Uzay, Havacılık ve Savunma Sektör Raporu ve Yerel Uzay, Havacılık ve Savunma Stratejisi

Uzay, Havacılık ve Savunma Sektör Raporu ve Yerel Uzay, Havacılık ve Savunma Stratejisi

www.btso.org.tr Bu çalışma BTSO liderliğinde Pera EEMEA Büyüme Hizmetleri A.Ş. işbirliğinde hazırlanmıştır.

İÇİNDEKİLER 1. ÖNSÖZ 4 2. YÖNETİCİ ÖZETİ 5 3. SEKTÖR ANALİZİ 8 3.1 KÜRESEL EĞİLİMLER 8 3.2. TÜRKİYE DE MEVCUT EĞİLİMLER 13 3.3. BURSA UZAY, HAVACILIK VE SAVUNMA SEKTÖRÜ 16 4. UZAY, HAVACILIK VE SAVUNMA KONSEY ÇALIŞMALARI 17 4.1. ARKA PLAN 17 4.2. BURSA UZAY, HAVACILIK VE SAVUNMA SEKTÖR DEĞERLENDİRMESİ 19 4.3. KONSEY YUVARLAK MASA TOPLANTISI BULGULARI 21 4.3.1. Gökmen Projesi Alt Projelerinin Hayata Geçirilmesi 21 4.3.2. Uzay, Havacılık ve Savunma Sektöründe Kümelenme Faaliyetlerinin Başlatılması 22 4.3.3. Uzay, Havacılık ve Savunma Sektörüne Özel İhtisas Teknoloji Merkezi Kurulması 23 4.3.4. Sektöre Yönelik İhtiyaç Analizi Yapılması 25 4.3.5. Sektör Mevcut Durum ve İhtiyaç Analizi 26 5. EKLER 27 5.1. 2023 YILINA KADAR ÖNERİLEN FAALİYETLER 27 5.2. ATÖLYE ÇALIŞMASI KATILIMCI LİSTESİ 31 5.3. YUVARLAK MASA TOPLANTISI KATILIMCI LİSTESİ 33 5.4. TOPLANTILARDAN GÖRSELLER 34

ÖNSÖZ BTSO nun değerli üyesi, kıymetli okurumuz; Bursa Ticaret ve Sanayi Odası ile Bursa iş dünyasını bütünleştiren, kentin ortak aklını harekete geçiren en önemli çalışmalarımızdan biri olan sektörel konseylerimizin kentimizin ve ülkemizin 2023 hedefleri doğrultusunda stratejik sektörlerde belirledikleri yol haritalarını sizlerle buluşturmayı sürdürüyoruz. Dünya ekonomisinde söz sahibi olan ülkelerin otomotiv ve makine sektörlerindeki tecrübeleriyle uzay, havacılık ve savunma sanayinde de lider olmaları Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler için de yol gösterici niteliktedir. Uzay, Havacılık ve Savunma Konseyimizin çalışmaları doğrultusunda Bursa da otomotiv, otomotiv yan sanayi ve makine gibi sektörlerde oluşmuş teknik altyapı ile birlikte işbirliği kültürü ve insan kaynakları birikiminden yararlanarak kentimizin uzay, havacılık ve savunma sektöründe ülkemizin ve yakın coğrafyamızın teknoloji ve üretim üssü olmasını hedefliyoruz. Bu noktada BTSO nun 16 makro projesinden biri olan Gökmen Projesi kapsamında otomotiv ana ve yan sanayi, makine ve tekstil sektörlerinde faaliyet gösteren 70 e yakın firmamızı kümelenme amacıyla bir araya getirdik. Bu konuda Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığımızın kümeleşme destek programına ve Ekonomi Bakanlığımızın Uluslararası Rekabeti Geliştirme (Ur-Ge) destek programına da gerekli başvurularımızı yaptıktan sonra kümelenme çalışmalarımızın startını verdik. Bakanlıklarımızın desteklerini kümelenen firmalarımızın eğitimleri, yurt içi ve yurt dışı tanıtımları ve rekabet güçlerinin artırılması amacıyla kullanacağız. Bir sonraki aşamada ise uzay, havacılık, savunma, otomotiv yan sanayi, teknik tekstil ve makine sektörlerine destek verecek özel bir ihtisas teknoloji bölgesi kurmayı amaçlıyoruz. Ayrıca, BOSB ve DOSAB da sektöre hizmet veren firmalarımızın ihtiyaçlarına cevap verebilecek nitelikte Ar-Ge ağırlıklı merkezleri de hayata geçirmeyi planlıyoruz. Gökmen Projesi kapsamındaki bir diğer çalışmamız da çocuklarımızın ve gençlerimizin uzay ve havacılık konusundaki farkındalıklarını artırmaktır. Milli Eğitim Bakanlığı mız ile birlikte meslek liselerimizde uzay ve havacılıkla ilgili bölümler açıyor, özel kamplar ve kulüpler kuruyoruz. Böylece çocuklarımızın ve gençlerimiz için yeni ufuklar açarak Türkiye nin Gökmen inin Bursa dan çıkmasını amaçlıyoruz. Bu duygu ve düşüncelerle sizlere ve ailelerinize başarı ve mutluluklar temenni ediyor, işlerinizde kolaylık, kazancınızda bereket diliyorum. Saygılarımla. İbrahim BURKAY BTSO Yönetim Kurulu Başkanı

2. YÖNETİCİ ÖZETİ Bursa Uzay, Havacılık ve Savunma Konseyi nin genel amacı; diğer sektörlerde oluşmuş teknik alt yapı, iş birliği kültürü ve insan kaynakları birikiminden yararlanarak ve bu birikimi sektörün ihtiyaçları ve beklentileri doğrultusunda geliştirerek Bursa nın uzay havacılık ve savunma sektöründe önemli bir merkez haline gelmesini sağlamaktır. BTSO şehrin üretim yetkinliğinden gelen rekabet gücünün günümüz koşullarında sürdürülebilirliği adına farklılaşma ve odaklanma temelli bir rekabet stratejisi belirlemiştir. Buna göre (a) mevcut sektörlerde değer zincirinin üst segmentlerine doğru bir dönüşüm ve (b) sektör çeşitliğinin arttırılması ilkesel olarak hedeflenmektedir. Bu kapsamda 18 sektör belirlenmiştir. Sektörler için öncelikle ortak akıl atölye çalışmaları yürütülmüş ve öneriler listesi oluşturulmuştur. Takiben ikinci tur yuvarlak masa toplantılarında S.M.A.R.T metodolojisi (Özel, belirli - Ölçümlenebilir - Ulaşılabilir, başarılabilir - Makul, gerçekçi - Zamanı belirlenmiş) ile 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması öngörülen öncelikli eylemler seçilmiştir. Gökmen Projesi, BTSO nun hazırladığı 16 Makro Proje nin önemi bir ayağını oluşturmaktadır. Buna göre Bursa nın uzay, havacılık ve savunma alanlarında gelişerek Türkiye nin diğer illerine örnek teşkil etmesi planlanmaktadır. Bu büyük proje, ayrı ayrı tamamlanması ve yürütülmesi öngörülen alt projelerden oluşmaktadır. Gökmen Projesi tamamlandığında Bursa nın sektörde daha güçlü bir konuma gelebilmesi adına tüm eksik alt yapının tamamlanmış olacağı ve şehrin hem TR41 bölgesindeki, hem de Türkiye nin diğer kısımlarındaki illere örnek teşkil edecek bir yetkinliğe sahip olması hedeflenmektedir. Önceliklendirme çalışması sırasında seçilen bu eylem başlığının tanımı aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. www.btso.org.tr 5

