Ana Haber Bültenlerinin Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleriyle Değerlendirilmesi

Ana Haber Bültenlerinin Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleriyle Değerlendirilmesi Şafak KIZILTAŞ Ömer SELMAN MERMİ Hacı Mehmet ALAĞAŞ Neşet BEDİR Tamer EREN Kırıkkale Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü Kırıkkale Özet İnsanlar gün içinde geçen olayları haber bültenleri aracılığıyla öğrenmektedir. Televizyon haberleri haber almada en çok tercih edilen medya aracıdır. Bu çalışmada da televizyon haberleri üzerine bir araştırma yapılmış olup, haberlerde karşılaşılan sorunlar ele alınmıştır. Çok kriterli karar verme yöntemleri (ÇKKV) kullanılıp beş ana haber bülteni birbiriyle karşılaştırılarak en az sorunlu olan ana haber bülteninin belirlenmesi amaçlanmıştır. Karşılaştırmalarda kullanılmak üzere belirlenen dokuz kriter, uzman kişilerin görüşlerine başvurularak, çok kriterli karar verme yöntemlerinden Analitik Hiyerarşi Prosesi(AHP) yöntemi ile ağırlıklandırılmış, elde edilen kriter ağırlıkları TOPSIS ve PROMETHEE yöntemlerinde kullanılarak, haber bültenleri olumsuzluk değerlerine göre sıralanmıştır. Anahtar kelimeler: Ana Haber Bültenleri, Haberlerin Analizi, AHP, TOPSIS, PROMETHEE, Çok Kriterli Karar Verme Abstract Analysis of Television News Using the Multi-Criteria Decision-Making Method People learn about events during the day through television news bulletins, which are their preferred media tool for learning news. This study investigated television news and discusses the problems encountered in the news. It aims to determine the main problems of news bulletins, which are the least problematic, by using multi-criteria decision-making (MCDM) methods and comparing the five main news bulletins. The nine criteria used in the comparison were weighted by the analytical hierarchy process (AHP) of multi-criteria decision-making methods by consulting expert opinions. The obtained criteria weights were used in the TOPSIS and PROMETHEE methods, and the news bulletins were ranked according to their negative values. Key words: news bulletins, analysis of news, AHP, TOPSIS, PROMETHEE, multi-criteria decision making 346

Giriş Televizyon, radyo, gazete, dergi ve sosyal medya ile hayatımızın bir parçası haline gelen medya, toplum hayatında önemli bir yere sahiptir. Bu durum düşünce yapımızı, olaylara bakış açımızı, siyasal fikrimizi, bilinçaltımızı vb. etkilemektedir. Böylelikle toplumun algısını yönetmek ve düşünce yapılarını etkilemek için medya etkili bir araç haline gelmektedir. Bu yüzden bilinçli bir şekilde gündemi takip edebilmek, olayları değerlendirip doğru çözümleyebilmek ve medyayı eleştirel bakış açısıyla doğru anlayabilmek için medya okuryazarlığının öğrenilmesi teşvik edilmektedir. Medya organlarından televizyon, görsel ve işitsel özellikleriyle haber, dizi, film, belgesel ve güncel bilgilere ulaşmak için toplumun yaygın olarak kullandığı önemli bir kitle iletişim aracıdır. 2012 yılında yapılan RTÜK Televizyon İzleme Eğilimleri Araştırması nda televizyon programlarının izlenme sıklığı ile ilgili verilere bakıldığında, % 76.7 ile yerli diziler, % 74.5 ile haberler ve % 49.7 ile Türk Filmleri ankete katılanlar tarafından izlenen program türlerinde en yüksek orana sahiptir. Haberlerin yüksek bir oran ile en çok izlenen programlar sıralamasında yer aldığı tespiti yapılmıştır. Ana haber bültenleri ise, haber alma konusunda sıkça kullanılan araçlardan biri olmasından dolayı ayrı bir önemi vardır. Ancak ana haber bültenlerinde karşılaşılan belli başlı sorunlar vardır. Şahin (2014) haberlerde karşılaşılan temel sorunları; haberin reklamlaşması, sapma, önyargı, yüzeysel ve önemsiz bilgi sunmak, çatışmayı körüklemek, duygusal çekiciliği olan olaylara yönelmek, felaket tellallığı yapmak, dengelilik sorunu ve belirli coğrafya ve bölgelere odaklanmak olarak belirlemiştir. Haberdeki bu sorunlar çalışmamızda değerlendirme kriterleri olarak alınmıştır. ÇKKV yöntemleri karar verme sürecinde, alternatiflerin kriterlere göre karşılaştırılmasında kullanılmaktadır. Ana haber bültenlerindeki sorunları analiz etmek için; kanalların sıralanması ve karşılaştırılmasında, belirlenen kriterlerin ağırlıklandırılmasında ve alternatiflerin değerlendirilmesinde kullanılabilir. Bu çalışmada diğer medya organlarına göre önemli bir kullanıcı kitlesine sahip olan televizyondaki ana haber bültenleri incelenmiştir. Ana haber bültenlerinde karşılaşılan temel sorunlar incelenmiş ve değerlendirilmiştir. Alağaş vd.(2016) nin beş televizyon kanalının on günlük ana haber bültenlerini analiz ettiği çalışmalarında, bu dokuz kriterin karşılaşılma sıklığı belirlenmiş ve AHP yöntemi ile kriterler ağırlıklandırılıp TOPSIS yöntemi ile kanallar sıralanmıştır. Çalışmamızda Alağaş vd.(2016) deki veriler kullanılarak kanalların PROMETHEE yöntemiyle sıralanması ve elde edilen sonuçların karşılaştırılması yapılacaktır. Çalışmanın ikinci bölümünde, haber değerlendirme kriterleri olarak alınan haberlerdeki sorunlar açıklanmıştır. Üçüncü bölümde ÇKKV yöntemlerinden AHP, TOPSIS ve 347

