SOVYETLER B RL NDE KÂ GARLI MAHMUT UN D VANINI KONU ALAN ARA TIRMALAR * A.N. KONONOV Leningrad Kâ garl Mahmut un eserinin ke fedilmesi ve yay mlanmas Türkoloji tarihinde yeni bir devir açan ola anüstü bir olayd 1. Ka garl Mahmut un sözlü ünün Kilisli Rifat taraf ndan yay mlanmas ( stanbul 1915-1917) Rus Türkologlar n n dikkatini çekmi tir. Bu eseri ara t ran ilk Rus ilim adam V. V. Bartold (1869-1930) olmu tur. SSCB limler Akademisi Ar ivinin Leningrad Kolunda Bartold un el yaz s yla yaz lm Obzor Soderjaniya Slovara Ma muda Ka karskogo i V piski k Nemu (Ka garl Mahmut un Sözlü ünün Özeti ve Ondan Parçalar) ba l n ta yan bir defter bulunmaktad r. (fon no.: 68, müfredat defteri I, no.: 181). Ba l k galiba ar iv memuru taraf ndan yaz lm olmal d r. V.V. Bartold Ka garl Ma mut un sözlü ünden al nm malzemeyi Türk tarihi ara t rmalar nda geni ölçüde kullanm t r. Özellikle 1926 da stanbul Üniversitesinde verdi i me hur on iki konferansta 2 ve 1926-1927 y l nda Ta kent te verdi i Türk Mo ol Halklar Tarihi konferanslar nda 3 Ka garl Mahmut un malzemesinden geni ölçüde yararlanm t r. Rus Türkolog-filologlar da Türk dilleri tarihi için bu an t n öneminin ne kadar yüksek oldu unu takdir etmi lerdir. Kâ garl Mahmut un eserinin ara t r lmas na ilk ba layan Rus bilgini S.E. Malov (1880-1957) olmu tur. Obrazts Drevnotyurskoy Pismennosti s Predisloviyem i Slovarem (Önsöz ve Sözlükle Eski Türk Edebiyat An tlar n n Örnekleri, Ta kent 1926) adl kitab okumunda Ka garl Mahmut un Divan ndan al nm birkaç iirle bunlar n Rusça çevirilerini yay nlanm t r. Daha sonra Pamyatniki Drevnotyurskoy Pismennosti (Eski Türk Edebiyat An tlar ) (1951) adl me hur eserinde de S. E. Malov, Ka garl Mahmut un sözlü üne geni yer vermi tir (305-315 sayfalar). Rusya da Divan n ara t r lmas n n tarihi için u olay önemlidir: 1926 y l nda S.E. Malov, K.K. Yudahin ve E.A. midt (iki Türkologla bir Arabiyatç ) Divan n esas üzerinde Eski Türk dilleri sözlü ü meydana getirmek için çal maya ba lam lard r. S.E. Malov unu yazm t r:
148 SOVYETLER B RL NDE KÂ GARLI MAHMUT UN D VANINI KONU ALAN ARA TIRMALAR alt nda haz rlanan ve sonra Eski Türk Dilleri Sözlü ü 6 yap l rken kullan lan malzemenin kartote ine koymu tur. Eski Türk Dilleri Sözlü ü nün (Leningrad, 1969, s. VII) yazarlar, eserin kaynaklar bölümünde ilk olarak Ka garl Mahmut un Divan n anm lard r. Profesör Çobanzade Bakû da toplanan Birinci Türkoloji Kongesi nde verdi i O Blizkom Rodstve Tyurskih Nareçiy (Türk Lehçelerinin Yak n Akrabal Üzerine) adl tebli de kullanm oldu u temel dayanaklar Ka garl Mahmut un Divan ndan alm t r 7. Tan nm Sovyet Arabiyatç lar ndan, Azerbaycan Devlet Üniversitesi Do u Fakültesi profesörlerinden, Kazan Üniversitesi mezunu ve Filistin Arab P. K. Juze (1871-1942) Divan üzerinde titiz çal malarda bulunmu tur 8. 1927 de Tatar bilgilerinden Cemil Validov, küçük bir yaz da Divan ve onun yazar üzerine baz bilgiler vermi tir 9. 