Eylem İlgili Paydaşlar Süre Ana Performans Göstergesi Gökmen Projesi Alt Projelerinin Hayata Geçirilmesi BTSO Uzay, Havacılık ve Savunma Konseyi T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, BEBKA, TÜBİTAK Bilim ve Toplum Dairesi, T.C. Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı 2015 Yılı Son Çeyreği Alt Projelerin Her Biri İçin İş Planlarının Tamamlanması Alt Performans Göstergeleri Gökmen Projesi Yürütme Kurulu Oluşturulması Ortak Vizyon Belgesi Hazırlanması Her Bir Alt Proje İçin Çalışma Grubu Oluşturulması Her Bir Alt Proje İçin İş Planı Hazırlanması Farklı sektörlerdeki sanayi alanındaki deneyimli Bursa firmalarının, interdisipliner bir yaklaşımla sürekli gelişen ve önem kazanmaya başlayan uzay, havacılık ve savunma sektörüne katma değer yaratmak üzere Bursa merkezli kümelenme faaliyetlerinin başlatılması önceliklendirilmiştir. Önceliklendirme çalışması sırasında seçilen bu eylem başlığının tanımı aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Eylem İlgili Paydaşlar Süre Ana Performans Göstergesi Uzay, Havacılık ve Savunma Sektöründe Kümelenme Faaliyetlerinin Başlatılması BTSO Uzay, Havacılık ve Savunma Konseyi T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, T.C. Ekonomi Bakanlığı 2014 Yılı Son Çeyreği Kamu Desteği İçin Sözleşme İmzalanması Alt Performans Göstergeleri Kümelenmeye Katılmak İsteyen Firmaların Beyanlarının Toplanması Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Kümelenme Destek Programına Başvuru Ekonomi Bakanlığı Uluslararası Rekabetçiliğin Geliştirilmesi Programına Başvuru En Az 1 Kamu Programından Destek Sağlanması Önceliklendirme toplantılar sırasında ortaya çıkan ilk ihtiyaç havacılık, uzay ve savunma sektörüne özel bir ihtisas teknoloji bölgesinin kurulmasıdır. Bu eylem sonucunda sektörde hizmet veren firmaların ihtiyaçlarına cevap verebilecek, Ar-Ge ağırlıklı bir merkez kurulması planlanmıştır. Önceliklendirme çalışması sırasında seçilen bu eylem başlığının tanımı aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Eylem İlgili Paydaşlar Süre Ana Performans Göstergesi Uzay, Havacılık ve Savunma Sektörüne Özel İhtisas Teknoloji Merkezi Kurulması BTSO T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, Şehir Üniversiteleri, Kurucu firma(lar) 2015 Yılı Son Çeyreği Belirtilen Zaman Diliminde Merkezin Kurulması Alt Performans Göstergeleri Çalışma Grubunun Oluşturulması Konu Tespiti İçin İhtiyaç Analizi Yapılması Özel Sektör Ortaklığı Tesisi Kamu Desteği Başvurusu 6 BTSO Uzay, Havacılık ve Savunma Sektör Raporu ve Yerel Uzay, Havacılık ve Savunma Stratejisi

Sektörde hızlı ve sürdürülebilir büyümenin sağlanması amacıyla yetkinliklerin bir araya getirilip uygulamaya konulabileceği bir ortak üretim merkezi kurulması projesi yuvarlak masa toplantısının bir diğer çıktısıdır. Önceliklendirme çalışması sırasında seçilen bu eylem başlığının tanımı aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Eylem İlgili Paydaşlar Süre Ana Performans Göstergesi Ortak Üretim Merkezinin Kurulması BTSO Uzay, Havacılık ve Savunma Konseyi Özel Sektör Firmaları, BTSO 2015 Yılı Son Çeyreği Üretim Yapısının Kurulması Alt Performans Göstergeleri Vizyon Çalışması Yapılması Katılım İçin niyet Beyanları Fizibilite Raporu Hazırlanması Ortaklık Sözleşmesi Yapılması Konsey çalışmalarının sağlıklı yürütülebilmesi için sektörün mevcut durumunun ve muhtemel ihtiyaçlarının belirlenmesine ihtiyaç duyulmuştur. Önceliklendirme çalışması sırasında seçilen bu eylem başlığının tanımı aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Eylem İlgili Paydaşlar Süre Ana Performans Göstergesi Sektör Mevcut Durum ve İhtiyaç Analizi Yapılması BTSO Havacılık, Uzay ve Savunma Konseyi Hizmet Sağlayıcı Firma(lar) 2015 Yılı İlk Çeyreği Sonuç Raporunun Yayınlanması Alt Performans Göstergeleri Kapsamın Belirlenmesi Hizmet Sağlayıcının Seçimi Saha Çalışmasının Başlaması Sonuç Raporunun Tamamlanması www.btso.org.tr 7

3. SEKTÖR ANALİZİ 3.1. Küresel Eğilimler Uzay, Havacılık ve Savunma sanayileri yüksek teknolojili sektörler olup yüksek katma değer yaratan sanayilerdir. Hava taşıtları aynı zamanda taşıt araçları sanayi içinde birlikte yer almaktadır. Havacılık sanayi artan ulaştırma ve taşımacılık talebi ile genişlemekte olup, yüksek teknolojili yeni nesil uçaklar ile üretim tedariki ve nihai ürün bazında ticaret hacmi hızlı genişlemekte ve ticarette yüksek katma değer yaratmaktadır. Gelişen ülkeler için uzay, havacılık ve savunma sanayileri önemli bir sıçrama taşı olarak görülmektedir. İleriki yıllarda sektöre dair tahminlere göre uzay-sanayi az sayıda gelişmiş ülkenin tekelinde, yüksek teknolojiye dayalı çalışmaları ile diğer sanayi kollarında da kullanılabilecek teknolojik buluşları sürdürecektir. Savunma sanayi, değişen ve yenilenen savunma konseptleri içinde yüksek teknolojili yeni yetenek ve kapasitelere sahip 3. nesil silah ve teçhizatları üretecektir. Yüksek teknolojiye dayalı 3. nesil silahların silahlı kuvvetlerin bünyesine katılması ile önemli bir ticaret hacmi oluşacaktır. Küresel ölçekte en büyük büyümeyi gerçekleştiren sektörlerin başında hava- cılık sektörü gelmektedir. Artan küreselleşme ile beraber hızlı ve kolay ulaşım çağın en büyük ihtiyacı haline gelmiştir. Hızla yükselen yolcu taşıma- cılığı ihtiyacının yanı sıra, yük taşımacılığı da önem kazan- maktadır. Ticaretin dünyanın her köşesine ulaşması ve lojistik sektöründeki hızlı gelişmeleri takiben, havayolu ile yük taşımacılığı kritik bir rol kazanmıştır. Havacılık sanayinde temel belirleyici yolcu ve yük taşımacılığı gelişmeleri ve bunlara ilişkin öngörülerdir. Airbus firması 2013-2032 yılları arasında dünya genelinde yolcu sayısı- nın yıllık ortalama yüzde 4.9 artaca- ğını, yük taşımacılığının ise yıllık orta- lama yüzde 5.3 artacağını öngör- mektedir. Boeing firması ise 2012-2032 yılları arasında dünya genelinde yolcu sayısının yüzde 4.9, kargo yük taşımacılığının yüzde 5.4 artacağını öngörmektedir. Bu öngörülere bağlı olarak airbus firması 2013-2032 yılları arasında 29.226 adet yolcu, 494 adet kargo uçağının satılacağını öngörmektedir. Bu uçakların değeri 2.9 trilyon doları yolcu uçakları, 100 milyar doları kargo uçakları olmak üzere toplam 3. Trilyon dolardır. Boeing firması ise 2012-2032 yılları arasında 35.280 yolcu uçağı, 2.300 kargo uçağının satılacağını öngörmektedir. Bu uçakların değeri, 3.2 trilyon doları yolcu uçakları ve 471 milyar doları kargo uçakları olmak üzere toplam 3.67 trilyon dolardır. Özel jet ve ticari uçaklar ise ayrıca bir pazar oluşturmaktadır. 8 BTSO Uzay, Havacılık ve Savunma Sektör Raporu ve Yerel Uzay, Havacılık ve Savunma Stratejisi

Kargo Uçağı Teslimat Öngörüleri, Boeing 2013-2032 KARGO UÇAK TESLİMATLARI 2013-2032 UÇAK TİPİ 2013-2032 GENİŞ>80 TON 770 ORTA 40-80 TON 590 STANDARD<80 TON 940 TOPLAM 2.300 Kaynak: Current Market Outlook 2013 Yolcu Uçağı Teslimat Öngörüleri, Boeing 2013-2032 HİZMETTEKİ YOLCU UÇAKLARI VE YENİ TESLİMATLAR TESLİMATLARI 2012-2032 UÇAK TİPİ HİZMETTEKİ UÇAK SAYISI 2012 HİZMETTEKİ UÇAK SAYISI 2032 YENİ TESLİMATLAR GENİŞ GÖVDELİ 780 910 760 ORTA GÖVDELİ 1.520 3.610 3.300 KÜÇÜK GÖVDELİ 2.310 5.410 4.530 TEK KORİDOR 13.040 29.130 24.670 BÖLGESEL JETLER 2.660 2.180 2.020 TOPLAM 20.310 41.240 35.280 Kaynak: Current Market Outlook 2013 Artan küreselleşmeyle beraber gelen ticaret trendlerindeki değişiklikler, gelişmekte olan ülkelerin uluslararası arenada daha fazla yer almalarını ve ticari yönden zenginleşmesini sağlamıştır. Bu nedenle gelişmekte olan ülkeler hem yük taşımacılığında, hem de yolcu taşımacılığında daha fazla faaliyet göstermektedirler. Bu duruma uygun olarak, gelişmekte olan ülkelerin çoğunlukta olduğu Asya-Pasifik uçuş bölgesinin büyüklüğünün 2025 yılına kadar yolcu ve yük taşımacılığında Kuzey Amerika ve Atlantik uçuş bölgesinin büyüklüğünü geçeceği öngörülmektedir. Ayrıca uçuş yoğunluğunun artmasından dolayı yeni uçak talebinin büyük bir kısmı da Asya-Pasifik bölgesinden kaynaklanacaktır. www.btso.org.tr 9

