıflandırılması Toprak Genetiği dalının görevidir. 7.1. Ekolojik Toprak Sınıflandırmaları Ekolojik toprak sınıflandırmaları,yukarıda da kısaca belirtildiği gibi toprakların kullanımı ve bitkisel üretime uygunluğu bakımından incelenmesi ve sınıflandırılmasıdır. Ekolojik toprak sınıflandırmalarında toprakların su tutma kapasiteleri ile bitki besin maddesi kapasitelerini etkileyen özellikleri üzerinde durulur. Yaz döneminde kurak olan iklim tiplerinin hakim olduğu bölgelerde (ve ülkelerde) ekolojik toprak sınıflandırmaları toprağın bitkiler tarafından alınabilir (faydalanılabilir) su kapasitesine dayandırılmaktadır. Bu nedenle topraklar derinlik, taşlılık ve toprak türlerine göre sınıflandırılmışlardır. Ekolojik toprak sınıflandırmalarında anakayanın da gözönüne alınması gerekmektedir. Böylece toprağın su kapasitesinin yanında besin kapasitesi ve reaksiyonu hakkında da bilgiler sağlanabilmektedir. Ekolojik toprak sınıflandırmaları çok eski bir geçmişe sahiptir. Çin de günümüzden 4000 yıl kadar önce Yu tarafından, sonraları Teophrastus (M.Ö. 371-286) tarafından topraklar bitki yetiştirme özelliklerine göre sınıflandırılmışlardır. Bildiğimiz ilk kapsamlı ekolojik topraka sınıflandırması Hacı İbrahim e aittir 86) (Tablo 93). Avrupa da fiziksel özelliklerine dayanarak ilk sınıflandırmayı yapan A. Thaer dir (1811). Thaer toprakları; kum, balçıklı kum, kumlu balçık, balçık ve kil toprakları olarak ayırmıştır (Glinka, K.D. 1914; 86) Sahibül Reis elhac İbrahim İbnülhac Mehmet tarafından Edirne de yazılan Revnak-ı Bostan adlı kitabın 1651 tarihli kopyası Süleymaniye Kütüphanesi Esat Efendi Kitaplığı nda 1019 numara ile kayıtlıdır. Kiitapta çeşitli meyve ağaçlarının ve bağların yetiştiği toprakların özellikleri anlatılmaktadır. Bu topraklara ait bir de sınıflandırma yapılmıştır.
233 Mückenhausen, E. 1962-77; Kantarcı, M.D. 1972-2). Daha sonra tarım topraklarının patates toprağı, çavdar toprağı, yulaf toprağı olarak veya içerdikleri besin maddelerine göre sınıflandırıldıkları görülmektedir (Aarnio, B. 1926 ve Gedroiz, K. K. 1931 e göre Mückenhausen, E. 1977). Ormancılıkta ise topraklar önceleri meşe toprağı, sarıçam toprağı gibi sınıflandırılmıştır (Stremme, H. 1926 ya göre J. Hazard tarafından 1900 yılında yapılan ilk Orman Toprak haritasında). Daha modern ve toprakların ekolojik özelliklerini esas alan sınıflandırmalar Amerika Birleşik Devletlerinde yapılmıştır (Laatsch, W. - E.Schlichting 1959). ABD toprak sınıflandırmalarından 1938 tarihli M. Baldwin - C.E. Kellog - J. Thorp sınıflandırmasındaki takım, alttakım ve büyük toprak grupları toprak genetiği esaslarına göre düzenlendikleri halde daha küçük kategoriler olan toprak serileri, toprak tipleri (genetik toprak tipleri değil) ve toprak fazları tarımsal kullanım amacına yönelik olarak düzenlenmişlerdir (Bak. Tablo 98). Daha sonra 1960 yılında C.E. Kellog ve G.D.Smith tarafından teklif edilen 7. toprak sınıflandırma taslağı ve bunu izleyen 8. taslaktaki alt kategorilerde toprağın bitki yetiştirebilme yeteneklerine göre düzenlenmiştir. (Kantarcı, M.D. 1972-2 ve 1978) (Bak. Tablo 99). Bu hususa W. Wittich de dikkati çekmiştir. W. Wittich (1961) A.B.D. toprak sınıflandırmalarının daha çok tarım yapılan topraklara ve bunların ayrıntılı sınıflandırılmasına yönelik olduklarını bu nedenle ormancılık amaçlarına uygun düşmediklerini belirtmiştir. Tablo 93. Hacı İbrahim in Revnak-ı Bostan kitabındaki ekolojik toprak sınıflandırması (Kantarcı, M.D. 1972 den). 1. Saf toprak 1.1. Yumuşak toprak (Organik maddece zengin bahçe toprağı kastediliyor. 1.2. Sert toprak (Killi ve balçıklı topraklar) 2. Kumlu topraklar 2.1. Ak toprak (Kumu fazla olan topraklar) 2.2. Kumsal (Kumlu topraklar ve balçıklar) 2.2.1. Kumlu toprak (Bağ toprağı) 2.2.2. Sarı kumsal (Bağ, bostan ve meyvelik toprağı) 2.2.3. Ak kumsal (Bağ, badem, kiraz, armut, zerdali, incir, nar, toprağı olup zeytin ve ekin için uygun değildir) 2.2.4. Kızılkumsal (Bağ için uygundur fakat üzümün kabuğu kalın olur. Meyvelik için elverişlidir A.B.D. toprak sınıflandırması Türkiye tarım topraklarının sınıflandırması için esas alınmış ve kullanılmıştır. Ancak bu sınıflandırmanın ülkemizin özelliklerine uygun bir duruma getirilmesinin gerekliliği de belirtilmiştir (Hızalan, E. 1969). Almanya da ekolojik toprak sınıflandırmaları büyük ölçüde genetik toprak sınıflandırmalarının etkisi altında kalmıştır. Buna karşılık E. Raman (1911) ile G.A. Krauss ve G. Schlenker (1953-54) tarafından yapılan çalışmalarda orman toprakları ekolojik özelliklerine göre sınıflandırılmışlardır. Bu yönde en ayrıntılı sınıflandırma S. Müller ve arkadaşları (1967) tarafından yapılan ekolojik toprak serileri (öko-serie) sınıflandırmasıdır. Ekolojik toprak serileri sadece üst toprağın özelliklerine dayandırılmayıp, alt toprağın özelliklerini de gözönüne almaktadırlar.
234 Ekolojik toprak serileri, aynı anakayadan oluşmuş topraklardan aynı toprak türünü, toprak tabakalarını, strüktürünü, toprağın derinlik ve taşlılığını ve orman ağaçlarının kök yayılışına uygun derinliğini (fizyolojik derinlik) hep birlikte kapsayan birimleri ayırdetmektedir. Bu sebeple; derin köklü bitkilerin ve özellikle ormanların yetiştirilmesinde ekolojik toprak serileri sınıflandırması temel bilgileri sağlamaktadır. Bir ekolojik toprak serisi içine farklı genetik toprak tipleri girebilmektedir. Ekolojik toprak serilerinde kullanılan isimlendirmeler genellikle halkın anlayacağı veya kullandığı toprak terimlerinden alınmaktadır. Böylece yapılan bilimsel sınıflandırmaların uygulayıcılar ve halk tarafından da anlaşılması ve kullanılması sağlanmaktadır. Türkiye de ekolojik toprak serileri sınıflandırması Belgrad Ormanı nda yapılmış bir çalışmada denenmiştir (Kantarcı, M.D. 1980-1). Bu çalışmada topraklar tablo 94 te sıralanan özellikleri ile incelenmişlerdir. Daha sade uygulamalar için ekolojik toprak serilerinin toprağın fizyolojik derinliği, taşlılığı ve türüne göre her anakaya için düzenlenmesi de mümkündür. Ekolojik toprak serileri sınıflandırması, aynı esaslara göre Belgrad Ormanının devamı olan İ.Ü. Orman Fakültesi Araştırma Ormanında da uygulanmıştır (Kantarcı, M. D., Tolunay 1996). Belgrad Ormanı nda yapılan ekolojik toprak serileri sınıflandırması tablo 95 te verilmiştir. Belgrad Ormanı nda Kantarcı, M. D. tarafından 1972 de ayırtedilmiş ve yayınlanmış olan ekolojik toprak serileri (su bilançoları) ve yetişme ortamı birimleri (nemlilik dereceleri) Musaoğlu, N., 1999 tarafından uydu görüntüleri ile de ayırtedilmiştir. (Şekil 67.a, b, c). 7.2. Genetik Toprak Sınıflandırmaları Genetik toprak sınıflandırmaları Toprak İlmi nin bağımsız bir bilim dalı olması ile ortaya çıkmıştır. Toprak Genetiği yönündeki çalışmalar ve sınıflandırmalar öncelikle Rusya da (W.W. Dokutschajew 1879) ve aynı ekolü benimseyen Almanya da (E. Raman 1911) başlatılmıştır (Laatsch, W. - E. Schlichting 1959). Daha sonraları geliştirilen genetik toprak sınıflandırmalarında esas itibariyle aşağıda sıralanan ölçüler kullanılmaktadır (Tablo 96). (1) Toprak suyunun sızma yönü (2) Toprak kesitinin zaman içindeki genetik gelişimi (jeolojik tabakalar hariç) (Bak. Şekil 3, 59). (3) Toprağın oluştuğu anakayanın özellikleri (4) Toprakların kendilerine özgü dinamik özellikleri (1,2,3. Maddelerdeki özelliklere de bağlı olarak) Genetik toprak sınıflandırmalarında bölgesel farklara rağmen iklim etkisi daima ön planda gelmektedir. Ancak bölgesel farklara göre anakayanın da etkisinin iklim kadar kuvvetli olabileceğine değinilmişti (Bahçeköy Ekolü). Genetik sınıflandırmalarda esas birim toprak tipidir. Toprak tipi ABD sınıflandırmalarında büyük toprak gruplarının karşılığıdır. Toprak tipi; toprak yapan faktörlerin benzer etkileri altında zaman içinde benzer veya aynı özellikleri kazanmış toprakları kapsar. İklimin aşırı derecede etkili olduğu bölgelerde zamanla farklı anakayalardan aynı genetik toprak tipi gelişir (klimaks). Buna karşılık iklim etkisinin çok kuvvetli olmadığı bölgelerde aynı iklim tipinin etki alanında farklı anakayalardan farklı genetik toprak tipleri gelişmektedir.
