10.Sınıf SAYFA 15 ÖLÇME DEĞERLENDİRME CEVAPLARI TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME (SAYFA 15) Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle doldurunuz. 1. Tor topoğrafyası... granit...bloklarından oluşur. 2. Tortul kayaçlar...sıcaklık... ve...basınç...etkisi ile metamorfik kayaçlara dönüşür. 3. Mağma...soğuma... ve...katılaşma... sonucu püskürük kayaçlara dönüşür. 4. Sıcaklık ve basınç altında formasyona uğrayarak oluşan kayaçlara...başkalaşım kayaçları...adı verilir. 5. Pamukkale travertenleri oluşum bakımından...kimyasal tortul...kayaçlar grubuna girer. Aşağıdaki ifadelerin doğru veya yanlışlığını belirtiniz. 1. Kalkerli arazide peri bacaları oluşur (Y) 2. Kireç taşlarının çözülmesi ile karstik mağaralar oluşmuştur. (D) 3. Kömürün metamorfizmaya uğraması sonucu elmas oluşur. (D) 4. Kolay aşınan ve parçalanan kayaçlar alçak ve belirgin olmayan yer şekilleri meydana getirir.(d) 10.SINIF SAYFA 22 VOLKANİZMA VE DEPREMLER ETKİNLİK ÇALIŞMASI CEVAPLARI LİSE 2. SINIFLAR SAYFA 22 VOLKANİZMA VE DEPREMLER ETKİNLİK ÇALIŞMASI Tabloda belirtilen ülkelerdeki sıcak su kaynaklarının oluşumunda etkili olan faktörü dünya deprem ve volkan haritalarından faydalanarak bulunuz.? Fay ve volkanizma Deprem Volkanizma HAWAİİ: X JAPONYA: X TÜRKİYE: X İTALYA: X YENİ ZELENDA: X İZLANDA: X FAS: X Konu ile ilgili açıklama: Dünya üzerindeki volkanik alanlarla; deprem bölgeleri, fay hatları, genç kıvrım dağları ve sıcak su kaynakları arasında bir paralellik vardır. Bu alanların çoğu Kıta veya levha sınırlarında yer alır. Genç sıradağlar, Volkanlar, volkanik ada yayları, Okyanus ortası sırtları, Büyük trans form faylar, grabenler, sıcak su kaynakları, deprem zonlarının hemen hepsi bu hatlardadır. Sebebi bu alanlarda yer kabuğunun hareket halinde olmasıdır. Ancak volkanik kökenli olan Hawaii adaları ve çevresinde levha sınırlarına çok uzak volkanik sahalarda oluşabilir.bunlar mantoda sıcaklığı çok yüksek olan ve bu nedenle 1
sıcak nokta adı verilen küçük noktalardan yerkebuğu dışına kadar yükselen mağma etkisiyle oluşur.levhalar hareketli ancak sıcak noktalar sabit olduğu için yer yer yanardağlar yada yanardağ adaları ortaya çıkar. Birbirin den uzaklaşan levhaların olduğu noktalarda (İZLANDA) ise okyanus sırtları oluşur bu noktalarda yeteri kadar enerji açığa çıkmayacağı için volkanizma ön plana çıkar deprem faaliyetleri biraz daha geri planda kalır.yeni Zelanda ise eski kara kütlesi özelliği gösterir. Sorunun köküne dikkat edilmeli soruda sıcak su oluşumunda etkii olan faktör sorulmuş yoksa belirtilen yerlerde voknanizma ve deprem olup olmadığı değil.cevaplamaları bu noktada değerledirmek lazım. ÖLÇME DEĞERLENDİRME SORULARI LİSE 2. SINIF SAYFA (24-25) CEVAPLARI AŞAĞIDAKİ SORULARI CEVAPLAYINIZ. SORU-1-Yeryüzünde depremler ve volkanik olaylar neden levha sınırlarında