Yeni Uçak Talebi Öngörüleri, Airbus 2013-2032 HİZMETTEKİ YOLCU UÇAKLARI VE YENİ TESLİMATLAR TESLİMATLARI 2012-2032 BÖLGE 2013-2022 2023-2032 2013-2032 AFRİKA 443 527 970 ASYA-PASİFİK 4.894 5.770 10.664 BDT 587 508 1.095 AVRUPA 3.035 2.792 5.827 LATİN AMERİKA 1.040 1.239 2.279 ORTADOĞU 1.010 989 1.999 KUZEY AMERİKA 2.968 2.553 5.521 KARGO UÇAKLARI 416 455 871 DÜNYA 14.393 14.833 29.226 Kaynak: Global Market Forecast Future Journeys 2013 Sürdürülebilir büyüme havacılık ve uçak teknolojilerini de şekillendirmektedir. Ar-Ge ve teknolojinin artmasıyla ve yüksek teknolojili ürünlerin talebiyle üretimin odağı da daha yüksek teknolojili donanımlar, hafif ve dayanıklı malzemeler, yüksek yakıt verimliliği ve uzun uçuşlar sağlayan motorlar ile yeni nesil uçaklara kaymıştır. Ayrıca havacılık sanayinde az sayıda üretici dünya ölçeğinde tedarik ve satış yapacaktır. Bu nedenle yukarıda belirtilenlerin önemli bir bölümü tedarik (ithalat) ve ihracata konu olacaktır. Uzay sanayi yüksek teknoloji odaklı çalışmaları ile önemli buluşlar yapmakta, bu buluşlar diğer alanlara transfer edilerek uygulanmakta (elektronik posta iletişimi gibi), ülkeler arası teknolojik işbirlikleri için fırsatlar sunmakta ve teknolojik gelişmeler ve buluşlar ekonomik gelişmeye katkı sağlamaktadır. Teknolojik gelişmelerle birlikte uzay ile ilgili merakın artması ve başka dünyalar keşfetme tutkusu sayesinde kamu ve özel sektörün uzay sanayi üzerine yatırımlarında büyük artışlar görülmektedir. Amerikan Uzay Vakfı nın 2013 Uzay raporuna göre 2012 de küresel uzay aktivitesi hacmi %7 büyüyerek 304.31 milyar dolar seviyesine ulaştı. Son yıllardaki gelişmelerle beraber konumun uzay sektöründe tekel olması durumu ortadan kalkmış, yatırımların çoğu özel sektörden gelmeye başlamıştır. Buna göre 2012 yılında uzay sektörüne yapılan yatırımların dörtte üçünden fazlası özel sektöre aittir. 10 BTSO Uzay, Havacılık ve Savunma Sektör Raporu ve Yerel Uzay, Havacılık ve Savunma Stratejisi

Küresel Uzay Aktivitesi, Milyar Dolar 2012 Sektörün özel sektöre verdiği iletişim, gözlem, yayın gibi hizmetler, uzay ekonomisinin en büyük kısmını oluşturmaktadır. Bu hizmetler 2012 yılında %6.5 büyüme göstermiştir. Amerika Birleşik Devletleri niın uzay sektöründeki ağırlığı devam etse de, sektör büyümesi yavaşlamıştır. 2012 yılında Amerikan uzay sektörü %1.4 büyüme göstermiştir. Gelişmekte olan ülkelerin yatırımları ise artmaktadır; 2012 yılında sektör Brezilya da %27, Rusya da %30, Hindistan da ise %51 büyümüştür. Yapılan tahminler doğrultusunda Amerika Birleşik Devletleri, Rusya, Avrupa Birliği, Çin ve Hindistan, ilerleyen yıllarda sektörde yönlendirici rol oynayacaklardır. Ayrıca bu ülkelerin rekabetçiliği arttırmanın yanı sıra iş birlikleri kurarak büyümeyi hızlandıracakları tahmin edilmiştir. Uzay sanayindeki gelişmeler ile birlikte 2023 yılına kadar olan dönemde desteklenecek faaliyetler; iklim değişiminin izlenmesi ve çevre yönetimi, imalat sanayine aktarılacak malzeme teknolojileri, hayvansal ve bitkisel üretimin izlenmesi, iletişim, ulaştırma enerji madencilik alanlarına uygulanabilecek yeni teknolojiler (kablosuz-sınırsız iletişim, güneş enerjili yakıt motorları, güneş enerjili piller ve paneller, ay madenciliği vb.), tıp ve sağlık alanında yeni buluşlar ve uygulamalar (atmosfer dışındaki koşullarda yeni buluşlar) olacaktır. Uzay sanayinde 2030 yılına kadar olan programlanmış ana faaliyetlere 2015 yılında uluslar arası uzay istasyonu inşasının tamamlanması, 2018 yılında uzay uçağının ilk uçuşu, 2020 yılında ay üssünün faaliyete geçmesi, 2026 yılında Mars uydusu Phoboy a ilk insanlı uçuş ve 2030 yılında Mars a ilk insanlı uçuş yer almaktadır. Dünya savaşlarından sonra Soğuk Savaş ın bittiği 1989 yılına kadar yükselerek gelişen savunma sanayinde, son yıllarda hızlı bir yavaşlama görülmektedir. Amerika Birleşik Devleti nin savunma sanayinde bütçe kısıntısına gitmek üzerine benimsediği politikayla beraber, ülkenin savunma harcamalarında %3.3 lük bir düşüş görülmüştür. İngiltere, Amerika ve Avrupa nın büyük bir kısmında görülen bütçe düşüşlerine karşılık, Brezilya, Çin, Rusya, Hindistan ve Suudi Arabistan ın harcamalarında ufak oranlarda artış görülmüştür. www.btso.org.tr 11

Sıra Ülke Ülkelerin Savunma Sanayi Harcamaları Askeri Harcamalar (Milyar Dolar) Harcamalar/GSYIH (yüzde) Dünya Pay (yüzde) 1 ABD 682 4,4 39,0 2 Çin 166 2,0 9,5 3 Rusya 90,7 4,4 5,2 4 İngiltere 60,8 2,5 3,5 5 Japonya 59,3 1,0 3,4 6 Fransa 58,9 2,3 3,4 7 Suudi Arabistan 56,7 8,5 3,2 8 Hindistan 46,1 2,5 2,6 9 Almanya 45,8 1,4 2,6 10 İtalya 34 1,7 1,9 11 Brezilya 33,1 1,5 1,9 12 Güney Kore 31,7 2,7 1,8 13 Avustralya 26,2 1,7 1,5 14 Kanada 22,5 1,3 1,3 15 Türkiye 18,2 2,3 1,0 Dünya Toplamı 1.753,00 2,5 100,0 Kaynak: SIPRI, 2011 Savunma harcamalarının önümüzdeki dönemde milli gelire oranla dünya genelinde azalacağı, buna karşın silah ve teçhizat harcamalarının toplam savunma harcamaları içindeki payının artacağı öngörülmektedir. Özellikle bu pay 3. nesil silahların tedariki ile 2015 yılından sonra daha hızlı artacaktır. 2008 yılında dünya genelinde 1.49 trilyon dolar olan savunma harcamalarının 2023 yılında 2.5 trilyon dolara, silah ve teçhizat harcamalarının ise 521 milyar dolardan 1.05 trilyon dolara çıkacağı öngörülmektedir. Savunma Sanayi Harcamaları Öngörüler Milyar Dolar 2008 2013 2018 2023 TOPLAM SAVUNMA HARCAMALARI 1.490 1.780 2.015 2.505 SİLAH VE TEÇHİZAT HARCAMALARI 521 615 785 1.052 Kaynak: SIPRI, 2011 12 BTSO Uzay, Havacılık ve Savunma Sektör Raporu ve Yerel Uzay, Havacılık ve Savunma Stratejisi