235 Tablo 94. Belgrad Ormanı ndaki ekolojik toprak serileri sınıflandırmasında gözönüne alınan toprak özellikleri (Kantarcı; M.D. 1972-2, 1978, 1980-1). 1. Anakaya ve anamateryal Anakayanın veya anamateryalin katı veya gevşek oluşu. Anamateyalin türü Anakaya ve anamateryalin fiziksel özellikleri ve tabakalılık durumu Anakaya ve anamateryalin mineralojik yapısı 2. Kök gelişimine uygun toprak derinliği (fizyolojik derinlik ve kök gelişimini olumsuz yönde etkileyebilecek toprak özellikleri). 3. Toprak türleri (horizonlara ve tabakalara göre) 4. Toprağın taşlılık derecesi 5. Toprağın strüktürü (suyun sızması, toprağın havalanması ve kök gelişimi bakımından) 6. Toprağın bağlılığı (suyun sızması ve kök gelişimi bakımından) 7. Topraktaki tabakalar (2. madde ile karşılaştırınız) 8. Kök gelişimini olumsuz yönde etkileyebilecek toprak horizonları veya tabakalarının varlığı 9. Toprağın geçirgenliği, geçirimsiz horizonlar veya tabakaların derinliği ve kalınlığı. 10. Kalsiyum karbonatın bulunuşu ve derinlikle değişimi 11. Toprak reaksiyonu ve derinlikle değişimi 12. Humus tipi ve toprakta organik maddenin dağılımı 13. Toprakta azot miktarı ve dağılımı 14. Baz doygunluğu 15. Sonradan kazanılmış kimyasal özelliklerin (kireçli sular gibi) veya fiziksel etkilerin (erozyon gibi) durumu 16. Ağaç türlerinin kök sistemleri ile toprağın özellikleri arasındaki ilişkiler 17. Birim alanda fizyolojik derinliğe göre 2 mm den ince toprak miktarı (horizonlara göre bulunup toplanarak) 18. Birim hacımda toprağın tutabileceği, bitkiler tarafından alınabilir (faydalanılabilir) su kapasitesi. Bu su kapasitesi 1 m² alanda fizyolojik derinliğe göre bulunan hacımdaki ince toprak (φ < 2 mm) miktarına ve toprağın türüne göre hesaplanır.
236 Tablo 95. Belgrad Ormanı için düzenlenen ekolojik toprak serileri sınıflandırması (Kantarcı; M.D. 1972-2 ve 1980-1). Anataş, toprak türü, derinlik ve tabakalılık sırası 1. Anataş: Karbonifer toztaşı şistleri 1.1. Pek sığ ve sığ karbonifer toztaşı balçık ve ağır balçık toprakları 1.2. Orta derin, karbonifer toz taşı balçık ve ağır balçık toprakları 1.3. Derin, karbonifer toztaşı balçık ve ağır balçık toprakları 2. Anamateryal: Neojen (PliosenI) tortulları (kireçsiz) 2.1. Pek derin pliosen kumlu balçık materyalleri (yaygın toprak türü kumlu balçık) 2.2. Pek derin pliosen balçık materyalleri (yaygın toprak türü balçık) 2.3. Pek derin pliosen ağır balçık materyalleri (yaygın toprak türü ağır balçık) 2.4. Pek derin ve tabakalı pliosen materyalleri 2.4.1.İki tabakalı materyaller 2.4.2. İkiden fazla tabakalı materyaller Ekolojik toprak seri nu I II Toprağın taşlılığı, geçirgenliği ve tabakaların türüne ait özellikler Az taşlı topraklar Taşlı topraklar III Çok taşlı topraklar IV V VI VII VIII IX X XI Taşsız ve az taşlı topraklar Çok taşlı topraklar Taşlı topraklar Az taşlı ve geçirimli balçık ve ağır balçık toprakları Az taşlı ve geçirimsiz balçık ve ağır balçık toprakları Taşlı ve geçirgen ağır balçık toprakları Taşlı ve geçirimsiz ağır balçık toprakları Çok taşlı ve geçirimli balçık ve ağır balçık toprakları XII Taşsız veya az taşlı, geçirimli topraklar XIII Taşlı, geçirimli topraklar XIV Taşsız veya az taşlı, geçirimsiz topraklar XV Taşsız veya az taşlı, geçirimli topraklar XVI Taşlı ve geçirimli topraklar XVII Az taşlı veya taşlı, geçirimsiz topraklar XVIII Taşsız veya az taşlı, geçirimli topraklar XIX Taşsız, az taşlı veya taşlı, geçirimsiz topraklar XX KuB/AB tabakalı, az taşlı veya taşlı, geçirimli topraklar XXI B/AB tabakalı, taşsız, az taşlı veya taşlı, geçirimsiz topraklar XXII B/AB tabakalı, taşsız, az taşlı veya taşlı geçirimsiz topraklar XXIII AB/B tabakalı, taşsız, az taşlı veya taşlı, geçirimsiz topraklar XXIV KuB/AB/B veya B/AB/KuB tabakalı, taşsız, az taşlı veya taşlı, geçirimsiz topraklar
80 (77) - 96 >105-106 >105-106 102-106 80 (77) - 96 237 mm/m 2 102-106 102-106 Nemlilik Değeri 200 180 160 140 TAZE N E M L İ T A Z E NEMLİLİK DEĞERİ SU NOKSANI 12.5 YAĞIŞ 1069.4 80 70 60 120 50 100 80 60 40 20 0 DEPOLANAN SU 300 mm/m 2 x0.6 GET = 715.9 (yıllık) IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III Aylar SU FAZLASI 353.5 PET= 728.4 (yıllık) 40 30 20 10 0 BELGRAD ORMANI NDA PEK DERİN, TAŞSIZ BALÇIK TOPRAĞININ SU BİLANÇOSU (F.S.K. = 300 mm/m 2 x 1.5 m) GÜNEY BAKI KUZEY BAKI N T T N N N ÇN ÇN AY OY ÜY SIRT DÜZLÜĞÜ ÜY OY AY TABAN DÜZLÜĞÜ 102-106 JER.SAR PARLAKLIK DEĞERLERİ YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNE GÖRE YETİŞME ORTAMI BİRİMLERİ PET : Potansiyel evapotranspirasyon, GET : Gerçek evapotranspirasyon, FSK: Faydalanılabilir su kapasitesi M. Doğan Kantarcı Şekil 67.a. Belgrad Ormanında ayırtedilmiş üç ekolojik toprak serisinin su bilançoları ve yeryüzü şekline göre yetişme ortamı birimleri (Kantarcı, M. D. 1980-1) ile bu yetişme ortamı birimlerinin uydu görüntülerindeki parlaklık (jers. sar) değerleri (Musaoğlu
80 (77) - 96 71(88) - 94 44-48 80 (77) - 96-106 >105-106 >105-106 102 mm/m 2 Nemlilik Değeri T AZECE KURU 238 200 180 160 140 120 TAZE N E M L İ TAZECE T A Z E SU NOKSANI 192.5 YAĞIŞ 1069.4 60 50 40 100 80 60 40 20 0 NEMLİLİK DEĞERİ F.S.K (DEPOLANAN SU) 120 mm/m 2 x 0,6m GET = 535.9 (yıllık) IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III Aylar SU FAZLASI 533.5 PET=728.4 (yıllık) 30 20 10 0 BELGRAD ORMANI NDA ORTA DERİN, TAŞSIZ BALÇIK TOPRAĞININ SU BİLANÇOSU (F.S.K. = 120 mm/m 2 x 0.6 m) GÜNEY BAKI KUZEY BAKI T Tzc K T T N ÇN ÇN AY OY ÜY SIRT DÜZLÜĞÜ ÜY OY AY TABAN DÜZLÜĞÜ 71 (88) - 94 JER.SAR PARLAKLIK DEĞERLERİ YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNE GÖRE YETİŞME ORTAMI BİRİMLERİ PET : Potansiyel evapotranspirasyon, GET : Gerçek evapotranspirasyon, FSK: Faydalanılabilir su kapasitesi M. Doğan Kantarcı Şekil 67.b. Belgrad Ormanında ayırtedilmiş üç ekolojik toprak serisinin su bilançoları ve yeryüzü şekline göre yetişme ortamı birimleri (Kantarcı, M. D. 1980-1) ile bu yetişme ortamı birimlerinin uydu görüntülerindeki parlaklık (jers. sar) değerleri (Musaoğlu, N. 1999)