yoğunlaşmıştır. Cevap-1 Gerek deprem hatları, gerekse volkanik alanların ikisinin de levha sınırlarında yoğunlaştığı görülmektedir. Özellikle deprem alanları ile levha sınırları aynen birbiri üzerine oturmaktadır. Volkanik alanlarda genel olarak aynı dağılışa uygun düşmekte, genel olarak ta kavuşan veya ayrılan levhaların sınırlarını takip etmektedir. Not: Dünya üzerindeki volkanik alanlarla; deprem bölgeleri, fay hatları, genç kıvrım dağları ve sıcak su kaynakları arasında bir paralellik vardır. Bu alanların çoğu Kıta veya levha sınırlarında yer alır. Genç sıradağlar, Volkanlar, volkanik ada yayları, Okyanus ortası sırtları, Büyük trans form faylar, grabenler, sıcak su kaynakları, deprem zonlarının hemen hepsi bu hatlardadır. Sebebi bu alanlarda yer kabuğunun hareket halinde olmasıdır. Tektonik depremler özellikle son jeolojik devirlerde oluşmuş arazilerde daha çok görülür. Çünkü bu gibi alanlarda yer katmanları henüz tam yerine oturmamıştır ve kırıklarla parçalanmıştır. SORU-2-Dünyada deprem riskinin az olduğu alanlar nerelerdir.nedenini açıklayınız. Cevap-2-Deprem riskinin az olduğu alanlar levha karşılaşma alanlarından uzakta kalan oluşumunu tamamlamış eski kara kütlelerinin olduğu noktalardır. Buralar artık tam olarak oturmuş noktalardır tektonik hareketlere çok fazla uygunluk göstermez.kitabınızdaki haritalardan yararlanarak bu alanları yazabilirsiniz. Örnek:Amerika kıtasının doğusu,afrika nın batısı Asya kıtasının kuzey kesimleri örnek verilebilir. SORU-3-Endonezya depreminde etkili olan levhalar hangileridir. Cevap-3-HinT,Avustralya,Filipin,Avrasya levhaları etkilidir. SORU-4-İzlanda nın kutba yakın olmasına rağmen sıcak su kaynaklarına sahip olmasının sebebini açıklayınız. Cevap-4-İzlandanın bulunduğu noktadan sayfa 18-19 daki haritalarda levha hareketleri görülür bu nedenle bölgede volkanik faaliyetler görülür. Volkanizma faaliyetleri sıcak su kaynaklarını destekleyici bir etkiye sahiptir.burası birbirinden uzaklaşan levha özelliği gösterir okyanus sırtı oluşturur volkanizma ön plana çıkar. 2
SORU-5-Sıcak su kaynakları dünyanın neresinde yoğunlaşmıştır. Cevap-5-Sayfa 21 deki haritadan ve atlaslarınızdan faydalanarak cevaplayabilirsiniz. AŞAĞIDAKİ CÜMLELERDE BOŞ BIRAKILAN YERLERİ UYGUN KELİMELERLE DOLDURUNUZ. 1-Depremsellik 2-Levha sınırlarının karşılaşma alanları 3-Yükselti ve derinlik AŞAĞIDAKİ İFADELERİN DOĞRU VEYA YANLIŞLIĞINI YANLARINDAKİ KUTUCUKLARA İŞARETLEYİNİZ. 1-Y 2-D 3-Y 4-D 5-Y 6-D 7-Y 8-Y 1-A 2-C 3-E 4-E 5-D 6-A 7-B LİSE 2. SINIFLAR SAYFA 28-29-30 ETKİNLİK ÇALIŞMALARI SAYFA 28 ETKİNLİK ÇALIŞMASI: 1-Su kaynakları bir döngü içerisinde birbiriyle bağlantılı şekilde ilişkisini devam ettirir.bu döngü içerisinde meydana gelebilecek bir dengesizlik mevcut bağlantılarını olumsuz etkiler.isınma sonucu buharlaşarak gökyüzüne çıkar yoğunlaşma sonucu yeryüzüne inerek birbirlerini dengeler. 2-Okyanus ve denizler ile bazı göllerde acı su veya tuzlu su olarak, akarsu ve göllerin bazıları ile yeraltı sularının genelinde tatlı su olarak, ayrıca kutup bölgelerinde ve yüksek dağ zirvelerinde katı su ( buz) olarak, Atmosferde ise su buharı( Gaz) olarak bulunmaktadır.katı sıvı gaz hallerinde bulunur. 3