PROMETHEE yöntemlerinin adımları anlatılmıştır. Dördüncü bölümde literatür taraması verilmiştir. Beşinci bölümde ise yapılan uygulamaya yer verilmiştir. Son bölümde elde edilen sonuçlar yer almaktadır ve gelecek çalışmalar için öneriler sunulmuştur. Haberler Ve Haber Değerlendirme Kriterleri Sosyal bir varlık olan insan çevresinde gelişen hadiselerden ve gündemden haberdar olmayı arzu eder. Bunun için bireyin başvuracağı kitle iletişim araçlarından televizyon ve haber alma kaynağı olan ana haber bültenleri toplum tarafından yaygın olarak kullanılmasından dolayı ayrı bir öneme sahiptir. Bir olay haber olup ana haber bülteninde yayınlanana değin çeşitli süreçlerden geçer. Bu süreçlerde yöneticilerin ve medya çalışanlarının şahsi fikirleri etkili olmaktadır. Özellikle medya kuruluşlarının sosyal sorumluluklarını göz ardı ederek, ticari kaygılarından ötürü siyasi otoriteler ile olan ilişkisini bozmama, reklam verenleri gücendirmeme gibi davranışlara yönelmesi haberin kalitesini düşürmektedir (Erimli, 2014: 31). Bunun sonucunda haberin içeriğinde Şahin (2014) nin de belirttiği sorunlar ortaya çıkabilmektedir. Bu sorunlar şu şekilde sıralanabilir: Haberin Reklamlaşması (HR) Haberin reklamlaşmaya doğru kayması kanalların ticari hedeflerinden kaynaklanan bir sonuçtur (Şahin, 2014). Haber bültenlerinde adeta reklam sunarcasına sektör ya da ürünün tanıtımı yapılan haberler izleyicide ilgi uyandırmaktadır. Otomotiv, teknolojik aletler, konut vb. sektörlerinde yapılacak kampanyalar, ünlülerin ya da uzmanların yaptığı açıklamalarda kendisinin ya da şirketinin reklamını yapması, vizyona yeni girmiş sinema filmindeki bir olay gibi haberlerin toplumu bilgilendirme amacından ziyade tanıtım aracına dönüşüp bilinçli ya da bilinçsizce reklam yapılması haberlerde yer alan sorunlardan biridir. Sapma (S) Medya, ticari kaygılardan ötürü sıra dışı olayları topluma sunma çabasındadır. Normal olarak göremeyeceğimiz, absürt ve başka bir örneğine zor rastlayacağımız olayları reyting kaygısıyla sundukları haberler sapma sorunu olan haberlerdir. Bir adamın 100 çocuğunun olması, ihtiyar bir kadının doğum yapması, yapışık doğan üçüzler, fok balığına benzeyen patates, üzerinde Allah yazan bitki veya hayvanlar gibi istatistiksel olarak meydana gelmesi zor olan haberler izleyiciye bilgi vermek hedefinden uzaklaştırarak saptırır. Önyargı (Ö) Şahin (2014) önyargıyı "Göz ardı etmek, taraflı veya önyargılı muhabirin/medyanın belli başlı önemli olayları önemsizleştirmek; izleyicileri yanıltmak yoluyla kamu bilincini kendi 348

benimsediği ideoloji doğrultusunda şekillendirmek amacıyla başvurdukları başlıca yollardan birisidir." olarak tanımlamıştır. Toplumun büyük bir kısmı ülkesindeki ve dünyadaki birçok hadiseyi medyaya yansıdığı kadarıyla bilmektedir. Önyargı ile göz ardı edilen olaylardan toplum bihaberdir. Medya, topluma kendi açısından gördüğünü aktarır ve fikir yapısını empoze etmeye çaba gösterir. Dinci medya, liberal medya, yandaş medya, kartel medyası gibi etiketlerin oluşması basın kuruluşlarının önyargılı olmasının bir sonucudur. Yüzeysel ve Önemsiz Bilgi Sunmak (YVÖBS) Toplumun haber alma hakkını ve ihtiyacını karşılaması gereken basın kuruluşları yüzeysel ve gereksiz bilgi sunmasından ötürü eleştirilmektedir. Haber bültenlerinde izleyicilere önemli bir haberi detaya inmeden yüzeysel sunulması veya toplumu ilgilendiren haberler yerine önemsiz haberlerin yayınlanması izleyicinin tutarlı ve derinlemesine bir bilgi edinememesine yol açmaktadır. Çatışmayı Körüklemek (ÇK) Çatışma, toplumun dikkatini celp eden, dolayısıyla izleyici sayısını artıran bir unsurdur. Toplumun hassas olduğu siyaset, din, terör gibi konular çatışmayı körüklemek için uygun bir zemindir. Ekranlarda müzakere edilen konu bilimsel veya sosyal tartışmadan uzak, sonucu olmayan bir kavgaya dönüşmektedir. Bu da birlik içinde yaşaması gereken toplumun kutuplaşmasına neden olur. Duygusal Çekiciliği Olan Olaylara Yönelmek (DÇOOY) Haber bültenlerinde başlıca görülen sorunlardan biri olan duygusal çekiciliği olan olaylara yönelme sorunu, insanlarda korku, panik, heyecan, üzüntü gibi duygular uyandıracak haberlerin ön plana çıkarılması olarak ele alınabilir. Bir kavga, ölüm olayının ya da bir şehit cenazesinde cenaze etrafında ağlayanların, feryat edenlerin ön plana çıkarılması bu duruma örnek verilebilir. Felaket Tellallığı Yapmak (FTY) Günlük hayatta meydana gelen olayların abartılarak anlatılması haber kanallarının sıkça başvurduğu bir anlatım şeklidir. Haberi yapılacak olayların olumsuz yanlarının ön plana çıkarılarak haber sunumunun yapılması ya da sürekli olarak kötü olayların sunulması felaket tellallığı yapma sorununa dâhildir. Reyting uğruna yapılan bu gibi durumlar izleyicilerin bilinçaltında kötü etkiler bırakmakta, günlük yaşamdaki olaylara bakışını olumsuz etkilemektedir. 349