94 44-48 71 88 (94) 71 (88) - 80-77 (96) > 102-106 < 44-45 44-48 239. mm/m 2 Nemlilik Değeri 200 180 160 TAZE N E M L İ K U R U T A Z E SU NOKSANI 209.3 YAĞIŞ 1069.4 60 50 140 120 40 100 80 60 40 20 0 NEMLİLİK DEĞERİ F.S.K (DEPOLANAN SU) 103 mm/m 2 x 0,6m GET = 519.1 (yıllık) IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III Aylar PET=728.4 (yıllık) SU FAZLASI 550.3 30 20 10 0 BELGRAD ORMANI NDA ORTA DERİN, TAŞSIZ AĞIR BALÇIK TOPRAĞININ SU BİLANÇOSU (F.S.K. = 103 mm/m 2 x 0.6m) GÜNEY BAKI KUZEY BAKI Tzc K ÇN K K Tzc T N SIRT AY OY ÜY DÜZLÜĞÜ ÜY OY AY TABAN DÜZLÜĞ Ü 44-48 JER.SAR PARLAKLIK DEĞERLERİ YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNE GÖRE YETİŞME ORTAMI BİRİMLERİ PET : Potansiyel evapotranspirasyon, GET : Gerçek evapotranspirasyon, FSK: Faydalanılabilir su kapasitesi M. Doğan Kantarcı Şekil 67.c. Belgrad Ormanında ayırtedilmiş üç ekolojik toprak serisinin su bilançoları ve yeryüzü şekline göre yetişme ortamı birimleri (Kantarcı, M. D. 1980-1) ile bu yetişme ortamı birimlerinin uydu görüntülerindeki parlaklık (jers. sar) değerleri (Musaoğlu, N. 1999).
Şekil 67.a. Belgrad Ormanında ayırtedilmiş üç ekolojik toprak serisinin su blançoları ve yeryüzü şekline göre yetişme ortamı birimleri (Kantarcı, M. D. 1980-1) ile bu yetişme ortamı birimlerinin uydu görüntülerindeki parlaklık (jers. sar) değerleri (Musaoğlu, N. 1999) 240
Şekil 67.b. Belgrad Ormanında ayırtedilmiş üç ekolojik toprak serisinin su bilançoları ve yeryüzü şekline göre yetişme ortamı birimleri (Kantarcı, M. D. 1980-1) ile bu yetişme ortamı birimlerinin uydu görüntülerindeki parlaklık (jers. sar) değerleri (Musaoğlu, N. 1999) 241
Şekil 67.c. Belgrad Ormanında ayırtedilmiş üç ekolojik toprak serisinin su bilançoları ve yeryüzü şekline göre yetişme ortamı birimleri (Kantarcı, M. D. 1980-1) ile bu yetişme ortamı birimlerinin uydu görüntülerindeki parlaklık (jers. sar) değerleri (Musaoğlu, N. 1999). 242
243 Tablo 96. Genetik toprak sınıflandırmalarında kullanılan başlıca sınıflandırma kriterlerinin şematik olarak sıralanışı (Kantarcı, M.D. 1972-2 den). 1. Toprak suyunun sızma yönüne göre 2) Toprak profilinin genetik gelişimine göre sınıflama SINIFLAR Ham topraklar A/C horizonlu topraklar Esmer orman toprakları Podsollar A. KARASAL TOPRAKLAR BÖLÜMÜ TİPLER Ham alpin toprakları Ham iskelet toprakları Ranker Rendsina Esmer orman toprakları Solgun esmer orman toprakları Podsol Şeritli podsol ALT TİPLER Pararendsina Boz esmer orman toprakları Normal tipler arasındaki geçit tipler ve diğer alt tipler 3) Toprakların oluştukları anataşın özelliklerine göre sınıflama (her toprak tipinde veya alt tipinde) ÖRNEK OLARAK: Kil ham toprağı Granit rankeri Gnays esmer orman toprağı Marn ham toprağı Kumtaşı rankeri Fillit esmer orman toprağı B. YARI KARASAL TOPRAKLAR BÖLÜMÜ Silikat ham toprağı Toztaşı rankeri Kireçli esmer orman toprağı C. SU ALTI TOPRAKLARI BÖLÜMÜ Orta Avrupa da düzenlenen genetik toprak sınıflandırmalarında 7 basamak kullanılmaktadır (Tablo 97). Bu basamaklar aşağıda sıralanmışlardır. 1. Bölüm A, B, C 2. Sınıf a, b, c,... 3. Topak tipi I, II, II,... 4. Alt tip (I), (II), (III),... 5. Varyete 1, 2, 3,... 6. Alt varyete (1), (2), (3),... 7. Form. 1*, 2*, 3*,... Bölüm: Aynı su sızıntı yönüne sahip topraklar bir bölümde toplanmaktadırlar (Tablo 96 ve 97.) Sınıf: Bir bölüm içinde benzer horizonlaşma gösteren topraklar aynı sınıf içinde toplanmışlardır. Toprak tipi: Toprak sınıfları içinde aynı karakteristik horizonlara sahip topraklar genetik toprak tipleri olarak nitelenirler. Alt tip: Tipik toprak tipine yaklaşık özellikler gösteren fakat bazı farkları da olan toprak tipleri veya iki toprak tipi arasında geçit tipler alt tip olarak nitelenirler. Varyete:Toprak tipleri içinde içinde nitelik farkları gösteren topraklar ayırdedilmektedir. Az kireçli Esmer Orman Toprağı gibi veya A h horizonu ince veya kalın EO gibi. Form: Toprakların oluştukları anamateryale göre ayırdedilmektedirler.
244 Tablo 97. E. Mückenhausen (1960-62 - 77) tarafından düzenlenen genetik toprak sınıflandırması (Kaynak: E. Mückenhausen 1977). A - KARASAL TOPRAKLAR BÖLÜMÜ (TERRESTRISCHE BÖDEN) a) Karasal ham topraklar sınıfı. Tipler: I. Ham Alpin toprakları (Alpiner Rohböden), II. Artik strüktür toprakları (Arktischer Strukturböden), III. Syrosem veya ham iskelet toprakları (Syrosem oder Gesteinsrohboden). b) A-C Toprakları sınıfı (alt toprak balçıklanmamış). Tipler: I. Ranker, II. Rendsina (Rendzina), III. Pararendsina (Pararendzina). c) Bozkır toprakları sınıfı. Tipler: I. Çernozem (Bozkır kara toprağı), d) Pelosol ler sınıfı (kil toprakları). Tipler: I. Pelosol. II. Esmer bozkır toprakları (Brauner Steppenböden). e) Esmer orman toprakları sınıfı. Tipler: I. Esmer orman toprağı (Braunerde), II. Solgun esmer orman toprağı (Parabraunerde), III. Boz esmer orman toprağı (Fahlerde). f) Podsol lar sınıfı. Tipler: I. Podsol, II. Şeritli podsol. g) Kireçli topraklar sınıfı (Karbonat taşlarından oluşmuş). Tipler: I. Terra fuska (Terra fusca), II. Terra rosa (Terra rosa). h) Plastosol lar sınıfı (Silikat taşlarından veya killi silikat toprakları). Tipler: I. Esmer balçık (Braunlehm), II. Boz balçık (Graulehm), III. Kırmızı balçık (Rotlehm) h) Latosol lar sınıfı. Tipler: I. Kırmızı toprak (Roterde) II. Sarı toprak (Gelberde), I) Durgun su toprakları sınıfı. Tipler: I. Pseudogley, II. Stragnogley. j) Karasal kültür toprakları sınıfı (karasal antropojen topraklar). Tipler: I. Çayır toprakları (Plaggenesch), II. Bahçe toprakları (Hortisol), III. Bağ - meyve bahçesi toprakları (Rigosol).