1927-1928 y llar nda tan nm Özbek filologlar ndan A. Fitrat Ka garl Mahmut un Divan ndan Özbekçeye çevirdi i iirleri ve atasözlerini fonetik ve gramer notlar ile birlikte okuma kitab nda yay mlam t r 10. A.E. Kr mskiy bibliyografya k lavuzunda Divan a gerekli olan yeri vermi tir 11 V.I. Belyaev Divan ve yazar na ait baz bibliyografya bilgileri vermi tir 12. 30 lu y llar n ortalar nda SSCB limler Akademisi Azerbaycan kolu Ka garl Mahmut un Divan n Azerî diline çevirmek için H. S. Hocaev ba ta olmak üzere bir heyet kurmu tur 13. 1939 da çeviri tamamlanm ve ayn y lda S. E. Malov ile A. N. Kononov taraf ndan tahrir edilmi tir. 60 l y llarda Azerbaycanca çevirinin düzeltilmesi ve Rusça kar l klar n da konulmas için çal malara devam edilmi tir. Bu i i tan nm Azerbaycan filologlar ndan A. Demircizade, A. Cafar, C. Efendief yapm lard r (eser bask ya verilmi tir). Sovyet tarihçileri (yukar ya bkz. V.V. Bartold) Ka garl Mahmut un Divan n n çe itli Türk kabilelerine ait bilgilerinden defalarca yaralanm lard r. I.N. Lemanov Ka garl Mahmut un Divan ndan O uzlara ve Türkmenlere ait bilgileri çevirmi tir 14. S.P. Tolstov un Goroda Guzov (O uzlar n ehirleri) (Sovyetskaya Etnografya, 1947, No. 3, 55-102) adl büyük yaz s için esas kaynak Ka garl Mahmut un Divan olmu tur 15. 96-102. 8 6 Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1969, s. IV. 7 Perv y Vsesoyuzn y Tyurkologiçeskiy Syezd, 26 fevralla 5 marta (1926), Baku 1926, s. P.K. JUZE: Thesaurus Linguarum Turcorum ( zvestiya Vostoçnogo Fakulteta Azerbaydjanskogo Gosudarstvennogo Universiteteta im. V.. Lenina, Vostokovedeniye, I, Bakû 1926, s. 74-:4; II 192 s. 27-35). 9 Dj. VAL DOV: Oslovare Turetskih Yaz kov Mahmuda Ka karskogo, Vestnik Nauçnogo Ob çestva Tatarovedeniya, Kazan, 1927, No. 7, s. 107-112). 10 A. F TRAT: Obrazts Drevnotyurkskoy Literatur, Ta kent 1927 Tan tmas : S. E. MALOV, Zapiski Kolegii Vostokevedov, Leningrad 1928, cilt III, s. 213-217): A. Fitrat Obrazts Uzbekskoy Literatur, v p. I, Samarkand-Ta kent, 1928 (Na Uzbekskom Yaz ke). 11 A. E. KR. MSK Y: Tuyrki, ih Movi ta Literatur I, Kiev 1930, s. 192-193. 12 Material po storii Turkmen i Turkmenii, cilt I, Moskva-Leningrad 1939, s. 31-37. 13 Daha ayr nt l olarak bkz.: HAL D- A D HODJAEV: Divani Lugati Tyurk Mahmuda Ka karskogo, Trud Azerbaydjanskogo Filiala AN SSSRA, Bakû 1936, No. 31. Seriya Lingivistiçeskaya, s. 105-112. 14 Material po storii Turkmen i Turkmenii, cilt. I, s. 309-313. 15 S.K. bragimov, V.S. Hrakovskiy: Mahmud Ka gari o Rasselenii Plemen na Territorii Kazahstana, Vestnik Akademi Nauk Kazahskoy SSR, Alma-Ata, 1958, No. 11, s. 93-98. 0