3- Dünyadaki yeraltı ve yer üstü su kaynakları su kaynakları kavram haritası: Aşağıdaki resim küçültülmüştür. Buraya tıklayarak büyütebilirsiniz. Resmin orijinal boyutları 1061x641 Kaynak:http://img247.imageshack.us/img247/1...ynaklargo6.png SAYFA 29 ETKİNLİK ÇALIŞMASI: Aşağıdaki soruları Dünya da kişi başına düşen tatlı su dağılımı haritasını ve grafik 2.deki bilgileri dikkate alarak cevaplandırınız. 4
Dünyada suların dağılımı grafikleri ve tatlı su dağılım haritalarının yorumlanması. Not:Dünyada sular alan ve kütle olarak fazla olmasına karşı insanın kullanabileceği tatlı su miktarı oldukça azdır. Yeryüzündeki su kaynaklarının % 97 denizlerin ve okyanusların tuzlu sularından oluşur. Su kaynaklarının % 3 i kadarı tatlıdır. Tatlı suların %68 den fazlası buzullar ve buzul dağlarında bulunur.%31,4 ü yeraltı sularında % 0,3 ü ise yüzey sularıdır. Yüzey sularının da %87 si göllerde, % 11 i,% 2 si nehirlerde bulunmaktadır. Ancak insanlar tarafından kullanılan sular kimyasal maddeler, fabrika atıkları, nükleer atıklar, tarım ilaçları, yapay gübreler vb. unsurlarla kirletilirler. Kirletilen bu sular yağışlarla yeraltı suyu ve içme sularına karışır. Doğal döngü içinde de yeterince temizlenemez ve canlılar için büyük bir tehlike oluşturmaktadır. 1- Yeryüzündeki toplam suyun % 3 ü kadardır.yeryüzünde su kaynakları dengesiz bir şekilde dağılmıştır. Özellikle de tatlı su miktarı oldukça düşüktür.bu noktadan yola çıkarak nekadar dikkatli kullanmamız gerektiğini tekrar düşünmeliyiz. 2- Yeryüzünde en fazla suya sahip kaynak okyanuslardır. 3- Yeryüzünde en fazla tatlı suya sahip alanlar: Kuzey Amerika Özellikle kanada, Orta ve Güney Amerika, Avrupa nın kuzey i ve yer yer batı kesimleri, Asya nın kuzeyi özellikle Sibirya, Asya nın güneyi ve güneyindeki ekvatoral yağışa sahip adalar ( Endonezya, Malezya, Filipinler vb.), Avustralya kıtaları tatlı suların en fazla olduğu sahalardır. Yeryüzünde en az tatlı suya sahip alanlar: Tatlı su kaynağı az olan yerler özellikle dönenceler çevrelerinde yer alan çöl alanlarıdır. Özellikle Kuzey Afrika( Büyük Sahra), Afrika nın Doğu ve güney kısımları( Kenya, Güney Afrika ( Kalahari Çölü),Zimbapve,) Asya da Arabistan çöl bölgesi, Pakistan, Avrupa da Polonya çevresi kişi başına tatlı miktarının en az olduğun yerlerdir. 4-Yeryüzündeki tatlı su kaynakları giderek azalmaktadır. Gerek iklim şartlarında meydana gelen değişmeler, gerekse insanoğlunun doğal dengeyi bozması ve çölleşme, ayrıca her geçen gün artan aşırı nüfus ve artan tatlı su ihtiyacı, gerekse de çevre 5