Dengelilik Sorunu (DS) Denge, bir olaya yönelik birden çok bakış açısı olacağını bilerek, bunları eş düzeyde dışarı yansıtma durumudur. Haber için dengelilik sorunu ise haberin yapım sürecinde toplumun tüm kesimlerini ilgilendiren olayları, sübjektif bir biçimde sadece bir kesimin görüşlerine göre değerlendirme durumudur. Örneğin siyasi konularda beli bir siyasi görüşü ön plana çıkartıcı; o siyasi görüşe göre ifadelerin kullanımı izleyicilere haber kanalının taraflı yayın yaptığı izlenimini verebilir. Bu sebeple haberlerde karşılaşılan temel sorunlardan biri de dengelilik sorunudur. Belli Coğrafya ve Bölgelere Odaklanmak (BCVBO) Haberleri coğrafya ve bölgelere göre ön plana çıkarma, odaklanma sorunudur. Ülke içinde İstanbul, Ankara, İzmir, Antalya; ülke dışında Amerika, Rusya, Çin, Japonya, Avrupa ülkeleri gibi daha gelişmiş, bilindik şehir ve ülkelere yönelirken, diğer şehir veya ülkeler ile ilgili haberler pek ön plana çıkmamaktadır. Bu durum haberin belli bir zümreyi ilgilendirmesini, bu zümre dışında kalan kişilerin kendilerini ilgilendirecek haberlere ulaşamamasını sağlamaktadır. Yöntemler Çok kriterli karar verme yöntemleri birden fazla kriterin dikkate alındığı karar verme problemlerinin çözümünde kullanılmaktadır. Bu çalışmada da AHP, TOPSIS ve PROMETHEE yöntemleri kullanılmıştır. Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP) Yöntemi Saaty (1980) tarafından geliştirilen bir yöntemdir ve çok kriterli karar verme problemlerinin çözümünde kullanılan yöntemlerden biridir. Çok geniş bir uygulama alanına sahiptir ve birçok karar verme probleminde kullanılmaktadır. Öncelikli olarak amaç belirlenir ve bu amaç doğrultusunda amacı etkileyen kriterler ve kriterlere ait olan alt kriterler saptanmaya çalışılır. Amaç kriterleri belirlendikten sonra, kendi aralarındaki önem derecelerinin belirlenmesi için ikili karşılaştırma karar matrisleri oluşturulur. Bu matrislerin oluşturulmasında Tablo 1'de belirtilen Saaty (1980) tarafından geliştirilen 1-9 önem skalası kullanılır. Bu skala anket veya uzman kişilerin görüşlerine dayanarak kriterler arasındaki önem derecesinin belirlenmesinde yardımcı olur. AHP yönteminin adımları şu şekildedir: Adım 1: Karar Probleminin Tanımlanması ve Ayrıştırılması Adım 2: Faktörler Arası Karşılaştırma Matrisi Oluşturulması 350

Adım 3: Faktörlerin Yüzde Önem Dağılımlarının Belirlenmesi Adım 4: Faktör Kıyaslamalarındaki Tutarlılık Ölçülmesi Adım 5: Her Bir Faktör İçin M Karar Noktasındaki Yüzde Önem Dağılımlarının Bulunması Adım 6: Karar Noktalarındaki Sonuç Dağılımının Bulunması Tablo 1. Saaty'nin 1-9 önem skalası Önem Değer ifadesinin anlamı değerleri 1 Her iki faktörün eşit öneme sahip olması durumu 3 1. Faktörün 2. faktörden daha önemli olması durumu 5 1. Faktörün 2. faktörden çok önemli olması durumu 7 1. Faktörün 2. faktöre nazaran çok güçlü bir öneme sahip olması durumu 9 1. Faktörün 2. faktöre nazaran mutlak üstün bir öneme sahip olması durumu 2, 4, 6, 8 Ara değerler TOPSIS Yöntemi Hwang ve Yoon (1981) tarafından geliştirilen TOPSIS (Technique for Order Preferences by Similarity to an Ideal Solution) yönteminde alternatiflerin belirlenen kriterlere göre sıralanması işlemini gerçekleştiren bir ÇKKV yöntemidir. Alternatiflerin pozitif ideale yakınlığı ve negatif ideale uzaklığına göre sıralama yapılarak en uygun alternatif seçilir. Temel olarak TOPSIS in adımları şu şekildedir: 1. Karar matrisinin oluşturulması 2. Standart karar matrisinin oluşturulması 3. Ağırlıklı standart karar matrisinin oluşturulması 4. İdeal ve negatif ideal çözümlerin hesaplanması 5. Ayırım ölçülerinin hesaplanması 6. İdeal çözüme göreli yakınlığın hesaplanması PROMETHEE Yöntemi Brans tarafından 1982 yılında ortaya atılan PROMETHEE (Preference Ranking Organization METHod for Encrichment Evaluations) yöntemini Brans ve Vincke (1985) tarafından geliştirilmiştir. PROMETHEE yöntemini diğer ÇKKV yöntemlerinden ayıran temel 351