SOSYAL B L MLER DERG S 149 Divan n verdi i bilgilerden baz lar Türk kabilelerinin yerle mesi üzerine hemen hemen tek kaynakt r 16. Ka garl Mahmut ve Divan Sovyet Türkologlar n n dikkatini daima çekmektedir. Birçok ara t rmada, özellikle Divan daki malzemenin çe itli yönleriyle ilgili olarak Ka garl Mahmut un eserinin toplu de erlendirilmesi yap lm t r 17. Ka garl Mahmut un Divan n n rahmetli Besim Atalay taraf ndan yap lan ve Türk Dil Kurumu taraf ndan yay mlanan çevirisi Türkologlar n eline dü ünceleri bak m ndan derin, malzemesi bak m ndan ise önemli bir eser vererek Türkolojinin geli mesine büyük katk lar sa lam t r. Ka garl Mahmut un Divan n n Türk dilinin tarihi ile ilgili olarak yap lan ilk ara t rmas S. Ahall n n Slovar Mahmuda Ka kaskogo i Turkmenskiy Yaz k (Ka garl Mahmut un Sözlü ü ve Türkmen dili) (A habat 1958, 207 s. - Türkmence adl eserdir). 40 l y llar n ba nda Özbek bilginlerinden Salih Mutallinov Ka garl Mahmut un Divan n Özbekçeye çevirmek için incelemeye ba lam t r. Divan n Özbekçe çevirisi ba ar yla tamamlanm ve dört ciltte yay mlanm t r 18. Bu eserin endeksine unlar eklenmi tir: özel adlar endeksi (387-391. s.); Halk, kavim, kabile adlar (391-397. s.); ehir ve köy adlar (397-401. s.); Deniz, göl, rmak ve sular n adlar (404-405. s.); Gezegen, y ld z ve mevsim adlar (405. s.); K. Mahmudov un yapt Özbekçe ve Rusça gramer endeksi (406-476. s.); G.A. Abdurrahmanov ile.. ukurov un yazd klar Grammatiçeskiy Oçerk Starotyurkskogo Yaz ka XI. Veka ( XI. Yüzy l Eski Türk Dilinin Gramer Tasla ) (479-524. s.-rusça-) ilâvede atasözlerinin Özbekçe çevirisi de vard r. 17 S. M. MUTAL BOV: O Slovare Mahmuda Ka karskogo Divan-i-lugat-i turk, zvestii Akademi Nauk Uzbekskoy SSR, 1947, No. 4, s. 25-30; Ayn yazar: Filolog VI v. Mahmud Ka karskiy i Yego Proizvedeniye Divan-i-lugat-i turk, Material I Vsesoyuznoy Konferentsii Vostokovedov v g. Ta kentte, 4-11 iyunya, 1957 g. Ta kent, 1958, s. 884-982; Ayn yazar: Mahmud Ka karskiy (Sbornik)Vopros Metodov zuçeniya storii Tyurkskih Yaz kov, A habad 1961, s. 109-112; Ayn yazar: Divanu-lugat-it turk Mahmuda Ka karskogo (Perevod, Komentarii, ssledovanie), (Doktora tezi özeti Ta kent 1967, 75 s.); H. HASANOV: Mahmud Ka gari. Jizni Geografiçeskoe Nasledie, Ta kent 1963, 83 s. (Özbekçedir); M. N. TOMANOV: Mahmud Ka gari, Sbornik Velikie Uçenie Sredney Azii i Kazahstana I - I vv, Alma-Ata 1964, s. 153-166 (Kazakçad r); A. Kur çanov: z storii ssledovaniya Soçineniya Mahmuda Ka karskogo (Trud nstituta Yaz koznania AN Kaz. SSR, cilt III, Alma-Ata 1963, s. 182-189) (Kazakçad r); A.I. Kur çanov: z storii ssledovaniya Soçineniye Mahmuda Ka garskogo, Trud nstituta Yaz koznaniya AN Kaz. SSR. Seriya Ob çestvennaya, 1972, No. 1, s. 79-81- Kazakçad r); G.G. Musabayev: Nekotor ye Svedeniya o Jizni Mahmuda Ka gari, Sbornik ssledovaniya po Tyurkologii, Alma-Ata 1969, s. 48-62; E.. Faz lov: Oguzkiye Yaz ki v Trudah Vostoçn h Filologov XI-XVIII vv., Sovetskaya Tyurkologiya 1971, No. 4, s. 83-97; Ayn yazar: Mahmud Ka gari i yego Divan, Özbek Tili va Adabiyat, Ta kent 1971, No. 5, 34-39 Özbekçedir; Ayn yazar: Znamenit ye Vostoçn ye Filologi: Mahmud Ka gari, Abu Hayyan, Djamal-ad-din Turki, Ta kent 1971, 80 s; A. N. Kononov: Mahmud Ka garskiy i yego Slovar Tyurkskih Yaz