kirlenmesinin her geçen gün hızla artması tatlı suları azalmakta ve ihtiyacında sürekli artması tatlı su kaynaklarının tükenmekte olduğunu göstermektedir. Örnek:Ülkemizde kişi başına yıllık yenilenebilir tatlı su miktarı sürekli düşmektedir. 1955 de 8503 metreküp, 1990 da 3026 metreküp, 2025 de 2186 metreküp olacağı tahmin edilmektedir. SAYFA 30 ETKİNLİK ÇALIŞMASI: Aşağıdaki resim küçültülmüştür. Buraya tıklayarak büyütebilirsiniz. Resmin orijinal boyutları 776x532. Haritanın büyük hali için tıklayınız 1- Dünyada kara ve denizlerin oranları: Dünya alanının % 71 lik kısmını kaplarlar. ( 361 milyon km² si deniz ve okyanus, 149 milyon km² si karadır. ) Tek başına büyük okyanus tüm karalardan fazladır. 2- Okyanusların büyüklüğe göre sıralanışı: 1- Büyük Okyanus: 180 milyon km² ( % 50), 6
2- Atlas Okyanusu: 106 milyon km² ( %29), 3- Hint Okyanusu: 75 milyon km² ( %21) alana sahiptir. 3- Okyanus isimleri sayfa 30- harita 2- üzerine yerleştirilecek. 4- Büyük Okyanus: Kuzey ve Güney Amerika, Antarktika, Asya, Avustralya, Atlas Okyanusu: Kuzey ve Güney Amerika, Avrupa, Afrika, Antarktika Hint Okyanusu: Afrika, Asya, Antarktika, Avustralya, 5-Okyanuslar en çok Güney Yarımkürede yer almaktadır.( % 81 deniz ve okyanus, % 19 u kara), Kuzey Yarımkürede ise (% 61 deniz ve okyanus, %39 u kara) okyanuslar oran olarak fazla olmasına rağmen karaların oranı güney yarımküreden daha fazladır. 10.SINIF SAYFA 33-34-35 ETKİNLİK ÇALIŞMALARI CEVAPLARI KİMYASAL ÖZELLİKLERİNE GÖRE GÖLLER 1-Tuzlu 2-Tatlı 3-Acı 4-Sodalı Oluşumlarına göre: 1-Doğal Göller 2- Yapay Göller (Baraj gölleri) Doğal göller: 1- Tektonik 2-Karstik 3-Set Gölleri 4-Buzul Gölleri 5-Volkanik Göl Set Gölleri: 1-Heyelan set gölü 2-Lgün Kıyı set gölü 3-Lav Set Gölü 4-Alüvyon Set Gölü 5-Moren Set Gölü Toprak Kayması (Heyelan) Dalga ve Akıntılar(Kıyıset) Lav Akıntısı (Lavların çukurluk önü kapatması) Alüvyon (Alüvyon set Akarsuyun taşıdığı verimli toprak) Moren (Buzul taşlarının çukurluğun önünü kapatması) SAYFA 35 ETKİNLİK: Akarsu beslenme kaynakları Kaynak,göl,yağmur suları,yağmur suları,yer altı suları Akım düzenine göre akarsular: Düzenli rejim,düzensiz rejim, Akarsuyun döküldüğü yer: 7
Okyanus Deniz Göl Bataklık Açık havza Kapalı havza 0. SINIF YER ALTI SULARI VE KAYNAKLAR ETKİNLİK SAYFA 36 YER ALTI SULARI VE KAYNAKLAR Etkinlik çalışması sayfa 36 lise 2 SORU-1-Yer altı suları nasıl beslenir? vyağışlar, vakarsular ve göller, veriyen kar ve buz sularıdır. SORU-2-Yer altındaki sular yeryüzüne nerelerden ve nasıl çıkar? Yeraltı suları kayaların çatlaklarından veya tabakaların yamaç, vadi, faylar tarafından kesildiği yerlerden, ya da çeşitli şekillerde insanların açtığı kuyulardan yeryüzüne çıkar. Yeraltı sularının kendiliğinden yüzeye çıktığı yerlere de kaynak ( Göze, eşme, memba, pınar)denir. SORU-3-Yer