245 Tablo 97 nin. (Devamı) B- YARI KARASAL TOPRAKLAR BÖLÜMÜ (SEMITTERRESTRISHE BÖDEN) a) Aluviyal topraklar sınıfı. Tipler: I. Ham aluviyal toprak (Rambla), II. Boz aluviyal toprak (Paternia), III. Rendsinaya benzer aluviyal toprak (Browina), IV. Kara toprağa benzer aluviyal toprak (Smonitza), V. Esmer aluviyal toprak (Vega). b) Gley sınıfı. Tipler: I. Gley, II. Islak gley (Nassgley), III. Turbalı gley (Anmoorgley), IV. Moorgley (Moorgley), V. Tundra gley (Tundragley). c) Su basar topraklar sınıfı(marschen). Tipler: I. Deniz marş ları (See marsh), II. Nehir ağzı marş ları (Brack marsch), III. Nehir marş ları (Fluss marsch), IV. Bataklık marş ları (Moormarsch). d) Yarı karasal antropojen topraklar sınıfı. C- SU ALTI TOPRAKLARI BÖLÜMÜ (SUBHYDRISCHE BÖDEN) Tipler: I. Su altı ham toprağı (Protopedon), II. Gyttja, III. Kokuşmuş çamur toprakları (Sapropel), IV. Dy. D- BATAKLIK TOPRAKLARI BÖLÜMÜ (MOORE) Tipler: I. Alçak turba (Niedermoor), II. Geçit turba (Übergangsmoor), III. Yüksek turba (Hochmoor). ABD de ve birçok ülkede bu arada Türkiye de de kullanılan M. Baldwin - C.E. Kellog - J. Thorp (1938) sınıflandırmasında 6 basamak kullanılmıştır (Tablo 98). Bu sınıflandırmada özellikle ilk üç grup genetik toprak sınıflandırması karakterindedir. Büyük toprak grupları genetik toprak tiplerinin karşılığıdır. Toprak serileri ve daha alt basamaklar ise tarım topraklarının sınıflandırılmasına yönelik ekolojik karakterli değerlendirmeleri kapsamaktadırlar. 1. Takım (order) 2. Alt takım (suborder) 3. Büyük toprak grupları (great soil group) 4. Toprak serileri 5. Toprak tipleri 6. Toprak fazları
246 Tablo 98. M. Baldwin - C.E. Kellog - J. Thorp (1938) tarafından düzenlenen toprak sınıflandırması (Kantarcı, M.D. 1972-2 den). Takım (Order) Zonal Topraklar İntrazonal topraklar Azonal topraklar Alttakım Büyük toprak grupları (Suborder) (Great soil group) 1. Soğuk zon toprakları Tundra toprakları 2. Kurak bölgelerin açık renkli toprakları 3. Yarı kurak, yarı nemli ve çayırların koyu renkli toprakları 4. Orman ve çayır sahalarının geçit toprakları 5. Konifer orman sahalarının açık renkli podsolik toprakları 6. Ilıman ve tropikal ormanların lateritik toprakları. 1. Halomorfik (tuzlu ve alkali) dışa akışı olmayan yerlerin toprakları. 2. Hidromorfik, bataklık, sızıntı veya taban suyu toprakları. Yarı arktik esmer orman toprakları Çöl toprakları Kırmızı çöl toprakları Sirosemler (boz renkli topraklar) Esmer topraklar Kırmızımsı esmer topraklar Kestane renkli topraklar Kırmızımsı kestane renkli topraklar Kara topraklar (çernozemler) Preri toprakları Kırmızı preri toprakları Kalkersiz esmer topraklar Podsollar Esmer podsolik topraklar Boz woded topraklar Asit esmer topraklar Boz esmer topraklar Kırmızı sarı podsolik topraklar Kırmızı esmer lateritik topraklar Sarımsı esmer lateritik topraklar Lateritler Solonçak topraklar (tuzlu) Solonetz topraklar (alkali) Solot toprakları Humuslu gley toprakları Alpin (Meadow) toprakları Bog toprakları Az humuslu gley toprakları Plano toprakları Tabansuyu podsollara Tabansuyu lateritleri 3. Kalkerli topraklar Kalkerli esmer orman toprakları Rendsina toprakları Grumusoller Kalkerli topraklar 4. Volkan tüflerinin toprakları Ando toprakları İskelet toprakları (Litosollar) Regosollar Alüviyal topraklar.
247 Takım: Topraklar olgunlaşma ve gelişimlerine horizonlaşmalarına göre 3 takıma ayrılmıştır. Alt takım: Toprakların oluşup - geliştikleri bölgesel iklim, bitki örtüsü ve yeryüzü şekli özellikleri gözönüne alınarak alt takımlar ayırdedilmişlerdir. Büyük toprak grupları: Topraklar gelişim durumları ve horizonlaşmalarına, horizon sıralanmalarına, bazı önemli kimyasal özelliklerine veya bölgesel özelliklere göre gruplandırılmışlardır. Toprak serileri: Topraklar oluştukları anataşa, gözeneklilik ve geçirgenliklerine ve türlerine göre serilere ayrılırlar. Eğim serilerin ayırdedilmesine diğer bir faktördür. Toprak serileri ilk tanımlandıkları yerin adı ile anılırlar (Miami serisi gibi). Toprak tipleri: Toprak serileri üst toprağın türüne göre ayırdedilirler (Miami balçığı gibi). Toprak fazları: Arazinin eğimi, bakısı, erozyon derecesi, toprağın geçirgenliği, taşlılık ve gerektiğinde sızıntı veya tabansuyuna göre toprak fazları ayırtedilir (Manona tuzlu balçığı % 8-11 eğimli, orta derecede erozyon gibi). ABD de C.E. Kellog ve G. D. Smith (1960) tarafından teklif edilen 7.toprak sınıflandırma taslağı ve bundan sonraki 8. taslak tekliflerine göre (Soil Survey Staff 1960, 67, - 75) 6 basamak kullanılmıştır (Tablo 99). 1. Takım 2. Alt takım 3. Büyük toprak grupları 4. Alt gruplar 5. Toprak familyaları 6. Toprak serileri Takım: Toprakların oluşum ve gelişimindeki etkili bölgesel iklim, yeryüzü şekli, bitki örtüsü özellikleri ve anakayanın yapısı ile toprakların genetik gelişim durumları (horizonlaşmaları) ve baz doygunluğu durumları gözönüne alınarak 10 takım ayırdedilmiştir (Tablo 99- a ve b). Alt takım: Toprakların oluşumlarında etkili veya tanıtıcı dört özelliğe göre alt takımlar ayırtedilmiştir (Tablo 99 - a ve b). (1) Yıl içinde toprağın nem rejimi (2) Toprağın oluştuğu anakaya (3) Tanıtıcı - belirgin toprak horizonları (4) Toprak oluşumunu etkileyen bölgesel coğrafik özellikler Büyük toprak grupları: Alt takımlar içinde; (1) toprağın türüne, (2) toprağın sıcaklık rejimine, (3) toprak strüktürüne, (4) toprak üzerindeki insan etkilerine, (5) A- horizonunun karakterine, (6) B- horizonunun karakterine, (7) toprak hayvancıklarının faaliyetlerine göre büyük toprak grupları ayırtedilmektedir.