kov, Sbornik Filologiya i storiya Stran Zarubejnoy Azii i Afriki, Tezis, Leningrad 1965, s. 25-27; Ayn yazar: Mahmud Ka garskiy i yego Divanu lugat it-turk, Sovetskaya Tyurkologiya, 1971, No. 1, s. 3-17; Bu yaz n n Özbekçe çevirisi: Özbek Tili va Adabiyat, 1972, No. 1 ve 2 de yay mlanm t r; E.. Faz lov, N. Rasulova: Yaz koznaniye v Uzbekistane za Poslednie God, Sovetskaya Tyurkologiya, 1971, No. 1, s. 82-89; Yu. Z. irvani: Mahmud Ka garskiy i yego Divanu lugat at-turk, ark Hakikat, Ta kent 1947, No. 3, (35) Özbekçedir. 18 Mahmud Ka gariy: Türkiy Sözlar Devani (Devanü lügat it-türk), Tarciman ve na gra tayarlavçi S.M. Mutalibov, Ta kent, cilt II 1961, cilt III 1963, cilt IV (indeks) 1967 ( ndekste aç klamalar Özbekçe ve Rusça verilmi tir); Ayn yazar: Devanü Lügatit Türk va Uning Tarcimasi,Özbek Tili va Adabiyat, 1971, No. 5, s. 40-44.
150 SOVYETLER B RL NDE KÂ GARLI MAHMUT UN D VANINI KONU ALAN ARA TIRMALAR Ka garl Mahmut un Divan n n Besim Atalay ve S. Mutallibov taraf ndan yap lan çevirileri Türkologlara bu büyük an t n fonetik, gramer ve leksikoloji yönlerinden incelenmesine sa lam malzeme vererek Türk dilleri tarihinin derinlemesine ara t r lmas için sa lam bir esas te kil etmi tir 19 Türk dillerinin tasnifi y llarca Türkolojinin en aktüel sorunlar ndan biri olmu tur. Bu durum imdi de böyledir 20. Ka garl Mahmut un Divan ndaki malzeme Türk dillerinin tasnifi için çok dikkate de erdir. A.N. Samoyloviç Nekotor e Dopolnenie k Klassifakatsii Tyurkiskih Yaz k ov (Türk Dilleri Tasnifine Baz Eklemeler, Petrograd 1922, 7. s.) adl tan nm eserinde tezlerini ispat etmek için Ka garl Mahmut un malzemesinden yararlanm t r. Türk dilleri tasnifinin Divan daki esaslar ile prensiplerini ele alan en yeni eserler aras nda notta gösterilen yaz lar da an lmal d r 21. 19 E.R. TEN EV: Ukazatel Grammatiçeskih Form k Divanu Tyurkskih Yaz kov Mahmuda Ka garskogo (Trud nstituta Yaz koznaniya AN Kaz. SSR, cilt III, Alma-Ata 1963, s. 190-212); T. A. Borovkova: O Fonetiçeskoy Terminologii v Slovare Mahmuda Ka garskogo, zvestiya Akademii nauk SSSR. Otdelenie Literatun i Yaz ka, 1966,No. 6, s. 528-531; Ayn yazar: 0 gubn h soglasn h v Divanu lügat it-turk, Tyurkologiçeskiy Sbornik, Moskva 1966, s. 24-27; Ayn yazar: Grammatiçeskiy Oçerk Yaz ka Divanu lugat it-türk (Filoloji ilmi doktorlu u payesi için haz rlanan tezin özeti), Leningrad 1966; 15 s.; Ayn yazar: K Voprosu o Dolgote Glasn h v Yaz ke Divanu lugat it-turk Mahmuda Ka gari (Tyurkologiçeskaya Konferentsiya v Leningrade 7-10 iyunya 1967. Tezis dokladov. Leningrad 1967, s. 12-13); U.N. Valiyev: Devânü lügatit türk da -çi/ç affiksining at yasa iga dair, Özbek Tili Va Adabiyat, 1964, No. 3, s. 74-76;. D. Veliyev: Form Vrajeniya Pro ed ego Vremeni v Divanu lugat it-turk Mahmuda Ka gari, Uçenie zapiski Azerbaydjanskogo gos. universiteta imeni S. MAHMUT KA GARIirova, Seriya ob çestvenn h nauk, 1968, No. 5.; H.G. Nigmatov: Morfologiya Tyurkskogo Glagola