altı sularının özelliklerini etkileyen faktörler nelerdir? Kaynak sularının kalitesini suyun geldiği kayanın kimyasal özelliği belirler. Silis miktarının fazla olduğu sular tatlıdır. Örnek:İzmir Uludağ, Niksar, Tokat suları örnek verilebilir. Kireçli arazilerden çıkan kaynak suları kireçli, Jipsli sahalarınki ise acı olup içme suyu olarak kullanılamaz.sıcaklık durumuda bulunduğu bölgedeki fay hatlarına bağlı olarak değişir.sıcak olması suyun yapısı üzerine etkilidir. SORU-4- Genel cevap olarak (Yakın çevremizde artezyen kaynaklar, yamaç, tabaka ve vadi 8
kaynakları ile fay kaynakları bulunmaktadır. Artezyen kuyularından çekilen sularla içme ve tarımda sulamada, fay kaynaklarından sağlık ve turizmde, diğerlerinden ise içme ve kullanmada faydalanılmaktadır.) yazılabilir. SORU-5-Çevrenizde kaynaklardan nasıl yararlanılmaktadır? viçme ve kullanma suyu temininde, vyarı kurak ülkemizde yaz kuraklığında tarım alanlarının sulanması, vsağlık ve turizm açısından önemli yeri vardır. vkültür balıkçılığı ve son yıllarda paketlenip ihracatta önemli yer tutar. LİSE 2.SINIFLAR TOPRAĞIN HİKAYESİ ETKİNLİK ÇALIŞMASI SAYFA 38-39 Soru-1-Yeryüzünde farklı renkte toprak bulunmasının nedenlerini yazınız? Bunun en büyük nedeni iklim şartlarıdır. Çünkü farklı iklim şartlarında farklı sıcaklık ve yağış şartları vardır. Bitki örtüleri ve toprağa verdikleri organik madde miktarları da farklıdır. Genel olarak bitki örtülerinin gür olduğu bölgelerde bitki kalıntıları toprağa karışarak koyu renk almasına yol açmaktadır. Buna karşılık bitki örtüsünce fakir alanlarda humus miktarı az olan sahalarda toprak açık renkli olmaktadır. Soğuk ve nemli bölgelerde bitki örtülerinin kalıntıları sıcaklık yetersiz olduğu için ayrışamamakta ve toprağın üst kısmında organik madde katı olarak birikip koyu renkli toprakları oluşturmaktadır. Ayrıca sıcak ve yağışlı bölgelerde toprak aşırı şekilde yıkanmaktadır. Buda bitki kalıntılarını götürmektedir ve rengi açmaktadır. Bundan başka bir olayda sıcak kuşak alanlarında toprak içinde bulunan demir ve alüminyum elementler oksitlenerek toprakların kızıl renk almasına yol açmaktadır. Ana kayanın farklı yapılarda olması da üzerinde oluşan topraklara damgasını vurabilmektedir. Özellikle bu durum kurak ve yarı kurak bölgelerde daha etkili olabilmektedir. SORU-2-1 cm. kalınlıkta bir toprak oluşabilmesi için ne kadar süre geçmesi gereklidir? Toprak oluşumu oldukça uzun bir süreçtir. 1 cm. kalınlıkta toprak için yüzlerce yıl geçmesi gerekir ( 200-1000 yıl arası). Ana kayanın ayrışması, ayrışan bu kısma canlıların yerleşmesi, canlıların kalıntılarının humusa dönüşmesi, toprağa başka maddelerin katılması ve toprakta yıkanma birikme olaylarının oluşup toprak katmanlarının meydana geldiği olgun bir toprak profiline ulaşmak için yüzlerce yıllık süreye ihtiyaç vardır. Ayrıca bunda yaşanan şartlar ( İklim, arazi, ana kaya yapısı) uygun değilse bu süre binlerce yıla kadar uzayabilmektedir. SAYFA 39 ETKİNLİK ÇALIŞMASI 9