fark, kriterler arasındaki önem ağırlıklarının olmasının yanı sıra, her bir kriterin kendi iç ilişkisini de dikkate almasıdır. Bu iç ilişki veri kümesinin dağılımıyla ortaya konmaktadır. PROMETHEE yönteminin adımları şu şekildedir: Adım 1: Veri matrisinin oluşturulması Adım 2: Kriterler için tercih fonksiyonlarının oluşturulması Adım 3: Ortak tercih fonksiyonlarının oluşturulması Adım 4: Tercih indekslerinin belirlenmesi Adım 5: Alternatifler için pozitif ve negatif üstünlük değerlerinin belirlenmesi Adım 6: Kısmi sıralamanın belirlenmesi (Promethee 1) Adım 7: Tam sıralamanın belirlenmesi (Promethee 2) Literatür Araştırması Semetko ve Valkenburg (2000: 93) 2.601 gazete haberi ve 1.522 televizyon haberini analiz ederek belirlenen haber çerçevelerinin yaygınlığını araştırmışlardır. Şengürbüz (2001) çalışmasında Türkiye'deki televizyon kanallarında yayınlanan ana haber bültenlerinin, seçilen örnek kanallar üzerinden biçim ve içerik çözümlemesi yaparak haber bültenlerinin gün geçtikce magazinel bir biçim alması ve bir gösteriye dönüşmesi, nitelik azalmasına neden oluyor mu? Ne tür olumsuzluklarla karşılaşılıyor?" sorularının yanıtlarını bulmaya çalışmıştır. Çalışmasının sonuç bölümünde ise Türk televizyonlarının oluşturduğu görünümü olumlu ve olumsuz yönleriyle ortaya koymuştur. Kars, Atik, Yıldız ve Irgınbayeva (2002: 560) çalışmalarında ana haber bültenlerinde yer alan haberlerin teknik, tür, süre, sıralama, haber toplama ve sunma biçimlerini incelemiş ve analiz etmişlerdir. Bu çalışma ile aynı haberin farklı kanallarda sunuş biçimindeki farklılıklardan yola çıkarak kanalların yayın politikaları hakkında fikir oluşması amaçlanmıştır. Çankaya ve Köksalan (2004: 25) çalışmalarında alımlama çözümlemesi yönteminden faydalanarak televizyon haberlerinde haber değerlendirme kategorilerinin, üniversite öğrencilerinin televizyon haber bültenlerinde yer alan haberleri alımlama/okuma biçimleri üzerindeki etkilerini ortaya koymaya çalışmışlardır. Öztürk (2004: 98), televizyon haberciliğinin hedef kitle üzerinde etkili bir habercilik olduğunu ifade etmiştir. Çalışmasında, TRT, NTV ve Show TV nin ana haber bültenlerine içerik çözümlemesi yaparak özel televizyon kanallarının Türk haberciliğine getirdiği olumlu ve olumsuz etkilerini saptamıştır. Turan (2004: 248-254) çalışmasında ülkemizdeki ana haber bültenlerindeki gündem oluşturma süreçlerini açıklamıştır. Çalışmasında ana haber bültenlerine bilimsel veri tabanı oluşturmak amaçlanmıştır. Türkiye'nin Avrupa Birliği'yle müzakerelerine başlayacağı tarihlerde NTV, Kanal 7, Samanyolu, TGRT Haber ve ATV'nin ana haber bültenleri söylem analizine tâbi 352

tutmuştur. Yapılan analiz sonucunda Garplılaşmak için bu ayrımın açığa çıkardığı şiddetin Şarkiyatçı söylem üzerinden üretilen bir kelime ve imgelem dağarcığının kullanılmasıyla uygulandığı belirlenmiştir. Olgun (2009: 7) çalışmasında söylem ve ideoloji üretmek anlamında her zaman problemli bir alan olduğunu belirterek NTV ve Show TV nin haber bültenlerinin içeriğini incelemiştir. Çalışmanın sonucunda her iki kanalın da kendi izleyici kitlesine göre farklı temsil etme biçimlerini kullanarak söylem ve ideoloji ürettiklerini tespit etmiştir. Aksakal (2011: 122-126) çalışmasında Ergenekon yapılanması ile ilgili gelişmelerin Kanal D ve Samanyolu kanallarında nasıl haberleştiği ve hangi sıklıkla verildiği içerik analizi yöntemi ile belirli ölçütler kullanarak gün gün analiz etmiştir. Her iki kanalın da gelişmeler karşısında tarafsızlığını koruyamadığı ve kamusal yayıncılık anlayışını tam olarak yerine getiremediği tespit edilmiş bu da medyanın kamuoyunu objektif olarak yönlendirmediği sonucunu doğurmuştur. Işıklar (2011: 6-11) çalışmasında haber televizyonlarında yapılan ve yayınlanan haberler temelinde ne gibi farklılıklar oluştuğu, tercihlerin nasıl yapıldığını, teknik detayların bu haberler üzerindeki etkisini araştırmıştır. PASW Statistics 18 programından yararlanarak NTV, CNN, Habertürk kanalları incelemiştir. Bu çalışmanın televizyon haberciliği ile ilgili araştırma yapan herkese faydalı olacağını ifade etmektedir. Nisan ve Özarslan'ın (2011: 39-40) 'Kullanımlar ve doyumlar yaklaşımı' perspektifinden hareket ederek yaptıkları bu çalışmada, faktör analizi ile Gümüşhanelilerin televizyon izleme alışkanlıkları ve motivasyonlarını ölçmeyi amaçlamışlardır. 415 kişi üzerinde anket çalışması uygulanmış ve öne çıkan motivasyonlar eğlence, ruhsal destek-rahatlatma ve sosyal paylaşım, boş zamanı değerlendirme, sosyal kaçış ve enformasyon olarak tespit edilmiştir. Gencer (2012) çalışmasında kitle iletişim araçları ve bireyler arasındaki bulunan enerji akışının yarattığı düzen ve düzensizlik durumlarının açıklanmasını amaçlamıştır. İleri istatistiksel yöntemler ile entropi kavramı üzerine iki yönlü uygulamalı bir çalışma yaparak temel bulgu ve yorumlara ulaşmış bu bağlamda konuya ilişkin öneriler geliştirmiştir. Kara (2012: 37-38) çalışmasında Almanya'daki Türk medyasının Alman yayınları hakkında Türk gençliğinin görüşlerini incelemek için yüz yüze yapılan problem merkezli görüşme yöntemi kullanarak gençlerin Almanca yayınları takip etmediğini tespit etmiştir. Cereci (2013: 20-21) çalışmasında 21. yüzyılın en yaygın medyası olan televizyonun toplumu yönlendirdiğini belirtmiştir. Televizyonun toplumsal yapının temel unsuru olan dili kullanırken de genel yayın politikası ve teamülleri içinde davranmakta olduğunu, bu kapsamda bazen yanlışlar yapabildiğini ifade etmiştir. Haber bültenlerinde kullanılan dil ve anlatımın ilgi, heyecan, merak uyandıran, şaşırtan, masalsı bir nitelik taşıdığını tespit etmiştir. Horoz (2013) çalışmasında popüler kanalların ana haber bültenlerinin niceliksel incelemelerini yapmıştır. Haber bültenlerinin haberciler, editörler ve medya sahiplerinin kendi 353