Savunma sanayinde üretilen ve ticarete konu olan silah ve teçhizatlar 1989 yılında Soğuk Savaş ardından 11 Eylül sonrasında radikal savunma yönünde önemli bir değişim göstermektedir. Bununla beraber, yeni dönemde tüm ülkelerin savunma sanayinin tüm alanlarında üretim yapması mümkün olmayacaktır. Bu nedenle silah ve teçhizat ticareti hem nihai ürünlerde hem de yan sanayide hızlı artacaktır. Savunma sanayinde üretim yapısı üç yönlü gelişmeye devam edecektir. Konsolidasyon satın alma ve birleşmelerle oluşmuş az sayıda ana üretici, nitelikli Ar-Ge ve teknoloji şirketleri ile çok sayıda kalite sistem onayına ve akredistasyona sahip tedarikçi yan sanayi üreticileri savunma sanayinde 2023 yılına kadar olan dönemde bu oyuncular arasında işbirlikleri ve ticaret hızla artacaktır. Savunma sanayinde silah-teçhizat ve donanımlar yüksek teknolojili üçüncü nesil eşiğinde bulunmaktadır. Yüksek teknolojili ve tam otomatik 3. nesil silahlar 2015 yılından itibaren silahlı kuvvetlerin bünyesinde artan oranda yer almaya başlayacaktır. 3. nesil silahlar değişen tehdit algılamalarına karşı yeni yetenek ve kapasitelere sahip olacaktır. 3.2. Türkiye de Mevcut Eğilimler Uluslararası platformda sektör sanayisinin teknolojik gelişmelere dayalı olarak değişim göstermesi, ülke bazında da etki göstermektedir. Bu bağlamda Türkiye de de havacılık uzay ve savunma sanayinin odağı da Ar-Ge ve teknolojiye doğru kaymaktadır. Bu duruma etki eden en büyük etkenlerden biri, Türk Hükümeti nin sanayinin bu yöne ilerlemesini destekleyen teşvik programları oluşturarak desteğini belirtmesidir. Bununla beraber, özellikle savunma sanayi açısından jeopolitik konum göz önüne alındığında, Türk Silahlı Kuvvetleri nin teknolojik gelişmeleri takip ederek bölgedeki gücünü koruması elzemdir. Bu bağlamda Türk savunma ve havacılık sanayii son beş yıldır, artan bir ivme ile gelişmeye ve güçlenmeye devam etmektedir. Bu durum savunma sanayinin toplam ciro değişimleri incelenerek de görülebilir. Türkiye Savunma Sanayi Cirosu Yıllar Toplam Ciro (Milyon Dolar) % Değişim (2007'ye göre) % Değişim (Yıllık) 2007 3.022 - - 2008 3.112 2,98 2,98 2009 3.067 1,49-1.45 2010 4.174 38,12 36,90 2011 4.400 45,60 5,41 2012 4.800 54,38 9 Kaynak: Savunma ve Havacılık İmalatçılar Derneği www.btso.org.tr 13

Son yıllarda Türkiye de uzay, havacılık ve savunma teknolojisi adına yapılan Ar-Ge faaliyetleri bu ihtiyaçlar doğrultusunda hız kazanmıştır. Ar-Ge, öz kaynak harcamaları ve diğer teşvik ve desteklerle özgün teknoloji, özgün mal ve hizmet üretiminde yakalanan ivmenin, çıkışın sürdürüleceği beklenmektedir. Bu bağlamda sektörde, 2012 yılında, yaklaşık 200 milyon doları öz kaynaklardan olmak üzere Ar-Ge alanında 761 milyon dolar harcanmıştır. Bu rakam toplam cironun %16 sına tekabül etmektedir. Öz kaynak harcaması ile yapılan Ar-Ge ise toplam cironun %4 olarak ortaya çıkmaktadır. 2008-2012 döneminde toplam artış %49.31 olurken, yıllık ortalama artış %9,86 olarak gerçekleşmiştir. Kişi başı toplam Ar-Ge harcaması 2.306 dolar olarak hesaplanmıştır. Ar-Ge için bu ölçekte bir harcama diğer sektörlerle karşılaştırıldığında sektör adına önemli bir farklılık yaratmaktadır. Ciro, ihracat sonuçlarına bakıldığında, Ar-Ge ye yapılan destek ve teşvikler ile öz kaynaklardan yapılan harcamaların sektörün özgün ürün ve teknolojilerini geliştirm eye aracılık ettiği ve yatırımlarda doğru istikamette olunduğunu göstermektedir. Teknokent ve Ar-Ge merkezlerine devletimizin yapmakta olduğu desteklerin devamı artık tasarım ve Ar-Ge ağırlıklı bir duruma gelen sektörün gelişimini ve geleceğini doğrudan etkileyecektir. Ar-Ge Harcamaları (Milyon $) Sektörde küresel gelişmelerin yakinen takip edilmesinin getirisi olarak uzay, havacılık ve sanayi ihracatı verilerinde de gelişme görülmektedir. Buna göre Türk Savunma ve Havacılık Sanayi ihracatı 2008 yılına nazaran 79,81 artarak 2012 yılında 1,26 milyar dolar olmuştur. Sektör artık teknoloji üreten ve teknoloji ihraç eden bir sektör durumuna gelmiştir. Türk Silahlı Kuvvetleri nin (TSK) envanterine giren ürün ve hizmetler dünya pazarlarında güçlü bir ordunun beğenisini kazanmış ve harekat ortamında kanıtlanmış olarak değerlendirilerek yoğun ilgi görmektedir. İhracatın artışındaki bir diğer etkenin de, sektör oyuncularının ürün gamlarına dahil ettikleri yeni özgün sistemlerinin çeşitliliği ve bunun TSK envanterine alınmış olunmasının önemli olduğu değerlendirilmektedir. Kaynak: Savunma ve Havacılık İmalatçılar Derneği İhracatta dikkati çeken husus, Avrupa dışına yapılan satışlardaki artıştır. Bu artışta havacılıkta 11 Eylül sonrası ABD ve körfez ülkelerine yapılan satışların payı önemlidir. Avrupa ve Batı ülkelerine ihracatta genel olarak ağırlık, alt sistemler ve bilişim alanlarında yoğunlaşmaktadır. Körfez ve Merkezi Asya ve benzeri ülkelere satışlarda sistem seviyesi ürünlerin yer aldığı görülmektedir. Kamu alımlarında off-set uygulamalarının ısrarla uygulanması, savunma ve özellikle havacılık alanındaki ihracatımızda olumlu gelişmelere neden olmuştur ve gelecekte de olacağı tahmin edilmektedir. 14 BTSO Uzay, Havacılık ve Savunma Sektör Raporu ve Yerel Uzay, Havacılık ve Savunma Stratejisi

Toplam İhracat Tablosu Yıllar Toplam İhracat (Milyon Dolar) % Değişim (2007'ye göre) % Değişim (Yıllık) 2007 615 - - 2008 784 27,48 27,48 2009 832 35,28 6,12 2010 853 38,70 2,52 2011 1.100 78,86 28,96 2012 1.262 105,20 14,73 Kaynak: Savunma ve Havacılık İmalatçılar Derneği Toplam İhracat Grafiği (Milyon Dolar) Kaynak: Savunma ve Havacılık İmalatçılar Derneği Türkiye de Savunma Sanayi Müsteşarlığı (SSM) sektörün temel yürütücüsü konumundadır. Müsteşarlığın görevleri; Türk Silahlı Kuvvetleri nin modernizasyonu ve ulusal savunma sanayinin geliştirilmesidir. Geçen 27 yıllık süreçte farklı dönemlerde uygulanan farklı stratejiler ile günümüze gelinmiş ve gerek kamuda gerekse savunma sanayini geliştirmek isteyen ülkeler tarafından yapısı, politikaları ve stratejisi yakından anlaşılmaya ve öğrenilmeye çalışılan bir model kurum olmuştur. SSM nin çatısı altında faaliyetlerini yürüten fabrikalar ve şirketler hava araçları, kara araçları, deniz araçları, elektronik ve yazılım, roket-füze-mühimmat ve lojistik olarak altı faaliyet alanı ile sınırlandırılabilir. Fabrika ya da şirketler temel mülkiyet yapıları itibariyle değerlendirildiğinde, kamu kuruluşları, özel kuruluşlar ve yabancı ortaklı kuruluşlar şeklinde üçlü bir yapı göze çarpmaktadır. Kamu kuruluşları da statüleri itibariyle askeri fabrikalar, Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT), SSM ve Türk Silahlı Kuvvetleri ni Güçlendirme Vakfı nın (TSKGV) ortak olduğu kuruluşlar olarak ayrılmaktadır. SSM, sanayi derinliğini sürdürülebilirlik açısından en önemli unsurların içinde ilk sırasında değerlendirmektedir. Günümüz savunma sanayi yapısına bakıldığında genel anlamda bir gelişme olduğu, yan sanayi ve KOBİ lerin savunma sanayine olan ilgisinin gün geçtikçe arttığı görülmektedir. Bu kapsamda kümelenme çalışmalarının hızlandığı ve Ankara da başlayan bu faaliyetlerin İzmir, Eskişehir ve İstanbul başta olmak üzere kurumsallaşarak devam ettiği gözlenmektedir. Bunlarla ilintili olarak Türkiye nin savunma sanayi politikası; yerli sektör yanında yabancı sektöre de açık, dinamik bir yapıya kavuşmuş, ihracat potansiyeline ve uluslararası rekabet imkânına sahip, yeni teknolojilere adapte olmakta güçlük çekmeyen ve teknoloji üretebilen, teknolojik gelişmeler karşısında kendini yenileme kabiliyeti bulunan, Türkiye ile dost veya müttefik ülkeler arasına dengeli bir savunma sanayii iş birliğini mümkün kılan ve değişen politik durumlardan asgari düzeyde etkilenen, mevcut imkanları azami ölçüde kullanan, entegre olmuş ve tekrar yatırımlardan arınmış, sivil amaçlarla da üretim yapabilen, alternatif uğraşı alanlarına sahip, Türkiye nin güvenlik politikaları meyanında taraf olduğu ihracat denetimlerine ilişkin çok taraflı rejimlerle ilgili vecibe ve öncelikleri destekleyen bir savunma sanayii alt yapısının oluşturulmasını öngörmektedir. Bu bağlamda Türkiye nin 10. Beş Yıllık Kalkınma Planı nda savunma sanayine büyük yer verilmiştir. Buna göre (a) savunma sanayii rekabetçi bir yapıya kavuşturulması, (b) savunma sistem ve lojistik ihtiyaçlarının özgün tasarıma dayalı olarak ülke sanayisiyle bütün- www.btso.org.tr 15