Soru-1-Soğuk bardak içine sıcak su doldurulduğunda bardak çatlar. Neden? Sıcaklık farkının fazla olması ve sıcaklığın ani değişmesi sonucu genleşme için yeterli vakti olmaması sonucu bardak çatlar. Soru-2- Aynı olaylar kayaçlar üzerinde nasıl etkili olabilmektedir? Aynı olaylar kayaçlar üzerinde farklı etkiye sahip olabilmektedir. Çünkü kayaçların yapıları, kimyasal dokuları ve aşınmaya karşı dirençleri ve içerisindeki mineral yapıları farklıdır. Bazı kayalar kimyasal özelliklerinden dolayı sıcaklık ve suyla eriyebilmektedir. Bazıları ise eriyememektedir. Bazı kayaların aşınmaya karşı direnci düşük olup ( Kumtaşı kil taşı, marn gibi) kolay parçalanmaktadır. Bazı kayalarda aşınmaya karşı dirençli olup ( Granit, mermer vb) ayrışması çok uzun sürebilmektedir. Bazı kayaların yapıları çok silisli olup bunlar ayrıştığında bitki besin maddesi az olmakta( granit), bazıları ise besin maddesi yönünden zengin olmakta( bazalt, Volkanik tüf) buda bitkilerin yerleşmesi, organik madde oluşumu ve toprak gelişimini yakından etkileyebilmektedir. Soru-3-Resim 16 da hangi parçalanma etkili olmuştur.bu parçalanmada iklimin hangi özellikleri etkilidir? Fizikse parçalanma etkili olmuştur. Burada iklimin sıcaklık etkisi kendini göstermiştir. Bu bölgede sıcaklık farklarının fazla olması nem azlığı aşırı ısınma ve soğuma bu tür çözülmeye yol açmaktadır. Soru-4- Şekerin ve tuzun suda çözünmesi hangi olaya örnek verilebilir. Şekerin ve tuzun suda çözünmesi fiziksel çözülmeye örnektir.ancak konu ile ilgili kimyasal çözünme olduğuna dair çeşitli yorumlar yapılmaktadır.ancak maddenin kimyasal çözünmeye uğraması halinde kimyasal formülünün yapısının değişmesi gerektiğini söyledi.böyle bir olay olmamaktadır bu nedenle Fiziksel çözünme cevabı doğrudur. 10 SINIF SAYFA 42 VE 44 ETKİNLİK ÇALIŞMASI SAYFA 42 ETKİNLİK ÇALIŞMASI SORU-1-Toprağın üst kısmı neden koyudur. Toprağın üst kısmı organik madde bakımından ölen hayvan ve bitki kalıntılarının ilk bulunduğu yer dir bunlar ayrışma sonucu humusa dönüşür bu nedenle daha koyudur. SORU-2-Çiçek yetiştirmek isterseniz hangi katı tercih edersiniz. A katmanı, Çünkü burası besin maddesi yönünden zengin, bitkilere zararlı olabilecek tuz kireç vb. maddelerce yıkanmış, geçirgen kısımdır. SORU-3-İnşaat temelinde çıkarılan toprağın bitki yetiştirilmesinde kullanılmamasının 10