bakış açıları ve ekonomik ilişkileri doğrultusunda oluştuğundan dolayı haberin nesnellikten uzaklaştığını gözlemlemiştir. Yurdigül (2014) çalışmasında televizyon ana haber bültenleri üzerinden topluma sunulan haberlerin korku kültürü oluşturma sürecindeki kullanımını incelemiştir. TRT 1, Kanal D ve NTV ana haber bültenlerini örneklem seçerek niceliksel araştırma yöntemlerinden içerik analizi yöntemi ile ana haber kanallarının korku kültürünü inşa etme şekli ortaya konmaya çalışılmıştır. Balcı ve Bor (2015: 67-68) Selçuk Üniversitesi nde eğitim gören öğrencilerin siyasal bilgilenmede televizyona verdikleri önemi araştırmak için saha araştırması yöntemiyle 400 kişiye anket uygulamıştır. Sonuç olarak televizyon yayınları siyasal bilgilenmeye verilen önemi pozitif yönde etkilemektedir. Doğan (2015) çalışmasında televizyonun nefret söyleminde nasıl konumlandığını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Nefret söylemi kavramının odak noktası Türkiye deki Suriyeli sığınmacılar olmuştur. Eleştirisel söylem yöntemi ile 10 televizyon kanalındaki ana haber bültenlerini analizi etmiştir. Analiz sonucunda televizyon haberlerinin nefret söyleminin dolaylı olarak parçası olduğu tespit edilmiştir. Öztürk (2015: 261) çalışmasında medya ve suç korkusu arasındaki ilişkiyi incelemeyi amaçlamaktadır. Suç haberlerinin kadınlar üzerindeki etkisini ortaya koymak için kalitatif araştırma yöntemi kullanılmıştır. Araştırma sonucunda medyadaki suç haberlerini yakından takip etmek ile suça maruz kalma korkusunun yükselmesi arasında bir ilişki tespit edilmiştir. Ana Haber Bültenlerinin Karşılaştırılması Bölüm 2 de verilen haberlerde karşılaşılan sorunlar kriter olarak alınmıştır. Üç analist tarafından RTÜK verilerine göre en çok izlenen beş ana haber bülteni 10 ar gün boyunca takip edilmiş ve haberlerde karşılaşan sorunlar not edilmiştir. Kriter ağırlıklarının belirlenmesinde ise AHP yöntemi kullanılmıştır. Beş uzman tarafından birbiriyle karşılaştırılan kriterlerin ağırlıkları AHP yöntemi ile hesaplanmıştır. Bu ağırlıklar TOPSIS ve PROMETHEE yöntemlerinde kullanılarak ana haber bültenlerinin nihai sıralamaları bulunmuştur. AHP Yöntemi ile Kriterlerin Ağırlıklandırılması Ele alınan problemin hiyerarşik yapısı Şekil 1 de verilmiştir. 354

ANA HABER BÜLTENLERİNİN HABERLERİNDE YER ALAN OLUMSUZLUKLARA GÖRE DEĞERLENDİRİLMESİ HR S Ö YVÖBS ÇK DÇOOY FTY DS BCVBO A KANALI B KANALI C KANALI D KANALI E KANALI Şekil 1. Ele alınan problemin hiyerarşik yapısı (Kaynak: Alağaş vd., 2016: 344) Haberlerin kıyaslanmasında kullanılan kriterlerin önem derecelerini belirlemek için, öncelikle kriterler kendi aralarında kıyaslanmıştır. AHP ikili karşılaştırma matrisi, medya konusunda uzman beş gözlemciye uygulanan anketin geometrik ortalaması alınarak oluşturulmuştur ve karar matrisi Tablo 2 de verilmiştir. Matrisin birincil köşegeni 1 olarak alınmış ve köşegenin üstünde kalan değerler için a ji =( 1/ a ij ) formülü uygulanmıştır. Tablo 2. AHP ikili karşılaştırma matrisi (Kaynak: Alağaş vd., 2016: 345) HR S Ö YVÖBS ÇK DÇOOY FTY DS BCVBO HR 1,0000 0,4566 0,224 0,4275 0,156 0,6635 0,284 0,126 0,4884 S 2,1902 1,0000 1,134 1,1761 0,461 0,7816 0,547 0,196 1,0679 Ö 4,4596 0,8819 1,000 3,5195 0,333 3,2875 0,786 0,416 3,7279 YVÖBS 2,3389 0,8503 0,284 1,0000 0,494 1,4011 0,555 0,207 1,0845 ÇK 6,3816 2,1689 3,000 2,0214 1,000 3,8664 4,292 0,750 4,4273 DÇOOY 1,5072 1,2794 0,304 0,7137 0,258 1,0000 0,372 0,167 1,0456 FTY 3,5195 1,8251 1,272 1,8001 0,232 2,6823 1,000 0,720 2,8619 DS 7,8922 5,1017 2,402 4,8164 1,332 5,9663 1,387 1,000 4,8364 BCVBO 2,0477 0,9364 0,268 0,9221 0,225 0,9564 0,349 0,206 1,0000 TOPLAM 31,3369 14,500 9,889 16,3969 4,495 20,6050 9,576 3,792 20,5399 AHP yöntemi sonucunda elde edilen kriter ağırlıkları Şekil 2'de verilmiştir. Tutarlılık indeksi değerinin (0,083) 0,1'den küçük olmasından dolayı bulunan sonuç tutarlıdır. 355