248 Tablo 99-a. C.E. Kellog - G.D.Smith (1960) tarafından teklif edilen toprak sınıflandırması taslağında toprak takımları (Kaynak: Kantarcı, M.D. 1972 ve İnce, F. 1983). 1. Entisols: Genetik horizonları gelişmemiş veya zayıf gelişmiş topraklar. Diğer gruplara girmesi gereken topraklarla, profilleri zayıf gelişmiş veya gelişmemiş topraklar bu sıra içindedirler (alüviyal ve azonal topraklar). 2. Vertisols: Fazla miktarda kile sahip (humusca zengin A horizonlu) ve belirli bir horizonlaşma göstermeyen topraklar (Grumusol, Regur, Tirs, kara pamuk toprakları, Tropikal kara gleyler, Boz ve esmer (Smonitza olarak tanınmış) topraklar (bu toprakların mübadele kapasitelerinin 30 m. e. dan aşağı olması gerekir ki bu miktar kaolinit ve illit paleosollarına tekabül eder). 3. İnceptisols: Genetik gelişimin başlangıcında bulunan, nispeten genç topraklar (esmer orman toprakları, Tundra toprakları, volkan küllerinin (Ando Soil) toprakları, Esmer asit topraklar, İskelet toprakları, Regosollar, Gleyler). 4. Aridisols: Kurak bölgelerin toprakları, (B) veya B horizonu halinde tuzlu horizonlar ve alt toprakta sıkışmış toprak tabakaları bulunabilir. Kalın mul lü A horizonuna sahip podsolik ve Lateritik karakterli topraklardır (çöl toprakları, Kırmızımsı esmer topraklar, Solonçaklar, bazı Regosollar, iskelet toprakları (tuzlu topraklar), esmer topraklar, ham topraklar ve solonetz ler (alkali topraklar). 5. Mollisols: Çayır vejetasyonu altında gelişmiş, mull humuslu,kalın ve gözenekli A horizonuna sahip topraklar (kara topraklar, Rendsina, Preri toprakları (Brunizem), Kestane renkli topraklar, Kırmızımsı Preri toprakları, Humuslu Gley ler ve Planosol lar). (İ.H.Tunçkale ye göre Kalsimorf Esmer orman toprakları). 6. Spodosols: Kül renkli, Pas taşı veya belirli bir B horizonuna sahip topraklar (Podsol, Taban suyu Podsülü, esmer Podsolik topraklar). 7. Alfisols: Eski isimlendirmede pedalfer olan topraklar. Kil taşınması ve birikmesi olan,serin ve nemli iklim tesiri altında bulunan, nispeten yüksek (% 35 den fazla) baz doygunluğuna sahip topraklar (Boz esmer podsolümsü topraklar, Gray wooded ler, Kireçsiz esmer orman toprakları, Bog, Plano, toprakları ve Solonetz (alkali) toprakları) (Al: Alüminyum, Fe: Demir). 8. Ultisols: Nemli, sıcak iklim etkisi altındaki, baz doygunluğu nisbeten az (% 35 den az) olan, kilin ayrışmaya, uğradığı Lateritik topraklar (Kırmızı Sarı podsolik topraklar, Kırmızı esmer lateritik topraklar, Rubrozemler çok asit humuslu Gleyler ve taban suyu Lateritleri). 9. Oxisos: Oksitlenmiş topraklar. Henüz ayrışmamış mineraller ve kilin içinde kaolinit bulunmayan, Lateritik horizonlara sahip topraklar (Tropik ve subtropiklerin şimdiye kadar Laterit, taban suyu Lateriti ve Latosol olarak tanımlanan topraklarını kapsarlar) (İ.H. Tunçkale ye göre Terra Rosa ve Kızıl topraklar) 10. Histosols: Organik topraklar (Moor - turba toprakları, hidromorfik topraklar).
249 Tablo 99-b. C.E. Kellog ve G.D. Smith (1960) tarafından teklif edilen toprak sınıflandırması taslağında alt toprak takımları (Kaynak: Kantarcı, M.D. 1972 ve İnce, F.1983). 1. Entisols: Genetik horizonları gelişmemiş veya pek zayıf gelişmiş topraklar 1.1. Gleyleşme özellikleri gösteren topraklar 1.2. Özellikle sun i şekilde değiştirilmiş topraklar 1.3. Alüviyal depolar üzerindeki topraklar 1.4. Kumlu veya balçıklı kum türündeki topraklar 1.5. Diğer entisoller (örneğin litosollar, bazı Regosollar) 2. Vertisols: Çatlayan kil toprakları 2.1. Genellikle nemli topraklar 2.2. Kısa devreler için kuru topraklar 2.3. Uzun bir devre için kuru topraklar 2.4. Genellikle kuru topraklar 3. İnceptisols: Genetik gelişimin başlangıcında olan, nispeten genç topraklar 3.1. Gleylenme özellikleri gösteren topraklar 3.2. Volkanik kül üzerindeki topraklar 3.3. Tropikal bir iklim altında oluşmuş topraklar 3.4. Baz doygunluğu oranı (mollikepipedondan) düşük veya kuruduğunda masif strüktür kazanan topraklar Aquents Arents Fluvents Psamments Orthents Uderts Usterts Xererts Torrerts Aquepts Andepts Tropepts Umbrepts 3.5. Diğer inceptisollar (örneğin kahverengi toprakların çoğu Ochrepts 4. Aridisols: Kurak bölgelerin toprakları 4.1. Killi horizona sahip topraklar 4.2. Kurak kıntıkaların diğer topraklar (örneğin boz çöl toprakları) Argids Orthids 5. Mollisols: Çayır vejetasyon altında gelişmiş koyu A horizonlu topraklar (örneğin çernozemler, preri toprakları) 5.1. Boz ve killi horizonlara sahip topraklar Albos 5.2. Gleyleşme özellikleri gösteren topraklar Aquolls 5.3. Fazla miktarda kireçli anamateryallerden oluşmuş topraklar Rendolls 5.4. Soğuk iklimlerdeki diğer topraklar Borolls 5.5. Yağışlı iklimlerdeki diğer topraklar Udolls 5.6. Subhumid iklimlerdeki diğer topraklar Ustolls 5.7. Subarid iklimlerdeki diğer topraklar Xerolls 6. Spodosols: Kül renkli bir yıkanma ve belirli bir B horizonuna sahip olan topraklar (Podsollar) 6.1. Gleyleşme özellikleri gösteren topraklar 6.2. Kül renkli horizonda az humus ihtiva eden topraklar 6.3. Kül renkli horizonda az demir ihtiva eden topraklar 6.4. Demirli ve humuslu topraklar 7. Alfisols: Killi bir horizona sahip olan ve ortadan yüksek orana kadar baz ihtiva eden topraklar 7.l. Gleyleme özellikleri gösteren topraklar 7.2. Soğuk iklimlerdeki diğer topraklar 7.3. Nemli iklimlerdeki diğer topraklar 7.4. Subhumid iklimlerdeki diğer topraklar 7.5. Subarid iklimlerdeki diğer topraklar 8. Ultisols: Killi bir horizona sahip olan ve düşük baz ihtiva eden topraklar 8.1. Gleylenme özellikleri gösteren topraklar 8.2. Humuslu bir A horizonu olan topraklar 8.3. Nemli iklimlerdeki topraklar 8.4. Subhumid iklimlerdeki diğer topraklar 8.5. Subarid iklimlerdeki diğer topraklar 9. Oxisols: Oxic horizonlu lateritik topraklar 9.1. Gleylenme özellikleri gösteren topraklar 9.2. Humuslu bir A horizonu olan topraklar 9.3. Nemli iklimlerdeki diğer topraklar 9.4. Daha kurak iklimlerdeki diğer topraklar 10. Histosols: Organik topraklar Aquods Ferrods Humods Orthods Aqualfs Boralfs Udalfs Ustalfs Xeralfs Aquults Humults Udults Ultults Xerults Aquox Humox Orthox Ustox
250 Alt toprak grupları: Toprak kesitinde taşlılığın durumu, B-horizonundaki birikmenin cinsi (söskioksitler vd. gibi) özelliklere göre ayırdedilirler. Toprak familyaları: Bitkilerin beslenme ve büyümeleri için etkili (havalanma, su ekonomisi, besin maddeleri ve kök gelişimi vb.) benzer toprak özelliklerine sahip topraklar toprak familyaları halinde ayırdedilirler. Toprak serileri: Toprak serileri arazinin eğimi hariç diğer toprak özelliklerine göre toprak serileri ayırdedilmektedir. Bu toprak serileri eski (1938) sınıflandırmadaki toprak fazları basamağının karşılığıdır. 7.3. Toprak Horizonları Topraklar toprak yapan faktörlerin etkisi altında yukarıdan aşağı bazı değişimlere uğrarlar. Bu değişimler toprağın oluşum, olgunlaşma ve gelişim süresi boyunca kazandığı morfolojik yapıyı gösterirler. Toprak içinde yatay yönde görülen bu değişik zonlaşmalar toprak horizonları olarak adlandırılır. Toprak horizonları jeolojik tabaka (veya kat veya katman) değildirler. Jeolojik tabakalar jeolojik süreçlerin sonunda oluşmuşlardır. Toprak horizonları ise bu jeolojik tabakalardan sadece en üsttekinin topraklaşması (pedolojik süreç) sonucunda ortaya çıkan farkları ifade için kullanılır. Tablo 100 de toprak horizonlarının özelliklerine göre işaretlenmeleri için kullanılan harfler ve sayılar verilmiştir. Toprak horizonlarının incelenmesi ve doğru olarak hükümlendirilmesi toprağın oluşum veya gelişim sürecinde bulunduğu aşamanın öğrenilmesini sağlar. Toprak horizonlarının incelenmesi ile toprağın bitki yetiştirilmesi ve verimliliği konusunda çok değerli bilgiler elde edilir. Toprak horizonlarının incelenmesinden kazanılacak birçok değerli bilgi, laboratuvarda toprakların incelenmesi ve araştırılması için harcanacak çok değerli zamandan ve masraftan önemli bir bölümünü kazanmamızı sağlar. 