leşik ve sürdürülebilir bir şekilde karşılanması, uygun teknolojilerin sivil amaçlı kullanımı ile yerlilik oranının ve Ar-Ge ye ayrılan payın artırılması sağlanması, (c) belirli savunma sanayi alanlarında ağ ve kümelenme yapıları desteklenmesi önceliklidir. Savunma sanayinin yanı sıra, havacılık ve uzay sanayinde de gelişmeler, 10. Beş Yıllık Kalkınma Planı nda üzerinde durulan bir konudur. Buna göre havacılık ve uzay sektöründe metre altı gözlem uydusu ve alt sistemleri, haberleşme uydusu ve alt sistemleri, uydu fırlatma sistemi, uydu veri işleme, depolama ve bilgi destek sistemleri, yerli uçak ve helikopter tasarımı ve üretimi gerçekleştirilmesi ve Türk havacılık sanayiinin uluslararası projelerden daha fazla pay almasının temini önem arz eden faaliyetler olarak belirlenmiştir. 3.3. Bursa Uzay, Havacılık ve Savunma Sektörü Türkiye de uzay, havacılık ve savunma sanayi açısından teşvikler ve sektörün katılımı ile baş gösteren gelişmeler sayesinde önemli gelişmeler elde edilmiştir. Bu nedenle sektörde güçlü şirketler bulunmasına rağmen üretici ve ihracatçı şirketlerin sayısı sınırlıdır ve yeni toplulaşma içindedir. Şehir bazında ele alındığında sanayinin Ankara, Eskişehir, İzmir ve İstanbul da toplulaştığı gözlemlenmektedir. Sektörde gelen büyümeyle beraber hızlanan kümelenme faaliyetleri de, yine bu şehirlerde yoğunlaşmaktadır. Ankara, Eskişehir ve İzmir de uzay, havacılık ve savunma sanayi üzerine fiili kümelenme bulunmaktadır. Bununla beraber, Kırıkkale de bir silah organize sanayi bölgesi kurulması planlandığı bilinmektedir. Tekirdağ 1 Şirket Balıkesir 1 Şirket İzmir 7 Şirket Türkiye de Savunma ve Havacılık Sanayi Üreticileri İstanbul 26 Şirket Samsun Kocaeli 1 Şirket 8 Şirket Giresun 1 Şirket Bursa 4 Şirket Ankara 70 Şirket Eskişehir 5 Şirket Antalya 1 Şirket İçel 1 Şirket Türkiye de Savunma ve Havacılık Sanayi Kümeleri Yukarıda da görülebileceği üzere, Bursa da sektörün üretim ve ihracat faaliyetleri henüz başlangıç aşamasındadır. Bununla beraber, gerek Bursa Ticaret ve Sanayi Odası tarafından yapılan çalışmalar, gerekse Bursa-Eskişehir-Bilecik Kalkınma Ajansı nın (BEBKA) yaptığı çalışmalar, sektörün olumlu bir büyüme göstermesini destekleyici niteliktedir. BEBKA verilerine göre, Eskişehir havacılık ve savunma konusunda bölgede üstünlüğe sahip olmasına rağmen, şehirdeki firmalar oldukça yaşlıdır. Bu nedenle daha genç ve dinamik şirketlere sahip Bursa da Ar-Ge odaklı üretime kaymak daha kolay olacaktır. Ayrıca BEBKA nın 2014-2023 Bölge Planı na göre Bursa nın otomotiv, makine ve tekstil tecrübelerinin savunma sanayinde kullanılması üzerine destekleme çalışmaları yapılacaktır. Bunun yanı sıra, Yenişehir havalimanının lojistik açıdan güçlendirilerek savunma sanayinde ihracata kolaylık sağlanması planlanmaktadır. Böylece Bursa nın savunma ve havacılık sanayinde büyümesi açısından elverişli bir ortamın ortaya çıkacağı öngörülmektedir. İzmir Havacılık ve Uzay Kümelenmesi Derneği 70 Şirket İstanbul / Tuzla Denizcilik Kümelenmesi Yakında faaliyete geçiyor 60 Şirket Eskişehir Eskişehir Savunma ve Havacılık Kümelenmesi Derneği (ESAC) 13 Şirket Ankara Kümelenmeleri 1- OSSA Savunma Sanayi Kümelenmesi 2- TEKNOKENT Savunma Sanayi Platformu (TSSP) 3- KAZAN Savunma ve Havacılık Kümelenme Girişimi 0SSA ve Teknokent te 174 Şirket Kaynak: Savunma ve Havacılık İmalatçılar Derneği Üyeleri Bu ortamdan en faydalı biçimde yararlanılabilmesi için Bursa da bir kümelenme yapısının oluşturulması en uygun faaliyet olarak öngörülmektedir. Mevcut şirketlere yapılacak ihtiyaç analizi çalışmaları ile eksik oyucular belirlenerek rekabetçiliğin artırılması ve kümelenmeye gidilmesi; daha sonrasında bu firmaların arasında ortak bir amaç belirlenerek ulusal ve küresel arenada başarılı olmaları hedef olmalıdır. 16 BTSO Uzay, Havacılık ve Savunma Sektör Raporu ve Yerel Uzay, Havacılık ve Savunma Stratejisi

4.UZAY, HAVACILIK VE SAVUNMA KONSEY ÇALIŞMALARI 4.1.Arka Plan Bursa Ticaret ve Sanayi Odası, Uzay, Havacılık ve Savunma Konseyi Atölye Çalışmasında, öncelikli sektörlerde sektör stratejilerini belirlemek üzere 18 konsey oluşturmuştur. Bu konseylerin ilk toplantıları 2013 yılı Ekim ve Kasım aylarında katılımlı atölye çalışmaları şeklinde planlanmıştır. Konseylerden biri olan Uzay, Havacılık ve Savunma Konseyi, strateji belirlemeye yönelik ilk toplantısını 12 Ekim 2013 tarihinde Bursa da gerçekleştirmiştir. Atölye çalışmasına sektörde çalışan ya da sektörle ilişkili olan firma temsilcileri ile birlikte ilgili kamu kuruluşları, üniversite ve sivil toplum örgütlerinden 30 un üzerinde temsilci katılmıştır. Uzay, Havacılık ve Savunma Konseyi 1. çalıştayının amaçları; sektör stratejisine ilişkin temel amacı tespit etmek, sektörde avantaja çevirebilecek fırsatları belirlemek ve Bursa da sektörün gelişimi konusundaki sorunları ortaya koymak şeklinde nitelendirilmiştir. Ayrıca, fırsatla ve sorunlara yönelik müdahale alanlarını tespit etmek, fırsat ve sorunlardan yola çıkarak faaliyetleri belirlemek ve ortak anlayış ve bakış açısı geliştirmek de bu amaçların arasında yer almaktadır. Atölye çalışması yukarıda belirtilen amaçlara ulaşabilmek için altı bölümde tasarlanmıştır. 1. Genel Amacın Tespiti: Uzay, Havacılık ve Savunma sektör stratejisi hazırlanmasına yön göstermek üzere ve Havacılık, Uzay ve Savunma Konseyi nin de uzun dönemli misyonunu ifade eden bir genel amaç ifadesi katılımcıların görüşleri doğrultusunda kaleme alınmıştır. Buna göre, Uzay, Havacılık ve Savunma Konseyi nin amacı; diğer sektörlerde oluşmuş teknik alt yapı, iş birliği kültürü ve insan kaynakları birikiminden yararlanarak ve bu birikimi sektörün ihtiyaçları ve beklentileri doğrultusunda geliştirerek Bursa nın uzay havacılık ve savunma sektöründe önemli bir merkez haline gelmesini sağlamaktır. 2. Fırsatların Belirlenmesi: Yeni girilen sektörlerde fırsatların belirlenmesi strateji geliştirmenin en temel adımlarından biridir. Uzay, Havacılık ve Savunma Sektörü nde bu tespiti yapabilmek için katılımcılara sektörün Bursa da temel fırsatları/güçlü yönleri nelerdir? sorusu yöneltilmiştir. Metaplan kart tekniği yardımı ile yürütülen çalışmada sorunlar tespit edilmiştir. Çalışmada ortaya çıkan güçlü yan öbek başlıkları hammadde ve malzeme, işbirliği ve kümelenme, otomotiv tecrübesi, insan kaynakları, bilim merkezi, üniversite desteği, teknik altyapı, yazılım ve sermaye birikimi olarak belirlenmiştir. 3. Sorunların Tespiti: Kabul edilebilir çözümlere ulaşabilmek için sorunların doğru tespit edilmesi gereklidir. Bu amaçla, katılımcılara Uzay, Havacılık ve Savunma Sektörü nün Bursa da gelişimini engelleyen/engelleyebilecek sorunlar www.btso.org.tr 17