po Materialam Slovarya Mahmuda Ka garskogo (Filoloji ilmi doktorlu u payesi için haz rlanan tezin özeti, Leningrad 1970, 24 s.); Ayn yazar: Ot mennoe Osnovoobrazovanie Tyurkskogo Glogola v XI Veke, Sovetskaya Tyurkologiya, 1971, No. 3, s. 33-42; Ayn yazar: Opro enie v Tyurkskih Glagoln h Kornyah po Materialam Slovarya Mahmuda Ka garskogo, Filologiya i storiya Stran Zarubejnoy Azii i Afriki. Tezis. Leningrad 1967, s. 27-29; Ayn yazar: Felda Mayl Va Zaman Kategoriyalarinig Münasabati, Özbek Tili va Adabiyat, 1971, No. l, s. 31-34; Ayn yazar: Fel, Nning Forma va Kategoriyalari, Özbek Tili ve Adabiyati, 1972, No. l, s. 39-46. Kâ garl Mahmud un divan nda verilen söz malzemesi E.V. Sevortyan, N.A. Baskakov, A.M. çerbak n eserlerinde geni ölçüde kullan lm t r. unlar örnek olarak gösterebiliriz: E. V. Sevortyan: Affiksi Glagoloobrazovaniya v Azerbaydjanskom Yaz ke, Moskva 1962, (bk. mes. s. 85-88; 124-130); Ayn yazar: Affiksi mennogo Slovoobrazovaniya v Azerbaydjanskom Yaz ke, Moskva 1966.; N.A. Baskakov: Priçastie na =d /t v Tyurkskih Yaz kah (Trud Moskovskogo nstituta Vostokovedeniya, 1951, v h. 6, s. 205-217); Ayn yazar: Vvedenies v zuçenie Tyurkskih Yaz kov, Moskva 1969; A.M. çerbak: Grammatiçeskiy Oçerk Yaz ka Tyurkskih Tekstov. X-XIII vv. iz Vostoçnogo Turkestana, Moskva-Leningrad 1961. 20 Daha ayr nt l olarak bkz.: A. D LÂÇAR: Türk Diline Genel Bir Bak, Ankara 1964, s. 40-70. 21 H. Nematov: XI Asrdagi Türkiy Tillarning MAHMUT Ka gar a gariy Tamanidan Kilingan Tasnifi, Özbek Tili va Adabiyât, 1969, No. 4, s. 51-55; Ayn yazar: Mahmut Ka garskiy o Tyurkskih Dialektah XI v. ( SSCB diyalektoloji uzmanlar n n VI. bölgesel toplant s, tezler, Ta kent 1970, H. G. Nematov'un tezinde -el yazmas halindedir- Kâ garl Mahmud un Divan na göre Türk dillerinin tasnifine özel bir bölüm ayr lm t r. 30-35. s. Ler. ; A. AEV: Devanü lugatit turk va Özbek evalari, Özbek Tili va Adabiyat, 1971, No. 5, s. 63-67; F. Abdullaev: Devanü lügatit türk asarida O uz Komponentining Urni Masalasi, Özbek Tili va Adabiyat,
SOSYAL B L MLER DERG S 151 Türk dillerinin tasnifi konusu do rudan do ruya di er önemli konulardan biri olan Türk halklar n n kabile ve dil bak mlar ndan tasnifine ba l d r. Bunlara ait ilk bilgiler Ka garl Mahmut taraf ndan verilmi tir 22. Divan n incelenmesinde en önemli sorunlardan biri de eskiden oldu u gibi Ka garl Mahmut un metodunun itinal bir biçimde ara t r lmas d r. Ka garl Mahmut dil de i mesinin dile ait olan ve olmayan faktörlerini aç k bir surette ay r yordu. Özellikle Türk dilleri üzerinde Türk olmayan kom u dillerin yapt tesire dikkat etmi ir. Baz Türk dillerinin olaylar n kar la t ran Ka garl Mahmut fonetik, gramer ve sözlük alanlar nda genel ve ayr noktalar itinal bir biçimde kaydetmektedir. Bu, baz Türkologlara Ka garl Mahmut u kar la t rmal dilbilgisinin kurucusu saymak imkân n vermi tir 23. Ka garl Mahmut un Divan ndaki sözcüklerin incelenmesi büyük sonuçlar