7.4. Türkiye de Bulunan Önemli Bazı Toprak Tipleri Türkiye 7 coğrafya bölgesine ayrılmıştır. Coğrafya bölgelerimiz, iklim, yeryüzü şekli ve jeolojik yapı bakımından birbirinden önemli farklar göstermektedirler. Toprakların oluşumları ve gelişimleri bakımından coğrafya bölgelerimizin içinde de birbirinden farklı özelliklere sahip ortamlar yer almaktadırlar. Marmara Bölgesinin bir bölümü olan Trakya da toprak yapan faktörlerden yeryüzü şekli, iklim ve anakaya özelliklerine göre pek kısa yatay mesafelerde birbirinden belirgin farklar gösteren toprak tipleri gelişmiştir (şekil 63). Marmara ve Karadeniz bölgelerinde görülen yıkanma ve birikme olayları (tablo 61, 62, 63, 68, 70 ve şekil 64) İç Anadolu Bölgesinde hemen hemen yoktur. Akdeniz Bölgesinde ise Akdeniz ikliminin hakim olduğu geniş alanda kırmızı akdeniz toprakları gelişmiştir. Akdeniz Bölgesinde ancak yüksek arazideki serin iklim etkisinde ve erozyona uğramamış yerlerde kireç taşından oluşmuş topraklarda yıkanma horizonlarının geliştiği görülmüştür. Birbirinden bu kadar önemli ortam farkları gösteren ülkemizde toprakların genetik ve ekolojik sınıflandırmalarını yapmak için daha çok araştırma ve bilgi birikimi gerekmektedir. Ancak ülkemizin toprakları ile bunların oluşup geliştiği ortam şartları hakkında yapılmış olan çalışmaların da pek değerli sonuçlar verdiği burada belirtilmelidir. Türkiye deki toprak çalışmalarından elde edilen bilgiler ve arazideki incelemelerimize dayanılarak topraklarımızın
251 Tablo 100. Genetik toprak horizonlarının gösterilmesi için kullanılan semboller (Kaynak: Kantarcı, M.D. 1972). Horizonlar ve Tabakalar Sembolü Horizonlar ve Tabakalar Sembolü Ölü örtü tabakası O ANAKAYA HORİZONLARI C Ayrışmamış yaprak Y Anamateryal zonu C v (ufalanmış anakaya) Çürüntü Ç Humus H Turba T Sert anakaya (Ufalanmamış C n anakaya) Humuslu üst toprak horizonu A h veya A 1 Kireçli anamateryal C ca YIKANMA HORİZONLARI A Tuzlu anamateryal C z Söskioksitlerin yıkanması (boz renkli) A e veya A 2 TABANSUYU HORİZONLARI G Kilin taşınması A l veya A 3 Oksitlenme zonu G o (kırmızı yatay çizgili) Söskioksit+kil taşınması (*) A el ve A le İndirgenme zonu (kirli beyaz-boz renkli) G r Pullukla işlenmiş horizon (üst toprak= pulluk zonu) A p DURGUNSU HORİZONLARI S Balçıklanma ve esmerleşme zonu (kil oluşumu ve demir oksitlenmesi) B v Oksitlenme zonu (Fe+Mn çökelekleri) S w BİRİKME HORİZONLARI B İndirgenme zonu (Mermer deseni gibi bozpas lekeli) S d Söskioksit birikimi B s veya B 1 JEOLOJİK TABAKALAR I, II Kil birikimi B t veya B 2 Söskioksit+kil birikimi (*) B st ve B ts Terra Rosa ların B horizonu T r Humus birikimi B h Terra Fuska larınb horizonu T f Kireç birikimi B ca Lateritlerin B-horizonu B u Tuz birikimi B z (*) Söskoksit yıkanması ve birikimi kil taşınması ve birikiminden daha kuvvetli ise yıkanma zonu Ael, birikme zonu B st harfleri ile gösterilir. Kilin taşınma ve birikmesi söskioksitlerden daha kuvvetli ise yıkanma zonu A le, birikme zonu B ts harfleri ile gösterilir. genetik sınıflandırmaları tablo 102 de verilmiştir.türkiye topraklarının sınıflandırılmasında aşağıda sıralanan prensiplere göre hareket edilmiştir. (1) Her ülkenin veya bölgenin toprak sınıflandırmaları kendi oluşum ve gelişim ortamlarına bağlı özellikler göstermektedir. Bu nedenle toprak sınıflandırmalarında bölgesellik temel prensiplerden biridir. (2) Çok kapsamlı ve uluslararası toprak sınıflandırmaları ülke, bölge ve yöre farklarından ortaya çıkan doğal ve antropojen ilişkileri yeterli ayrıntıda kavrayamayabilirler. Bu nedenle toprak sınıflandırması ülkenin kendi bölgesel özelliklerine ve antropojen etkilerine dayandırılmış olmalıdır.
252 (3) Ancak dünya toprakçıları ile anlaşabilmek ve bilgi alış verişinde bulunabilmek için kapsamlı sınıflandırmalarla da ilişki kurulmalıdır. (4) İklim bölgeleri ayırımına dayandırılmış genetik toprak sınıflandırmaları eskiden beri denenmiştir. Ancak bugünkü iklim özellikleri ile bazı toprak tiplerinin gelişimini açıklanamamıştır. Bu topraklar geçmiş jeolojik devrelerde hakim olmuş eski iklim tiplerinin (paleoklima) etkisi ile gelişmiş olan fosil topraklardır (paleosol lar). Toprak oluşum ve gelişiminde anakayanın etkili olduğu bölgelerde ise iklim bölgeleri ayırımına göre toprak sınıflandırmaları yeterli olamamışlardır (Bahçeköy Ekolü). (5) Toprakların genetik sınıflandırmasında tablo 96 da verilmiş ve tablo 101 de Türkiye toprak sınıflandırması için geliştirilmiş olan esaslar gözönüne alınmıştır: Bu esaslardan birincisi toprak suyunun sızma yönüdür. Karasal topraklarda toprak suyu (az veya çok) daima yukarıdan aşağı doğru hareket halindedir. Su altı topraklarında ise toprak suyu genellikle aşağıdan yukarı doğru hareket halindedir. Yarı karasal topraklarda toprak suyu mevsimlere de bağlı olarak iki yönde de hareket edebilmektedir. Suyun toprak içindeki hareketi toprakta yıkanma, taşınma ve birikme gibi genetik olayla sebep olmakta ve toprağın verim gücünü de etkilemektedir. İkinci esas toprak yapan faktörlerin etkisi altında toprakların horizonlaşmaları ve horizonların gelişim sırasıdır. Horizonlaşmamış (azonal), horizonlaşmanın başlangıcında (intrazonal) ve horizonlaşmış (zonal) toprakların gruplandırılması gerekmektedir. Üçüncü esas toprakların oluştukları anakayanın özelliklerine göre gösterdikleri gelişim ve gelişim sırasıdır. Bu esaslara göre Türkiye toprakları üç bölümde toplanmıştır. bölümlerin içinde toprakların horizon gelişimlerine göre alt bölümler gruplandırılmıştır. Azonal ve intrazonal topraklarda alt bölümler arazinin yapısına veya anakayanın özelliklerine göre, zonal topraklarda ise toprağın gelişimindeki horizon sınıflanmasına göre sınıflara ayrılmışlardır. Toprak sınıflarının içinde de toprak tipleri ayırdedilmiştir (Tablo 102). Toprak tipleri de gerektiğinde anakaya özellikleri ve gelişim farklarına göre alt tiplere veya varyetelere ayrılmışlardır. Azonal topraklar esas itibariyle anamateryal niteliğindedirler. Anamateryalin ve anamateryali oluşturan anakaya özelliklerinin gelişim sürecindeki toprakların özellikleri üzerindeki etkisi çok fazladır. Bu nedenle azonal toprakların sınıflandırılmasında arazinin yapısı, anamateryalin taneliliği, kireçli olup olmadığı ve diğer fiziksel ve mineralojik özellikleri de göz önüne alınmıştır. Anamateryalin özelliklerine dayanılarak azonal topraklar alt bölümündeki sınıfların sayısı daha da arttırılabilir. Ancak bu arttırma işlemi topraklarımız hakkındaki bilgilerimizin gelişmesi ile mümkün olabilecektir. İntrazonal toprakların gelişiminde de anakayanın özellikleri hakimdir. Fakat intrazonal toprakları, arazinin yapısına göre değişen bölgesel iklim özellikleri de gözönüne alınarak gruplandırmak gerekir. Ranker ve rendsina gibi A/C horizonlu topraklar daha çok nemli bölgelerde ve yamaç arazideki topraklar oldukları halde, kara topraklar, tuzlu topraklar farklı bölgesel iklim etkisi altında (yayla ve bozkırlarda) gelişmektedirler.