nedeni ne olabilir. Çünkü bu derinlerden çıkmakta ve toprağın alt katlarından oluşmaktadır. Bu topraklar organik ve besin maddesince fakir ve üstten yıkanan zararlı maddelerin biriktiği kısımlardır. 10 SINIF SAYFA 46 ETKİNLİK ÇALIŞMASI CEVAPLARI: Kitabınızdaki harita ve fotoğrafları inceleyerek aşağıdaki soruları cevaplandırınız. SORU-1-Akdeniz kıyılarında görülen maki Avustralya2nın güneyinde ve Güney Afrika nın kap bölgesinde görülmesinin nedenini açıklayınız. Büyük hali için resme tıklayınız Bu bölgelerde de Akdeniz ikliminin özelliklerinin görülmesidir.ürünler benzerse iklimlerde aynıdır. SORU-2- Dönenceler çevresinde bitki örtüsünün seyrek olmasının sebebi nedir. Dönence çölleri Dönenceler bölgesi dünyanın günlük hareketinden dolayı şıkışarak alçalan hava kütlelerinin oluşturduğu dinamik yüksek basınç alanlarıdır.burda alçalan hava ile birlikte havanın ısınması ve nem açığının artması buraları çöl özellikte bir yapıya getirir.çöl özellik göstermesi de bitki örtüsünün seyrelmesine neden olur. SORU-3-Bitki topluluklarının dağılış alanlarına bakarak yeryüzünde en çok yağış alan yerleri belirleyiniz. En çok yağış alan yerler ekvator bölgesi,60 derece enlemleri,muson Asyası denilebilir 10.SINIF SAYFA 48 ETKİNLİK ÇALIŞMASI DÜNYAYI KAPLAYAN ÖRTÜ: BİTKİLER Dünya Bitki Örtüsü Haritası 11
Dünya üzerindeki iklim tiplerine bağlı olarak bitki örtüsü ekvatordan kutuplara doğru Geniş yapraklı ormanlar Savanlar Kaktüs Bozkır Maki Orman-çayır İğne yapraklı ormanlar Tayga ormanları Tundra Şeklinde sıralanır. Her bitkinin kendine has bir iklim özelliği vardır. Başka bir ifadeyle benzer iklim şartlarında benzer bitki türleri görülür.(kutup iklimi hariç) Farklı bölgedeki iklimin benzerliği tabii bitki örtüsünün benzerliğini kanıtlar. Yer şekillerinin kısa mesafeler dâhilinde değişmesi bitki örtülerinin de kısa mesafeler dâhilinde değişmesini sağlar. Bitki örtüleri yeryüzüne dağılışlarında aralıksız kuşaklar oluşturmazlar. Enlem farkı arttıkça ve farklı enlemlerden oluştukça bitki örtüsüde çeşitlenir. Bitki örtüsü iklimin bir nedeni değil iklimin bir sonucudur. Bitki Topluluklarının Coğrafi Dağılışı Ekvatoral yağmur ormanları Amazon Havzası, Senegal den Gine körfezine kadar olan saha Kongo Havzası, Güneydoğu Asya adaları Aşağıdaki resim küçültülmüştür. Buraya tıklayarak büyütebilirsiniz. Resmin orijinal boyutları 800x600. 12
Muson Ormanları Güneydoğu ve Doğu Asya da Hindistan, Japonya, Tayland, Vietnam,Endonezya, Doğu Çin, Kore, Avustralya nın kuzeybatısı, Filipinler, Güneydoğu Afrika MUSON ORMANLARI VE PİRİNÇ TARLALARI Batı Rüzgarları sebebiyle Ilıman Kuşak karalarının batısında görülür (Batı ve K.Batı Avrupa, Amerika nın batısı). Yurdumuzda ise Karadeniz kıyılarında etkilidir Tayga Ormanları Deniz etkisinden uzak kara içlerinde ve ılıman kuşak karalarının doğu kıyılarında (soğuk su akıntısından dolayı) görülür. Orta ve doğu Avrupa Asya nın kuzeyi(sibirya) Kanada ve ABD nin kuzeyinde görülür. 13