Gereksimler Önceliklendirme ve zayıflıklar nelerdir? sorusu yöneltilmiştir. Sorun tespiti çalışması fırsatların belirlenmesi çalışması ile benzer bir yöntemle yürütülmüştür. Çalışmada ortaya çıkan sorunların başlıkları havacılık sektörünün Bursa da gelişmemiş olması, ileri malzeme bilgisindeki eksikler, vizyon-siyasi irade eksikliği, üniversite kapasitesinin kullanımı ile ilgili sorunlar, Bursa da sektörde öncü firma olmayışı, alt yapı eksiklikleri, teknik bilgi yetersizliği, destek sektörlerinin yetersizliği olarak sınıflandırılmıştır. 4. Müdahale Alanların Seçilmesi: Sektör stratejisinin müdahale alanlarının belirlenebilmesinde fırsatlar ve sorunlar temel alınmıştır. Bu amaçla fırsatlar ve sorunlar önceliklendirilmiş, katılımcıların da isteği doğrultusunda ilişkili konular bir araya getirilerek yeniden gruplandırılmıştır. Gruplama sonrasında oluşan müdahale alanlarının başlıkları eğitim ve insan kaynakları, vizyon ve siyasi irade, girişimcilik ve firma vizyonu, teknik altyapı ve otomotiv tecrübesi, iş birliği ve kümelenmedir. 5. Faaliyetlerin Belirlenmesi: Faaliyetlerin belirlenmesi amacıyla her bir müdahale alanı için bir alt grup oluşturulmuştur. Alt gruplar öncelikli fırsat ve sorunları da dikkate alarak faaliyetleri belirlemişlerdir. Belirlenen faaliyetlerde dikkate alınan hususlar hedef, performans göstergeleri, faaliyet, sorumlu kuruluş, iş birliği yapılacak kuruluşlar ve süredir. 6. Sonuçların paylaşılması: Alt gruplarda elde edilen sonuçlar ana grupta sunularak bütün katılımcıların diğer grupların çözüm önerilerinden haberdar olması ve katkı sağlamasına olanak verilmiştir. Takiben 6 Mart 2014 tarihinde bir konsey toplantısı daha düzenlenmiştir. Bu toplantıda aşağıda görseli yer alan modele göre önceliklendirme adımı gerçekleştirilmiştir. Modelin önceliklendirmeye konu öneriler adımı için ise ilk toplantının çıktıları kullanılmıştır. Sektörel Strateji Geliştirme Modeli Yerel, ulusal ve uluslararas bilgi kaynaklar Mevcut ve hedeflenen yetkinlik düzeyi Öneriler Uygulama Planı Gereksinim Analiz Sonuçlar Buna göre ilk toplantı sonucunda belirlenen öneriler içinden eylem niteliği taşıyanlar 4 ana gruba ayrılarak katılımcılara sunulmuştur. Bu gruplar sırası ile: (a) proje, (b) faaliyet, (c) eğitim ve (d) mevzuattır. Bu başlıklarda gruplanan eylem niteliğindeki öneriler yuvarlak masa toplantısında katılımcılar tarafından S.M.A.R.T [Özel, belirli - Ölçümlenebilir - Ulaşılabilir, başarılabilir - Makul, gerçekçi - Zamanı belirlenmiş] metodolojisi çerçevesinde tartışılmıştır. Bu cihette, bazı eylem önerileri tartışmalar sırasında birleştirilmiş, anlamları daraltılmış, alt eylemlere bölünmüş veya ifade biçimi yeniden derlenmiştir. İkinci toplantının temel hedefi BTSO yönetimince belirlendiği üzere 2015 yılı sonuna kadar gerçekleştirilecek 3 eylemin seçilmesidir. Buna göre (a) eylem olmadığı için ikinci çalışmada kısa listede yer almayan öneriler veya (b) zaman boyutu dikkate alınarak ikinci çalışmada orta ve uzun vadeli olarak konumlandırılan eylemler ise bu dokümanın ekinde toplu liste halinde sunulmuş olup BTSO nun sektörlere ilişkin diğer çalışmalarında girdi olarak değerlendirilecektir. 18 BTSO Uzay, Havacılık ve Savunma Sektör Raporu ve Yerel Uzay, Havacılık ve Savunma Stratejisi

4.2. Bursa Uzay, Havacılık ve Savunma Sektör Değerlendirmesi Uzay, Havacılık ve Savunma Konseyi 1. Çalıştayı nda, Bursa ilinin fırsat ve sorunlarının analizi yapılmış ve aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır: FIRSATLAR Hammadde Ve Malzeme Çelik üreticisi olarak ham malzememizden nihai ürün yapmak nitelikli üretim adına önemli bir özelliktir. Dayanıklı, özellikli kaliteli malzeme (kalite çelik) üretiyor olmak havacılık ve savunma sanayi adına büyük bir avantajdır. Karbon elyaf ve kumaş üretimi yerli olarak yapılıyor. Bu havacılık için önemli bir hammadde ve yarı mamul üretimi yapılıyor demektir. İş Birliği ve Kümelenme Bursa sanayisinin teknik ve bilgi birikiminin harekete geçirilmesi firmaların iş birliğinin sağlanması, Sektörel örgüt alt yapılarının mevcut olması, Kendi uçağını yapmaya başlayan bir ülkede Türkiye nin 3. büyük sanayisi olan Bursa da komple tasarımla uçak helikopter yapmak ortak gelişimlerin oluşmasını sağlanması, Aynı bölgede pek çok farklı tipte birbirini tamamlayabilecek yapıların olması, İşten anlayanların özveriyle birbirlerini desteklemeleri, Farklı uzmanlık gerektiren alanlarda iş birliğine uygun firmaların bulunması, Halihazırda Sportif Havacılık için motor ekipman üretiminin bulunması. Otomotiv Tecrübesi Teknolojinin ileri seviyede kullanılabilmesi, otomotiv ve ana yan sanayinin gelişmiş olması, Otomotiv sanayi tecrübelerinin uzay havacılık ve savunma sektörüne kolay adapte olmasını sağlaması, Bursa nın gelişmiş bir otomotiv yan sanayinin olması, bu sektöre adaptasyonun kolay olması, Otomotiv sektöründe birikmiş bilgi, teknoloji ve tecrübelerin kullanıma hazır olması, Otomotiv sanayi ve yan sanayinin güçlü olması makine imalat sanayinin güçlü olması. İnsan Kaynakları Üretimde hazır ve gelişen açık bir fiziki ve insan alt yapısının olması, Sektörün üretimini destekleyecek ekip, bilgi ve becerilerin bulunup uygulanabilir olması, Öğrencilerin ve gençlerin teknolojiyi çok iyi kullanması. Bilim Merkezi Bursa teknoloji ve bilim merkezinin kurulmuş olması ve bu alanlarda geliştirilme imkanının bulunması, Eğitimli bir gençlik, iyi bir alt yapı ve bilim merkezinin varlığı. Teknik Altyapı Yeterli seviyede teknik alt yapının olması, Makina sektörünün tasarım ve üretim deneyimi Mevcut sanayi tecrübesi teknik alt yapı ve iş gücü kapasitesi İmalattaki tecrübe ve bilgi birikimi, Uzay havacılık ve savunma sanayide üretilecek bir ürünün üreticisinin (entegratör firma) ihtiyacı olan farklı alanlarda çalışan yan sanayilerin Bursa da olması ve yan sanayi kültürü ile kaliteli üretim yapan firmaların olması güçlü yanı, Bursa sanayi alt yapısı ve girişimcisinin olması, Kalite ve bilgi birikimi olan firmaların çok sayıda olması. Sermaye Birikimi Sermaye birikiminin olması. www.btso.org.tr 19