0,3000 0,2500 0,2000 0,1500 0,1000 0,0500 0,0000 H R S Ö YVÖBS ÇK DÇOO Y FTY DS BCVBO ORAN 0,0296 0,0696 0,1250 0,0630 0,2280 0,0500 0,1214 0,2634 0,0500 Şekil 2. AHP yöntemi sonucunda elde edilen kriter ağırlıkları (Kaynak: Alağaş vd., 2016: 347) PROMETHEE Yöntemi ile Kriterlerin Değerlendirilmesi Adım 1:Veri matrisinin oluşturulması İlk olarak karar verici tarafından alternatiflerin ve kriterlerin tanımlanması sağlanır. Ortaya çıkan veri matrisi Tablo 3 deki gibidir. Tablo 3. PROMETHEE veri matrisi tablosu HR S Ö YVÖB S ÇK DÇOO Y FTY DS BCVB O ATV 0,1365 0,0956 0,0542 0,2878 0,0616 0,2372 0,0745 0,1519 0,0717 KANAL D 0,1883 0,0670 0,1271 0,2398 0,1627 0,1664 0,0957 0,0963 0,1256 SHOW 0,1284 0,3241 0,0959 0,4474 0,0830 0,3179 0,2500 0,0620 0,0647 STAR 0,1342 0,1946 0,1422 0,2687 0,1238 0,2148 0,2597 0,1583 0,0634 TRT1 0,1937 0,0373 0,0652 0,2505 0,1190 0,2129 0,0724 0,1986 0,1281 Adım 2: Kriterler için tercih fonksiyonlarının oluşturulması Çalışmanın veri yapısından dolayı 1. Tip (olağan) tercih fonksiyonu seçilmiştir. Tablo 4. Her bir kanal için ikili karşılaştırma tablosu HR S Ö YVÖBS ÇK DÇOOY FTY DS BCVBO ATV KANALD 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 356

ATV SHOW 1,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 ATV STAR 1,00 0,00 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 0,00 1,00 ATV TRT1 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 1,00 0,00 0,00 KANALD ATV 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 KANALD SHOW 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 0,00 1,00 1,00 KANALD STAR 1,00 0,00 0,00 0,00 1,00 0,00 0,00 0,00 1,00 KANALD TRT1 0,00 1,00 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 0,00 SHOW ATV 0,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,00 0,00 SHOW KANALD 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 1,00 0,00 0,00 SHOW STAR 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 0,00 1,00 SHOW TRT1 0,00 1,00 1,00 1,00 0,00 1,00 1,00 0,00 0,00 STAR ATV 0,00 1,00 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 1,00 0,00 STAR KANALD 0,00 1,00 1,00 1,00 0,00 1,00 1,00 1,00 0,00 STAR SHOW 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 1,00 0,00 STAR TRT1 0,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,00 0,00 TRT1 ATV 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 0,00 1,00 1,00 TRT1 KANALD 1,00 0,00 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 1,00 TRT1 SHOW 1,00 0,00 0,00 0,00 1,00 0,00 0,00 1,00 1,00 TRT1 STAR 1,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 Adım 3: Ortak tercih fonksiyonlarının oluşturulması 1. Tip tercih fonksiyonuna göre her bir kriter için alternatiflerin ikili karşılaştırmaları yapılarak ortak tercih fonksiyonları belirlenir. Her bir haber kanalı için yapılan karşılaştırmalar, Tablo 4 deki ikili karşılaştırmalar tablosunda gösterilmiştir. İkili karşılaştırma tablosu ile AHP yöntemi sonucunda elde edilen Şekil 2 deki ağırlıklar çarpılarak ortak tercih fonksiyonu tablosu oluşturulur. Ortak tercih fonksiyonu Tablo 5 deki gibidir. Tablo 5. Ortak tercih fonksiyonu tablosu HR S Ö YVÖBS ÇK DÇOOY FTY DS BCVBO ATV KANALD 0 0,0696 0 0,063 0 0,0501 0 0,2634 0 ATV SHOW 0,0296 0 0 0 0 0 0 0,2634 0,05 ATV STAR 0,0296 0 0 0,063 0 0,0501 0 0 0,05 357

ATV TRT1 0 0,0696 0 0,063 0 0,0501 0,1214 0 0 KANALD ATV 0,0296 0 0,1251 0 0,228 0 0,1214 0 0,05 KANALD SHOW 0,0296 0 0,1251 0 0,228 0 0 0,2634 0,05 KANALD STAR 0,0296 0 0 0 0,228 0 0 0 0,05 KANALD TRT1 0 0,0696 0,1251 0 0,228 0 0,1214 0 0 SHOW ATV 0 0,0696 0,1251 0,063 0,228 0,0501 0,1214 0 0 SHOW KANALD 0 0,0696 0 0,063 0 0,0501 0,1214 0 0 SHOW STAR 0 0,0696 0 0,063 0 0,0501 0 0 0,05 SHOW TRT1 0 0,0696 0,1251 0,063 0 0,0501 0,1214 0 0 STAR ATV 0 0,0696 0,1251 0 0,228 0 0,1214 0,2634 0 STAR KANALD 0 0,0696 0,1251 0,063 0 0,0501 0,1214 0,2634 0 STAR SHOW 0,0296 0 0,1251 0 0,228 0 0,1214 0,2634 0 STAR TRT1 0 0,0696 0,1251 0,063 0,228 0,0501 0,1214 0 0 TRT1 ATV 0,0296 0 0,1251 0 0,228 0 0 0,2634 0,05 TRT1 KANALD 0,0296 0 0 0,063 0 0,0501 0 0,2634 0,05 TRT1 SHOW 0,0296 0 0 0 0,228 0 0 0,2634 0,05 TRT1 STAR 0,0296 0 0 0 0 0 0 0,2634 0,05 Adım 4: Tercih indekslerinin belirlenmesi Ortak tercih fonksiyonları kullanılarak alternatiflere ilişkin tercih indeksleri belirlenir. Tercih indeksleri Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6. İkili karşılaştırmalar için tercih indeksi tablosu Tercih İndeksi ATV KANALD 0,45 ATV SHOW 0,34 ATV STAR 0,19 ATV TRT1 0,30 KANALD ATV 0,55 KANALD SHOW 0,70 KANALD STAR 0,31 KANALD TRT1 0,54 358