253 Zonal toprakların sınıflandırmalarında ise iklim etkisi ile klimaks a ulaşma olayı söz konusudur. Bu nedenle iklimin etkisi ön plana çıkmaktadır. İklimin etkisi toprağın horizonlarının gelişimini etkilediği için (fosil topraklar hariç) zonal topraklar horizonlaşmalarına göre sınıflandırılmışlardır. Ancak ülkemizde anakayanın toprakların oluşumları ve gelişimleri üzerindeki etkisi fazla olduğundan zonal toprakların tiplerinin veya alt tiplerinin ayırımında anakaya özellikleri de gözönüne alınmıştır. E. Mückenhausen (1960, 62, 77) toprak sınıflandırmasında anakaya, sınıflandırmanın en alt basamağı olan toprak formunda ele alınmıştır (özellikle zonal topraklarda). Bu ayırım orta Avrupa için geçerli olabilir. Ülkemizde ise zonal toprakların oluşum ve gelişimlerine uygun bir sınıflandırmada anakaya özelliklerinin daha yüksek sınıflandırma basamaklarında ele alınması gerekmektedir(bahçeköy Ekolü). 7.4.1. Karasal Topraklar Bölümü Yukarıda belirtildiği gibi karasal topraklar, sızıntı suyunun toprak içinde yukarıdan aşağı doğru hareket ettiği topraklardır. Karasal topraklarda ayrışma, toprağın oluşumu, olgunlaşması ve gelişimi olayları bütün safhaları ile bir sıra içinde incelenebilmektedir. Karasal topraklar horizonlarının gelişim sırasına göre dört alt bölüme ayırdedilmişlerdir (Tablo 102). 7.4.1.1. Azonal Karasal Topraklar Alt Bölümü Karasal toprakların azonal topraklar alt bölümünde toprak oluşumu henüz bir ayrışma - oluşum safhasındadır. Bu nedenle toprak horizonları gelişmemiştir. Doğal yapısı bozulmamış arazide anamateryalin üstünde belirginleşmemiş bir (A h ) horizonu yer alabilmektedir. Azonal karasal topraklar üç sınıfta toplanmışlardır. (1) Dağlık arazideki ham topraklar (2) Erozyona uğramış alanlardaki anamateryaller (3) Tortul materyaller 7.4.1.1. Dağlık Arazideki Ham Topraklar Sınıfı Dağlık arazide ayrışarak anamateryale dönüşmüş ve bir miktar da organik madde artıkları ile karışabilmiş (A h )/C v horizonlu ham topraklar-iskelet toprakları gelişmiştir. Bu topraklar çeşitli toprak sınıflandırmalarında Syrosem, Lithosol (FAO), entisol lardan lithic udorthen (ABD) olarak isimlendirilmiştir. (1) HAM TOPRAK (Sirozem) Ayrışmamış ve parçalanmamış anakaya (C n ) üstünde sığ bir ayrışma zonu oluşturmuş anamateryal (C v ) ile bunun üst kesiminde belirginleşmemiş bir (A) horizonu oluşumu görülür. Ham toprak 3 alt tipe ayrılır. (1.1.) Silikat ham toprağı: Sığ bir (A) / C v horizonu altında anakaya C n masiftir. Dağlık arazideki granit, gnays, andezit, kuvarsit ve benzeri anakayalar üstünde rastlanır.
254 (1.2.) Kireç taşı ham toprağı: Alttaki anakaya çatlaklıdır. Bu çatlakların arasında kireç taşının ufalanma ve ayrışma artıkları yeralmaktadır. Bitki kökleri bu çatlaklar arasında gelişebilir. Tipik olanlarına Toroslarda 2000m nin üstünde rastlanır (Bak. 2.2.3.2. karbonatların çözünmesi ve 6. 2. 10. karstik toprak oluşumu). (1.3.) Fliş ham toprağı: Anakayanın fliş yapısından dolayı gevşek tabaklardaki ham materyal su tutabilmektedir. Bu tabakalara kökler girmekte ve gelişebilmektedirler. Trakya da Işıklar Dağında ve Koru Dağında tipik örnekleri vardır. Fliş yapısından dolayı bu ham topraklar kolay ağaçlandırılabilir (Koru Dağı ağaçlandırmaları Keşan). (2) YAMAÇ KAĞŞAKLARI (Gevşek Ham Toprak-Gevşek Sirosem) Dağlık arazide anakayanın gece-gündüz arasındaki sıcaklık farklarından dolayı ufalanması (kağşaması) ile oluşan ve kısmen topraklaşmağa başlamış olan kağşaklar (taş döküntüleri köşeli, detritik materyal) gevşek ham topraklardır (Bak. 2.2.3.1. sıcaklık farkları). (2.1.1.) Silikat kağşağı: Tipik anamateryal görünümündeki köşeli taş döküntüleridir. Anakayanın sertliğine ve tane yapısına (minerallerinin iriliği-ufaklığı) göre kalınlıkları değişebilmektedir. (2.1.2.) Kireç taşı kağşağı: Silikat kağşağından alttaki ufalanmış anakayanın çatlaklı olması ile ayrılır. Bu çatlaklar kağşama olayı sırasında oluşan kum ve toz çapındaki malzemenin kar suları ile taşınması sonucunda oluşmuştur. Bitki kökleri (odunsu bitkiler dahil) çatlaklardaki su tutan bu malzemenin içinde gelişebilmektedirler (Tipik örneği Bey Dağları (Elmalı) Kızlar Sivrisi 2500-3086 m arasında çok dik yamaçlarda vardır.). (2.1.3.) Fliş Kağşağı: Katı fliş tabakalarının ufalanması ve gevşek tabakalardaki kil-toz bölümü ile karışması sonucunda oluşur. Yağış suları ile kil ve toz derinlere taşınmıştır. Alttaki ufalanmamış flişin gevşek tabakaları da su tuttuğu için diğer kağşaklardan ayrılır. Ağaçlandırmaya uygundur. Trakya da Işıklar Dağı nda yüksek kesimlerde örnekleri vardır. 7.4.1.1.2. Erozyon ve Açık Maden Ocağı İşletme Alanlarındaki Ham Topraklar Sınıfı Erozyona uğramış alanlarda kalan anamateryal ve kayalık arazi bu sınıf içinde toplanmıştır. Bunlar her yükseltide ve her türlü iklim etkisi altında oluşmuşlardır. Dağlık arazideki tipik ham topraklardan farkı, insan etkisi ile erozyona uğramış alanlarda oluşmalarıdır. Erozyon etkisi ile toprak gelişimi tekrar başlangıç safhasına dönmüştür. Bu nedenle erozyon alanlarındaki ham topraklar antropojen topraklar alt bölümünde anılmış fakat bu bölümde anamateryaller halinde sınıflandırılmışlardır. (1) ANTROPOJEN HAM TOPRAK (ANAMATERYAL) Yamaç arazide erozyondan arta kalmış materyal. Bunlar genellikle erozyona uğramış toprağın B-C ve C v horizonu kalıntılarıdır. Ham toprak ile anamateryal birbirine karışmıştır. Anakayanın özelliklerine göre üç alt tipe ayrılırlar. Genel özellikleri ham topraklara benzerse de onlardan oluşumları ve karışımları ile ayrılırlar. Açık maden ocağı işletmesinden artakalmış materyaller de bu sınıfa girer. (1.1.) Antropojen silikat ham toprağı (1.2) Antropojen kireç taşı ham toprağı