SORUNLAR Havacılık Sektörünün Bursa da Gelişmemiş Olması Havacılık ve uzay konusunda çalışan firmaların azlığı, sivil havacılığın zayıf olması, hava yolu ulaşımının zayıf olması, havacılık sektöründe gerekli olan sertifikasyon sürecinin zorluğu, Havacılık uzay ve savunma üzerine Bursa da aktif pazar olmaması. İleri Malzeme Bilgisindeki Eksiklikler Kaliteli yakıt ve yakıt katkılarının üretimi olmaması, Alüminyum, Titanyum alaşımlar üzerine yetkinliğin yeterli olmaması. Sermaye Birikimi Eksikliği Ortak vizyon/odak eksikliği, Girişimci-yatırımcı teşviki ve AR-GE teşvikleri eksikliği, Uzay ve havacılık alanında devletin teşviklerinin olmayışı veya öncülük etmeyişi, pazar olan kamu taleplerinin açık ve özendirici olmaması, Devlet teşvikleri konusunda yeterli bilgi olmaması veya beklentilerin karşılanmaması, Sürdürülebilirliğin sağlanması için uzun dönemli planlama eksikliği. Üniversite Kapasitesinin Kullanımı İle İlgili Sorunlar ve hedefe ulaşım stratejisinin netleşmemesi, üniversite teknopark iş birliğinin organize olmaması, Bursa daki üniversitelerde havacılık, uzay bölümlerinin olmaması. Bursa da Sektörde Öncü Firmaların Olmayışı Bursa da havacılık sektörü için lokomotif bir firmanın (TAI benzeri) olmaması, Havacılık ve uzay sanayi ana üreticilerinin kapalı yapıya sahip olmaları, Bursa da havacılık savunma alanında ana sanayi bulunmaması, Ana sanayi firmalarının Bursa ya uzak olması, Birbirlerini tamamlayan üreticilerin ürünlerini birleştiren üst kuruluşun olmaması. Sektörün Yüksek Kalite Standartları Neler yapılabileceğinin bilinmemesi, şartnamelerin çok ortaklı olması, Havacılık sektörüne girmek için istenen uzun zor süreç gerektiren sertifikalar olması ve Bursa da bu konuda destekleyici firma olmaması, Kalite gereksinimlerinin yeterli düzeyde karşılanamaması, Mevcut kalite isteklerinin sınıflandırılmaması. Sektörle İlgili Mevcut Merkezlere Uzaklık Ankara ve Eskişehir e oranla lojistik ve sektörle bağlantı konusundaki dezavantajların olması, Savunma sanayi merkezine olan uzaklık. Firmaların Girişimcilik ve Vizyon Eksikliği Girişimci firmaların zarar etme kuşkularının bulunması, Ar-Ge çalışmalarının uzun soluklu olması. Bazen sonuç alınamaması riski nedeni ile ölü yatırım olarak görülmesi, Bursa ve Türkiye de sanayicilerin kısa vadeli kar beklentisi, Tarım, tekstil ve otomotiv olarak 3 sektörde Bursa nın güçlü olması yeni sektör arayışını engelliyor olması. Firmalarımızın uzun vadeli stratejik planlarının olmaması, Yan sanayi mantığından sıyrılıp marka ürün üretmek konusunda çaba ve sermaye eksikliği, Özel sektörün yurt dışı firmalarla değil daha kolay olanı yurtiçindeki firmalarla rekabeti seçmesi kısa vadeli çalışması. İşbirliğinin Oluşmamış Olması Akredite kuruluş olabilmek için şirketlerin bu sektörde çalışmaları için büyüklükleri yetersiz olması, Ortak çalışma kültürünün zayıf olması, Firmalar (otomotiv) yabancı kaynaklı ana sanayi ve çok bağımlı bağımsız hareket edebilenlerin sayısının az olması, Yüksek teknoloji ve deneyim gerektiren bu sektör için Bursa da kurumsallaşmanın olmaması, Bursa da kümelenme kültürünün yeterince olmaması, Firmalar arasındaki iletişim eksikliği, bir araya gelememe, Her kuruluşun kendi başına iş yapma isteğinden dolayı ortak girişimin olmaması. Firmaların kümelenmede birbirinin teknolojilerini çalma korkusu. Karşılıklı etik ve güvenin halen tesis edilememiş olması. Alt Yapı Eksiklikleri Test ve kalifikasyon alt yapısının olmaması, havacılık sektörüne yönelik hammadde ve ana ürün üretiminin olmaması, Firmaların kurumsallaşma konusunda zayıf olması, Yazılım ve denetim sistemleri gibi uzay ve havacılık teknolojisinde ön planda olan konularda yeterli bir alt yapının olmaması, Akredite bir malzeme laboratuvarının olmaması. Teknik Bilgi Yetersizliği Teknik bilgi yetersizliği, yurtdışı ile rekabete geç kalınması, Bursa için yeni üretim olduğundan daha bu kültüre hazır olunmaması, Ana sanayi olmayışı, sektörün gereksinimleri otomotiv ile aynı değil, yüksek teknoloji gerektirmesi, Yeterli bilgi birikiminin olmaması, uzman eksikliği, Konu hakkında yeterli yetişmiş elemanın bulunmaması, Üretim modellerinin farklı olması, Sektördeki ana sanayilerin üreticileri teknik bakımdan bilinçlendirilmesi eksikliği, Özel sektörün kurumsallaşma konusunda kararlı olmaması insan kaynaklarını geri bildirme yerine kaybetme eğiliminde olması güç kaybetmesi, Otomotiv ana sanayinin yapısı nedeniyle Ar-Ge nin gelişmemesi. Destek Sektörlerinin Yetersizliği Bilgi teknolojileri ve hizmet sektörlerinin gelişmemiş olması, 20 BTSO Uzay, Havacılık ve Savunma Sektör Raporu ve Yerel Uzay, Havacılık ve Savunma Stratejisi

4.3. Konsey Yuvarlak Masa Toplantısı Bulguları Uzay, Havacılık ve Savunma Sektör Konseyinin 1. atölye çalışmasında 2023 yılına kadar gerçekleştirilmesi hedeflenen 23 faaliyet belirlenmiştir. Konseyin 2. tur yuvarlak masa toplantısında 2015 yılı sonuna kadar gerçekleştirilmesi öngörülen 5 eylem seçilmiştir. Bunlar sırası ile: Gökmen Projesi Alt Projelerinin Hayata Geçirilmesi Uzay, Havacılık ve Savunma Sektöründe Kümelenme Faaliyetlerinin Başlatılması Uzay, Havacılık ve Savunma Sektörüne Özel İhtisas Teknoloji Geliştirme Merkezi Kurulması Ortak Üretim Merkezinin Kurulması Sektör Mevcut Durum ve İhtiyaç Analizi Aşağıdaki bölümde eylemler için kavramsal tasarım önerisi dünya örnekleri de göz önünde bulundurularak sunulmuştur. 4.3.1. Gökmen Projesi Alt Projelerinin Hayata Geçirilmesi Gökmen Projesi, BTSO nun hazırladığı 16 Makro Proje nin önemi bir ayağını oluşturmaktadır. Buna göre Bursa nın uzay, havacılık ve savunma alanlarında gelişerek Türkiye nin diğer illerine örnek teşkil etmesi planlanmaktadır. Bu büyük proje, ayrı ayrı tamamlanması ve yürütülmesi öngörülen alt projelerden oluşmaktadır. Bu alt projeler sırası ile; Gökmen Projesi tamamlandığında Bursa nın sektörde daha güçlü bir konuma gelebilmesi adına tüm eksik alt yapının tamamlanmış olacağı ve şehrin hem TR41 bölgesindeki, hem de Türkiye nin diğer kısımlarındaki illere örnek teşkil edecek bir yetkinliğe sahip olması hedeflenmektedir. Önceliklendirme çalışması sırasında seçilen bu eylem başlığının tanımı aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Bursa nın öncelikli teşvik bölgesi kapsamına alınması için lobi faaliyetlerinin yapılması, Uzay ve Havacılık Fakültesi nin kurularak Bursa üniversiteleri ile dünyanın bu alandaki güçlü üniversiteleri arasında bağın kurulması, Gençlerde uzay ve havacılık bilincinin arttırılmasına yönelik faaliyetlerin düzenlenmesi (uzay kampları, yarışmalar, vb), Eğitim kurumlarında sektöre özel dersleri konulması ve uygun müfredat değişiklikleri, Meslek liselerinde ve yüksekokullarda uzay ve havacılık konusunda teknik eleman yetiştirecek bölümlerin oluşturulmasıdır. Eylem İlgili Paydaşlar Süre Ana Performans Göstergesi Gökmen Projesi Alt Projelerinin Hayata Geçirilmesi BTSO Havacılık, Uzay ve Savunma Konseyi T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, BEBKA, TÜBİTAK Bilim ve Toplum Dairesi T.C. Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı 2015 Yılı Son Çeyreği Alt Projelerin Her Biri İçin İş Planlarının Tamamlanması Gökmen Projesi Yürütme Kurulu Oluşturulması Ortak Vizyon Belgesi Hazırlanması Alt Performans Göstergeleri Her Bir Alt Proje İçin Çalışma Grubu Oluşturulması Her Bir Alt Proje İçin İş Planı Hazırlanması www.btso.org.tr 21