verebilir. Ancak bu pek önemli i daha ba lang ç dönemindedir 24 Ka garl Mahmut un Türk kabileleri ve halklar na ait her türlü bilgilerin bir hazinesi olan Divan nda Türk folkloruna, yani halk iirine ait ilgi çekici malzeme de vard r 25. Bütün uzmanlar n fikrine göre Ka garl Mahmut un Divan nda tarihî co rafya bak m ndan önemli bilgiler vard r. Yazar n verdi i bilgiler genellikle güvenme e de er, Orta Asya da yeni arkeoloji buluntular ve bunlar s k s k teyit etmektedir 26 Divan eklenen sözde yuvarlak dünya haritas n n i leyen Rus ara t r c s.. Umnyakov olmu tur. O bu orijinal co rafya an t n n baz ayr nt lar n aç klayabilmi itir 27. 1971, No. 5, s. 51-56.; A. Aliev: "Devanü lugatit türk Dagi Ayrim Affikslarning Namangan Gruppa evalarida Kullani i, Özbek Tili va Adabiyat, 1971, No. 5, s. 6,08-70). 22 V.V. Bartold: Soçineniya, cilt V, s. 205-206; S. K. bragimov, V. S. Hrakovskiy: Mahmud Ka garskiy o Rasselenii Plemen na Territorii Kazahstana XI Veka, Vestnik, Akademii nauk Kazahskoy SSR, 1958, No. 11, s. 93-98; Ayn yazarlar: Material iz storii Obrazovaniya Kazahskogo Yaz ka, zvestiya Akademii nauk Kazahskoy, SSR. Seriya storii, 1959, No. 2, s. 94-100. 23 A. Djafar: z storii Primeneniya Sravnitelno- storiçeskogo Metoda k zuçeniyu Tyurkskih Yaz kov, Material 1-Y Nauçnoy Konferentsii Vostokovedov, Ta kent 1958, s. 856-862; A.M. Demlr-Çizade: Sravniteln y Metod Lingvista XI Veka Mahmuda Ka garskogo, zvestiya Akademii Nauk Azerb. SSR. Seriya Ob çestvenn h Nauk, 1964, No. 4, s. 45-55; aynca bk.: Sovetskaya Tyurkologiya, 1972, No. l, s. 31-42; H.G. Nigmetov: Mahmud Ka garskiy o Vzaimovliyanii Tyurskih i ranskih Yaz kov, Sbornik ranskaya Filologiya, Moskova 1969, s. 101-104. 24 G.A. Bayramov:. Frazeologiçeskieedinits Tyurkskih Yaz kov v Slovare Mahmuda Ka garskogo Divan Lugat At-Turk, Uçen e zapiski Azerbaydjanskogo gos. universiteta im. S. MAHMUT KA GARIirova, Seriya Yaz ka i Literaturi, 1966, No. 3, s. 3-12; S. brahimov, M. Asamuddinova: XI Asrdagi Türkiy Tillarda Kasb-Hünar Atamalar va Ularning Divanü Lugatit Türk da Aks Eti i, Özbek Tili va Adabiyat, 1971, No. 5, s. 57-62; M. Buronov: Çarçavaçilik Leksikasidan, Özbek Tili va Adabiyat, 1971, No. 5, s. 70-81;. Kuçkartaev: O Glagolah Reçi v Divanu Lugatit Turk Mahmuda Ka gari Sbornik Vopros Uzbekskoy i russkoy Filologii, Ta kentskiy gos. universitet im. V.. Lenina, Ta kent 1971, v p 412, s. 3-15. 25 Divan dan al nan iirlerin metin, transkripsyon ve çevirileri için bk.:. V. STEBLAVA, Razvitie Tyurkskih Poetiçeskih Form v XI Veke, Moskova 1971, s. III-270; Ayn yazar: Sinkopirovanie Slov v Poetiçeskih Tekstah Divan Lügat At-Turk Mahmuda Al-Kasgari, Tyurkologiçeskiy Sbornik 1971, Moskova 1972, s. 206-212; H. Korogl, Alp Tonga i Afrasiab po Yusufu Balasaguni, Mahmudu Ka gari i Drugii Avtoram, Sovetskaya Tyurkologiya, 1970, No. 4, s. 108-115. 26. YU. Kraçkovskiy, azbrann e Soçi neniya, Moskva-Leningrad 1957, cilt IV, s. 268.