SHOW ATV 0,66 SHOW KANALD 0,30 SHOW STAR 0,23 SHOW TRT1 0,43 STAR ATV 0,81 STAR KANALD 0,69 STAR SHOW 0,77 STAR TRT1 0,66 TRT1 ATV 0,70 TRT1 KANALD 0,46 TRT1 SHOW 0,57 TRT1 STAR 0,34 Adım 5: Alternatifler için pozitif ve negatif üstünlük değerlerinin belirlenmesi Alternatifler için pozitif ve negatif üstünlük değerleri belirlenir. Pozitif ve negatif üstünlük değerleri Tablo 7 de gösterilmiştir. Tablo 7. Her bir kanal için pozitif ve negatif üstünlük değerleri Q+ Q- ATV 0,32 0,68 KANALD 0,53 0,47 SHOW 0,41 0,59 STAR 0,73 0,27 TRT1 0,52 0,48 Adım 6: Kısmi sıralamanın belirlenmesi PROMETHEE 1 ile kısmi sıralama belirlenir. Alternatiflere ilişkin pozitif ve negatif üstünlük değerlerinin ikili karşılaştırmaları yapılır. İkili karşılaştırmalar sonucunda sıralama oluşturulur. Bu sıralama Tablo 8 de gösterilmiştir. Tablo 8. İkili karşılaştırmalar sonucu oluşan kanal sıralaması Q+ Q- STAR 0,73 0,27 359

KANAL D 0,53 0,47 TRT1 0,52 0,48 SHOW 0,41 0,59 ATV 0,32 0,68 PROMETHEE 1 sonucunda nihai sıralama belirlendiğinden dolayı Adım 7 nin yapılmasına ihtiyaç yoktur. ÇKKV Yöntemlerinin Sonuçlarının Karşılaştırılması AHP ve TOPSIS yönteminin kullanılmasıyla yapılan karşılaştırmalara dair veriler Alağaş vd. (2016) çalışmasından alınmıştır. AHP-TOPSIS ve AHP-PROMETHEE yöntemleri kullanılarak yapılan karşılaştırmalara dair veriler Tablo 9 da gösterilmiştir. Bu sonuçlara göre, STAR ve KANAL D, PROMETHEE ve TOPSIS yöntemlerine göre en az sorunlu olan iki kanal olarak tespit edilmiştir. Ayrıca ATV her iki ÇKKV yöntemlerinde ortak olarak en çok sorunlu kanal olarak belirlenmiştir. Tablo 9. ÇKKV yöntemlerinde elde edilen sonuçlar için karşılaştırma tablosu AHP-PROMETHEE AHP-TOPSIS Q+ Q- DEĞER YÜZDE 1 STAR 0,73 0,27 1 STAR 0,32 11,47 2 KANALD 0,53 0,47 2 KANALD 0,43 15,33 3 TRT1 0,52 0,48 3 SHOW 0,47 16,99 4 SHOW 0,41 0,59 4 TRT1 0,66 23,62 5 ATV 0,32 0,68 5 ATV 0,91 32,60 Sonuç Bilgilendirme, farkındalık oluşturma, eğitim, toplumsallaştırma, eğlendirme, kamuoyu oluşturma gibi işlevleri olan medya; toplumun bakış açısını, düşünce yapısını, tercihlerini, etkileme potansiyeline sahip olmasından ötürü insan hayatında oldukça önemli bir role sahiptir. Medyanın bilgilendirme işlevinin bir ürünü olan ana haber bültenlerinin izlenme oranının yüksekliği çeşitli istatistiki araştırma sonuçlarında yer almaktadır. Ancak, haber içeriklerinde yer alan sorunlardan dolayı haber bültenlerinin bilgilendirme işlevini tam olarak yerine getiremediği görülmektedir. Bu çalışmada da ana haber bültenlerinde yer alan haberler 360

değerlendirilmiş ve en az soruna rastlanan ana haber bülteninin saptanması amaçlanmıştır. Çalışmada, karşılaştırmada kullanılan kriterlerin önem ağırlıklarını belirlemek için uzman görüşleri dikkate alınmış ve AHP yöntemi ile ağırlıklar hesaplanmıştır. Elde edilen ağırlıklar TOPSIS ve PROMETHEE yöntemlerinde ayrı ayrı kullanılarak haber kanalları sıralanmıştır. AHP-TOPSIS ve AHP-PROMETHEE sonuçları birbiri ile karşılaştırılmıştır. AHP yönteminin sonuçlarına göre haberlerde karşılaşılan sorunlardan dengelilik sorunu, çatışmayı körüklemek, önyargı, felaket tellallığı yapmak ve sapma kriterlerinin ağırlıkları yüksek çıkmıştır. Uzmanların değerlendirmelerine göre bu kriterlerin haber içeriğinde rastlanmasının haberlerin sorunlu olması bakımından daha etkileyici olduğu belirlenmiştir. Haberin reklamlaşması, duygusal çekiciliği olan olaylara yer vermek ve belirli coğrafya ve belgelere odaklanılması sorunlarının ise haber içeriğinde yer almasının sorun olarak değerlendirme ağırlığı düşük çıkmıştır. Genel olarak bütün kanallarda belirlenen sorun kriterlerine belirli düzeylerde rastlanmış olsa da sorunların rastlanma adedi değişmektedir. Çalışmada AHP ile sorunların ağırlıklandırılması daha tutarlı değerlendirme yapma imkânı vermektedir. Karşılaştırma sonucunda her iki yöntemde de kriterlere göre en çok sorunlu kanal ATV çıkmıştır. Bunun nedeni, ATV de kriter ağırlığı yüksek olan sorunlara daha fazla rastlanmasıdır. STAR ise TOPSIS ve PROMETHEE yöntemlerinin sonuçlarına göre en az sorunlu kanal olarak belirlenmiştir. Çalışmada ana haber bültenlerinin değerlendirilmesinde ÇKKV yöntemlerinin uygulanabilirliği gösterilmiştir. Böylelikle daha rasyonel sonuçlar elde edilmiştir. Haberlerdeki sorunlar dışında, bir haberde olması gereken nitelikler kriter olarak belirlenerek haber kanalları üzerine bir değerlendirme yapılması önerilmektedir. Ayrıca ÇKKV yöntemlerinin kullanımıyla diziler veya aynı tür programlar arasında bir değerlendirme de yapılabilir. 361