Gökmen Projesi Dahilinde Alt Başlıkların Hayata Geçirilmesi Kavramsal Tasarımı Gökmen Projesi nin bir çok alt kolu olması nedeniyle, projenin en büyük ihtiyacı güçlü bir yönetim yapısının oluşturularak kısa sürede bir çok faaliyetin takibi ve hayata geçirilmesi olarak belirlenmiştir. Bu sebeple ilk adım, bir yürütme kurulu oluşturulması ve bu yapıya bağlı alt çalışma gruplarının kurulmadır. Yürütme kurulu seviyesinde belirlenecek ortak vizyon belgesi bir taraftan yürütme kurulunun görevini tanımlarken diğer yandan alt çalışma gruplarının çalışmalarının da çerçevesini oluşturacaktır. Anılan dönemde alt projelerin her biri için iş planlarının hazırlanması ve mümkün olanların hayata geçirilmesi öngörülmektedir. 4.3.2. Uzay, Havacılık ve Savunma Sektöründe Kümelenme Faaliyetlerinin Başlatılması Farklı sektörlerdeki sanayi alanındaki deneyimli Bursa firmalarının, interdisipliner bir yaklaşımla sürekli gelişen ve önem kazanmaya başlayan uzay, havacılık ve savunma sektörüne katma değer yaratmak üzere Bursa merkezli kümelenme faaliyetlerinin başlatılması önceliklendirilmiştir. Önceliklendirme çalışması sırasında seçilen bu eylem başlığının tanımı aşağıdaki tabloda özetlenmiştir Eylem İlgili Paydaşlar Süre Ana Performans Göstergesi Uzay, Havacılık ve Savunma Sektöründe Kümelenme Faaliyetlerinin Başlatılması BTSO Uzay, Havacılık ve Savunma Konseyi T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ve T.C. Ekonomi Bakanlığı 2014 Yılı Son Çeyreği Kamu Desteği İçin Sözleşme İmzalanması Kümelenmeye Katılmak İsteyen Firmaların Beyanlarının Toplanması Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Kümelenme Destek Programına Başvuru Alt Performans Göstergeleri Ekonomi Bakanlığı Uluslararası Rekabetçiliğin Geliştirilmesi Programına Başvuru En Az 1 Kamu Programından Destek Sağlanması Kümelenme Kavramsal Tasarımı Söz konusu eylemle ilgili olarak aşağıdaki adımlar tamamlanmıştır: T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Kümelenme Destek Programı ilk çağrısına 2013 yılı sonunda çıkmıştır. Ana odağı inovasyon temelli dönüşüm olan program kapsamında Bursa Ticaret ve Sanayi Odası 2 proje başvurusunda bulunmuştur. Bu projelerden birisi de Uzay, Havacılık ve Savunma Sektöründe kümelenmedir. Proje halen ilgili Bakanlıkta değerlendirme aşamasındadır. Projenin temel amacı Farklı sektörlerdeki sanayi alanındaki deneyimli Bursa firmalarının, interdisipliner bir yaklaşımla sürekli gelişen ve önem kazanmaya başlayan savunma sektörüne katma değer yaratmak üzere yönlendirilme olup Bursa nın 2023 yılında Uzay, Savunma ve Havacılık alanında, Türkiye ve yakın coğrafyanın teknoloji ve üretim üssü haline getirilmesi vizyonuna hizmet etmek üzere kurgulanmıştır. Proje 5 yıl olarak kurgulanmış olup toplam bütçesi 20 Milyon TL dir. Teklif dosyasında Bursa merkezli 57 firma niyet beyanında bulunmuştur. 22 BTSO Uzay, Havacılık ve Savunma Sektör Raporu ve Yerel Uzay, Havacılık ve Savunma Stratejisi

Proje teklifinde 44 faaliyet belirlenmiş olup, öne çıkan bazı faaliyetler aşağıda belirtilmiştir: - Hukuki yapının BTSO çatısı altında kurulması, - Yönetişim stratejisinin belirlenmesi, - Teknoloji Yetenek Envanteri oluşturma, - Paydaşlar arası değer zinciri tespiti, - Nitelikli ve ileri nitelikli iş gücü piyasasına yönelik eğitimler, - Teknolojiye erişim yetkinliklerinin geliştirilmesi, - Ulusal ve Uluslararası Ar-Ge ve İnovasyon Fonlarına Erişim Desteği, - Ürün sertifikasyon ve akreditasyon ihtiyaçlarına yönelik analiz ve eğitimler, - Girişim hızlandırıcı programı, - Uluslararası iş ortaklıklarının kurulması ve yeni pazarlara açılım desteği. BTSO yönetimi kümelenme projesi ile T.C. Ekonomi Bakanlığı Uluslararası Rekabetçiliğin Geliştirilmesi (Ur-Ge) projesini birlikte yürüterek iki projenin birbirini beslemesini öngörmektedir. Bu kapsamda Uzay, Havacılık ve Savunma Sektörüne yönelik bir Ur-Ge proje teklifinin hazırlanarak Bakanlığı sunulması kararı alınmıştır. Proje başvurusu Haziran 2014 tarihinde yapılmıştır. 4.3.3. Uzay, Havacılık ve Savunma Sektörüne Özel İhtisas Teknoloji Merkezi Kurulması Önceliklendirme toplantılar sırasında ortaya çıkan ilk ihtiyaç uzay, havacılık ve savunma sektörüne özel bir ihtisas teknoloji bölgesinin kurulmasıdır. Bu eylem sonucunda sektörde hizmet veren firmaların ihtiyaçlarına cevap verebilecek, Ar-Ge ağırlıklı bir merkez kurulması planlanmıştır. Önceliklendirme çalışması sırasında seçilen bu eylem başlığının tanımı aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Eylem İlgili Paydaşlar Süre Ana Performans Göstergesi Uzay, Havacılık ve Savunma Sektörüne Özel İhtisas Teknoloji Merkezi Kurulması BTSO T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, Şehir Üniversiteleri, Kurucu Firma(ları) 2015 Yılı Son Çeyreği Belirtilen Zaman Diliminde Merkezin Kurulması Alt Performans Göstergeleri Çalışma Grubunun Oluşturulması Konu Tespiti İçin İhtiyaç Analizi Yapılması Özel Sektör Ortaklığı Tesisi Kamu Desteği Başvurusu UK Aerodynamics Firması Uzay, Havacılık ve Savunma sektörüne özel ihtisas teknoloji merkezleri dünyanın bir çok yerinde görülmektedir. Portekiz, Brezilya, Rusya ve daha bir çok ülkede sektöre özel hizmet veren teknoloji merkezleri bulunmaktadır. Bunula beraber, son yıllarda aldığı teşvikler ve yaptığı çalışmalardan ötürü, İngiltere Cranfield da hizmet veren UK Aerodynamics adlı merkez öne çıkmaktadır. İngiltere de uzay, havacılık ve savunma sektörü adına yapılan Ar-Ge Çalışmalarında öncü olan merkez, ülkenin sektördeki yetkinliklerini çalışmalarıyla korumak ve yükseltmenin yanı sıra, sektörde tasarım ve üretimi destekleyerek istihdama katkı sağlamayı hedeflemektedir. Avrupa nın en büyük, dünyanın en büyük ikinci havacılık sanayine ev sahipliği yapan İngiltere de merkez büyük bir öneme sahiptir. Merkezde UK Aerodynamics Teknoloji Geliştirme Merkezi nden bir kare www.btso.org.tr 23