255 (1.3.) Antropojen fliş ham toprağı (1.4.) Açık maden ocağı işletmesi artık materyalleri Ağaçlı köyü kömür ocaklarının artık materyalleri üstünde 1988 89 da yaptığımız ağaçlandırma çalışmaları sonucunda ölü örtü oluşmuş ve ham materyal topraklaşma sürecine girmiştir (Kantarcı, M. D. 1988/3, 1997/4, 1998/1, Kantarcı ve ark. 1998) (7.4.1.4.2. ile ilişki kurunuz). 7.4.1.1.3. Tortul Materyaller Üstündeki Ham Topraklar Alçak arazide, taban arazide ve dağlık arazideki çanaklarda (Kokurdanlıklarda) toplanmış olan tortul materyaller taşlı, kumlu, tozlu,balçıklı, killi yapıda olabilmektedirler. Bu materyaller henüz çok genç olup, toprak oluşumunun başlangıcında yeralırlar. Üzerleri otlarla yeni yeni kaplanmaktadır. Su tutabildikleri için bitki yetişmesine uygundurlar. İklimin uygun olduğu yerlerde ağaçlandırılabilirler. (1) ALT YAMAÇLARDAKİ KAĞŞAK HAM TOPRAKLARI Dağ yamaçlarındaki kağşakların aşağı doğru hareketi (eğime bağlı olarak buzul ve kar etkisi ile) sonucunda alt yamaçlarda kalın kağşak tortulları oluşmaktadır (Beydağları; Çamkuyusu, Avlankuzu Tepe, Çığlıkara). Köşeli taş döküntülerinden ibaret olan bu alt yamaç kağşaklarının yamaç kağşaklarından farkı; derin oluşları yanında, taban ıslaklığının bulunuşudur. Yamaç sızıntı sularının sebep olduğu bu taban ıslaklığı tipik taban suyu değildir. Alt yamaç kağşaklarını oluştukları anakayanın mineralojik yapısına göre alt tiplere ayırmak gerekir. Alt yamaç kağşaklarının arasında ve derinlere doğru ince malzeme daha fazladır. İnce malzeme kağşağın aşağı doğru sürüklenmesi sırasında öğütülmesi sonucunda oluşmaktadırlar (morenlere benzer oluşum). Sızıntı suları ile de ince materyal kağşağın alt kısmına taşınmaktadır. Alt yamaç kağşakları bu özelliklerinden dolayı ağaçlandırılabilir. (2) ÇAKILLAR VE ÇAKILLI-KUMLU TORTUL HAM TOPRAKLAR Taban arazide akarsuların getirdiği yuvarlanmış köşeli çakıl ve çakıllı kumlu tortulların ayrı bir tip olarak ayırdedilmesi gerekmektedir. Bunların alt tipleri geldikleri anakayanın mineralojik yapısına göre ayrılmalıdır. Çakılların kumlu olanları kalın tabakalar oldukları takdirde ağaç yetiştirmeye uygundurlar. Çakıllarda derinde ve hızla akan mevsimlik bir tabansuyu bulunabilmektedir. (3) MİL HAM TOPRAKLARI Mil, kumlu tozlu akarsu tortullarıdır. Az miktarda kil de içerirler. Genç olanları akarsuların taşkın alanlarında yeralırlar. Yaşlı olanları topraklaşmıştır. Miller tozlu oluşlarından dolayı suyun sızmasını kısmen engellerler, kil pek az olduğu için suyu ememezler ve cıvıklaşırlar. Toz bölümü fazla olan millerin tava gelmeleri güç olduğu için işlenmede güçlük çıkarırlar. Bunlar yaz kuraklığı olan yörelerde geniş ve derin çatlaklar geliştirirler. Tabansuyuna sahip olan miller bitki yetiştirmek için daha uygundurlar. Kireçli ve kireçsiz milleri alt tipler halinde ayırmak gerekir. (4) KİL VE KİLLİ TORTUL HAM TOPRAKLARI Bunların birinci alt tipi akarsuların taşkın alanlarındaki genç kil ve killi aluviyal tortullar üzerinde gelişmeğe başlamış olan ham topraklardır. Suyu tutmaları, suyu emdikleri için cıvıklaşmamaları nedeni ile millerden farklıdırlar. Devamlı tabansuyu etkisinde gleyleşme yönünde gelişirler. Yaz kuraklığı olan yörelerde ise toprak yüzü geniş ve derin
256 olarak çatlar. İşlenmeğe ve bitki yetiştirmeğe uygundurlar. Dağlık arazide kokurdanlıklarda toplanan killi-kireçli (kireç taşlı) veya sadece killi olan alt tipleri de vardır. Yerel iklime de bağlı olarak bu kokurdanlıklarda ağaç yetiştirilebilir. Don çukuru durumunda olanları veya daha yüksekte olanlarında sadece ot yetişir (Elmalı-Çığlıkara, Dokuzgöl kokurdanlıkları gibi). (5) KUMUL HAM TOPRAKLARI Kumullar rüzgâr tortullarıdır. Kumullar kara kumulları, kıyı kumulları ve deniz kumulları olarak üçe ayrılmaktadır. Karakumulları genellikle tuzlu ve kireçlidirler (İç Anadolu da Karapınar ve güneyi). Kıyı kumulları oluştukları materyalin özelliğine bağlı farklar gösterirler. Bunlar genellikle kireçsiz ve kırmızı renkli kumullardır. Trakya Karadeniz kıyı kumullarından karasal kökenli olanlar Pliosen I tortullarından gelişmişlerdir. Bunlar kırmızı renkli ve kireçsiz olup tipik örneklerdir. Deniz kumulları denizin kıyıya çıkardığı kumlar olup renkleri beyazdır ve genellikle deniz hayvanlarının kırılmış kabukları (kavkılar) ile karışıktırlar. Bu nedenle deniz kumulları kireçli olabilir. Kumulları kireçli, kireçsiz, tuzlu olarak alt tiplere ayırmak toprak oluşumu bakımından gereklidir. Kumullarda tabansuyunun bulunup, bulunmayışına göre varyeteler ayrılabilir. Kumulların bitkilendirilmesi ve ağaçlandırılmasında mineralojik yapıları yanında tabansuyunun bulunuşu veya bulunmayışı ile tabansuyunun bikarbonatlı oluşu veya deniz suyu karışan yerlerde tuzlu oluşu gibi özellikler önemlidir (Fazla bilgi için bak. Kantarcı, M.D. ve ark. 1973 ve Kantarcı, M.D. - S. Koparal 1987). 7.4.1.2. İntrazonal Karasal Topraklar Alt Bölümü Karasal toprakların intrazonal alt bölümü, azonal topraklar alt bölümü ile zonal topraklar alt bölümü arasında geçiş safhasındaki toprakları kapsamaktadır. İntrazonal topraklar toprak oluşumu ve olgunlaşması aşamalarındaki topraklardır. Bunlarda belirgin bir A h horizonu gelişmiştir. A h horizonunun altında anamateryal C v horizonu yeralmaktadır. Katı anakayalardan oluşan intrazonal topraklarda en altta C n horizonu bulunmaktadır. İntrazonal topraklar esas itibariyle oluştukları anamateryalin veya anakayanın özelliklerine, kısmen de oluştukları bölgenin iklim özelliklerine göre 5 sınıfa ayrılmışlardır. (1) Silikat anakayalarından oluşan intrazonal topraklar (2) Kireçli silikat anakayalardan oluşan intrazonal topraklar (3) Kireç taşlarından oluşan intrazonal topraklar (4) Gevşek materyallerden oluşan intrazonal topraklar (5) Kara topraklar (Marnlardan oluşan topraklar) 7.4.1.2.1. Silikat Anakayalarından Oluşan İntrazonal Topraklar Sınıfı Silikat anakayalarının ufalanması ve ayrışması sonucu oluşan A/C horizonlu topraklar taşlı ve sığ topraklardır. Bunların tipik temsilcisi Ranker dir. Ranker Ranker, belirgin bir A h horizonu ile ufalanmış çok taşlı bir C v horizonundan ve bununda altında masif bir C n horizonundan oluşmaktadır. A h horizonunun kalınlığı ve humus oranı iklim özelliklerine ve bitki örtüsüne göre değişmektedir. Tipik rankere FAO sınıflandırmasında da Ranker adı verilmiştir. ABD sınıflandırmasında entisollardan lithic uderthens ve entic udorthens olarak isimlendirilmektedir.