152 SOVYETLER B RL NDE KÂ GARLI MAHMUT UN D VANINI KONU ALAN ARA TIRMALAR Son y llarda Özbek co rafyac lar ndan Hamidulla Hassanov ve ba ka Sovyet bilginleri de Ka garl Mahmut un Divan ndaki co rafya malzemesini ba ar yla ara t rmaktad rlar 28. Bu ola anüstü eserin 900. y ldönümü dolay s yla yap lan Sovyetler Birli i Türkoloji konferans Divan a gösterilen derin ve etrafl ilgiye bir kan tt r. 1971 y l n n 7-9 Ekim günleri aras nda Fergana ehrinde (Özbekistan) yap lan bu konferansa Sovyetler Birli inin birçok ehirlerinden gelen 105 bilgin kat lm t r 29. Gerçek Sovyetler Birli nde gerekse di er ülkelerde Divan n ara t r lmas alan nda oldukça büyük çal malar yap lm t r. Böyle olmakla birlikte daha yap lacak çok ey vard r. K. M un Divan n n ara t r lmas alan nda Sovyet Türkologlar n bekleyen birinci derecedki ödevlerden biri de Divan Rusçaya çevirmekti. Bu görev ba ar yla yap lmaktad r. Özbek filologlar ndan profesör Alibek Rustamov an t n yap lmaktad r. Özbek filologlar ndan profesör Alibek Rustamov an t n Rusça çevirisini bitirmi tir. Çeviri Divan n stanbul da Millet Kütüphanesi nde bulunan elyazmas n n mikrofilmine dayanmaktad r. Çünkü Türkologlara Ka garl Mahmut un Divan n bas lm ekilde ilk olarak veren Kilisli Rifat n yay n nda baz yanl lar vard r 30. A. Rustamov un çevirisinin önümüzdeki 2-3 y l içinde yay mlanaca umulur 31. 27.. Umnyakov, Samaya Straya Turetskaya Karta Mira XI v. Trud Samarkandskogo Gosudarstvennogo Pedagogiçeskogo nstituta meni A. M. Gor kogo, I, v p, I, Samarkand 1940, s. 103-132;.. Umnyakov un yaz s üzerine bir tenkit S. L. VOL N taraf ndan yaz lm t r: zvestiya Vsesoyuznogo Geografiçeskogo Ob çestva, 1941, cilt 73, v p. 3, s. 485-487. 28 H. Hasanov: Sredneaziatskiy Filolog-Geograf XI veka zvestiva Uzbekistanskogo Filiala Vsesoyuznogo Geografiçeskogo Ob çestva, 1960, cilt V, s. 91-100; Ayn yazar: Tsenn y stoçnik po Toponimike Sredney i Tsentralnoy Azii, Sbornik Toponimika Vostoka, Moskva 1962, s. 31-36; Ayn yazar: Mahmud Ka gari, Cizni Geografiçeskoe Nasledie, Ta kent 1963, 83 s. (Özbekçedir); Ayn yazar: Neras ifrovannaya Nadpis na Karte Mahmuda Ka kgarskogo, zvestiya Akademii Nauk SSSR. Seriya Geografiçeskaya 1964, No. 6, s. 107-108; Ayn yazar: Geografiçeskoe Nasledie Uçen h Sredney Azii, Doktora tezi özeti, Ta kent 1967, s. 47; S. Umurzakov: Oçerki po storii Georafiçeskih ssledovaniy Kirgizii, Frunze 1959; M.M. Haçatryan: Karta mira, pripis vaemaya al-ka gari, Vestnik Erevanskogo Universiteta, ON, 1968, No. l, s. 193-200 (Ermenicedir). 29 Daha ayr nt l olarak bk.: Özbek Tili va Adabiyat, 1972, No. l, s. 98-101. (Kongrede verilen en önemli bildiriler Sovetskaya Tyurkologiya 1972, No. 1 de yay nlanm t r). 30 T.A. BOROVKOVA: Otnositelno Pervogo zdaniya Slovarya Mahmuda Ka garskogo, Narodi Azii i Afriki, 1964, No. 5, s. 133-135. 31 A. RUSTAMOV: O Perevode Divanu lugat it-turk Mahmuda Ka gari na Russkiy Yaz k, Sovetskaya Tyurkologiya, 1972, No. l, s. 129-139.