Kaynakça Aksakal, T. (2011). Kanal D ve Samanyolu'ndaki Ana Haber Bültenlerinde Yer Alan Ergenekon Haberlerinin Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi. Alağaş, H.M., Bedir, N., Mermi, Ö.S., Kızıltaş, Ş., Eren, T. (2016). "Ana Haber Bültenlerinin AHP-TOPSIS İle Değerlendirilmesi", 2. Uluslararası Medya Çalışmaları Kongresi Bildiriler Kitabı, 336-352. Balcı, Ş. ve Bor, T. (2015). Siyasal Bilgilenmede Televizyonun Önem Düzeyi: Üniversite Öğrencileri Üzerine Bir İnceleme, Global Media Journal: Turkish Edition, 5/10, 47-70. Brans, J.P. (1982). L'ingenierie de la decision: Elaboration d'instruments d'aide a la decision. La Methode PROMETHEE, Universite Laval, Colloque d'aide a la Decision, Quebec, Canada, 183-213. Brans, J.P., Vincke, P. (1985). A Preference Ranking Organization Method: The PROMETHEE Method for MCDM, Management Science, 31/6, 647-656. Cereci, S. (2013). Türkiye deki Televizyon Kanallarında Yayınlanan Haber Bültenlerinde Dilin Kullanılma Biçimi: Masalsı Anlatım, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 2/1, 7-24. Çankaya, Ö. ve Köksalan, M. E. (2004). Günümüz Televizyon Haberciliğinin Sunuş Biçimlerinin Haberin Değeri ve Habercilik Üzerindeki Etkileri: Üniversite Öğrencilerinin Televizyon Haberlerini Okuma Biçimleri, Galatasaray Üniversitesi İletişim Dergisi, 1/1, 7-27. Doğan, E. (2015). Televizyon Haberlerinde Nefret Söylemi: Suriyeli Sığınmacılar Örnek Olayı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi. Erimli, B. (2014). Gazetecilik Meslek İlkelerinin Uygulanmasını Engelleyen Unsurlar ve Çözüm Önerileri, İnsan&İnsan, 1, 23-34. Gencer, Z. T. (2012). Medyanın Gündem Oluşturma Sürecinde Sosyal Entropinin Rolü Üzerine Uygulamalı Bir Çalışma. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi. Horoz, T. (2013). Türkiye'de Televizyon Haberleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi. Hwang. C.L. ve Yoon. K. (1981) "Multiple Attribute Decision Making Method Applications", Springer-Verlag, New York. Işıklar, H. C. (2011). Haber Televizyonlarında Haber Yapım ve Yayın Süreçleri: NTV, Habertürk ve CNN Türk Televizyonlarının Karşılaştırmalı Çözümlemeleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi. Kara, E.Ş. (2012). Almanyada Yaşayan Gençlerin Türk Medyasının Almanca Yayınları Hakkındaki Görüşleri Üzerine Ampirik Bir Araştırma, NWSA: Qualitative Studies, 7/4, 29-39. Kars, N., Atik, A.K., Yıldız, C., Irgınbayeva, V. (2002). Tematik Haber Kanallarında Haberin Sunumu: NTV, CNN Türk, TRT-2 Tematik Haber Kanallarının Ana Haber Bülteni Oluşturma ve Sunma Politikaları, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Hakemli Dergisi, 0/14, 559-591. Nisan, F. ve Özarslan, H. (2011). Kullanımlar ve Doyumlar Perspektifinden Televizyon İzleme Alışkanlıkları ve Motivasyonları: Gümüşhane Örneği, Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 1/1, 23-43. Olgun, C.K. (2009). Ana Haber Bültenlerinde İdeoloji ve Söylem: NTV/Show TV Karşılaştırılması. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi. Öztürk, M. (2015). Medya ve Suç Korkusu Arasındaki İlişki, The Journal of Academic Social Science Studies, 36, 251-263. 362

Öztürk, Ş. (2004). Özel Televizyon Kanallarının Türk Haberciliğine Etkisi, Selçuk Üniversitesi İletişim Fakültesi Akademik Dergisi, 3/2, 97-112. Saaty, T. L. (1980). "The Analytic Hierarchy Process", McGraw-Hill, USA. Semetko, H. A., ve Valkenburg, P. M. (2000). Framing European Politics: A Content Analysis of Press and Television News, Journal of Communication, 50/2, 93-109. Şahin, A. (2014). Eleştirel Medya Okuryazarlığı, 1. Baskı, Anı, Ankara. Şengürbüz, N.C. (2001). Biçim ve İçerik Açısından Televizyon Haberleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi. Turan, E. (2004). Türkiye'de Televizyon Ana Haber Bültenlerinde Gündem Oluşturma Süreçleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi. Yurdigül, A. (2014). Televizyon Ana Haber Bültenlerinde Korku Kültürünün İnşası. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi. 363