Maki Akdeniz e kıyısı olan ülkeler (Libya, Mısır ve Lübnan hariç. Buralarda görülmeme sebebi yer şekillerinin engebesiz olmasıdır.), Avustralya nın güneybatısı, G. Afrika Cumhuriyetinde Kap bölgesi, Şili nin orta kesimleri Kuzey Amerika da Kaliforniya çevresinde etkilidir. En geniş anlamıyla 30-40 derece enlemleri arasında kıtaların özellikle batı kıyıları Savan Güney ve Orta Afrika, Sudan,Güney Amerika da Brezilya davenezüella, Kolombiya, Peru ve Bolivya da etkilidir. Ekvatoral iklim ile çöl iklimi arasında (10-20 kuzey ve güney enlemleri arasında görülür) Bozkır(Step) Sıcak ve ılıman kuşak kara içlerinde görülür. Yurdumuzda İç Anadolu Bölgesinde ve Ergene Bölümünde görülen karasal iklim buna örnektir. 14
Çayır Batı Rüzgarları sebebiyle Ilıman Kuşak karalarının batısında görülür (Batı ve K.Batı Avrupa, Amerika nın batısı). Alpin çayırlar dağların yüksek kesimlerinde görülür Tundra Sibirya, İskandinavya Yarımadasının kuzeyinde, Kanada nın kuzeyinde, Grönland adasının kıyı kesimleri.yaklaşık olarak 70-80 enlemleri çevresinde görülür.güney yarımküredeki etki alanı KYK dekine oranla çok azdır bunun nedeni GYK de okyanusların geniş alan kaplamasıdır. 15
Çöl Bitkileri Kızılkum (Özbekistan), Karakum (Türkmenistan), Gobi (Moğolistan), Taklamakan (Çin), Arizona (A.B.D) çölleri,kuzey AfrikaArap yarımadası Avustralya nın iç kesimleri Şekildeki iklim grafiklerini inceleyerek hangi iklim bölgesine ait oldukları ve bitki örtülerini yazınız. 1.GRAFİK: Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlı geçen Akdeniz ikliminin grafiğidir. Bitki örtüsü makiler olup yükseklerde ormanlar görülür. 2.GRAFİK: 16
Yazları yağışlı, kışları kurak olan ancak yıl boyu sıcak olan tropikal iklimin grafiğidir. Buralarda savan bitkileri yer alır. Ayrıca akarsu boylarında Galeri ormanları görülür. 3.GRAFİK: Yazları sıcak kurak kışları soğuk karlı yağışa sahip karasal iklim ( Step) grafiğidir. Bu iklimde azami yağışlar ilkbahar aylarında görülmektedir. Bu iklimin bitki örtüsü bozkırlardır. (step) 4.GRAFİK: Bu grafik yıl boyu sıcak ve yağışlı olan ekvatoral iklimin grafiği olup, bu iklimin bitki örtüsü ekvatoral ormanlardır. 10.SINIF SAYFA 51 ETKİNLİK ÇALIŞMASI SORU-1-Ormanların Ekvatordan Kutuplara doğru farklı kuşaklar oluşturmasının nedenleri nelerdir? 17
Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe sıcaklık ve yağış şartları birbirinden farklı iklim kuşakları bulunmaktadır. Her bitkinin kendine has bir iklim isteği özelliği vardır. Başka bir ifadeyle benzer iklim şartlarında benzer bitki türleri görülür. Bu nedenle bitkiler kuşaklaşma gösterir. SORU-2- Yükseltinin artmasıyla bitki örtüsü kuşaklarında görülen değişimin nedenleri nelerdir? Atmosferde alçaklardan yukarı doğru çıkıldıkça sıcaklık azalmaktadır. Bundan dolayı yukarılara doğru sıcaklık isteği az ve soğuğa dayanıklı bitkiler, ayrıca yukarı doğru yağış arttığı için suyu nemi seven bitkiler yukarılara doğru sıralanacaktır. Bu nedenle aşağıda sıcaklık isteği fazla ve su isteği az bitkiler bulunurken, yukarıda soğuğu seven ve dayanıklı ve su isteği bitkiler kümeleşir. Bulmaca etkinlik soruları: 1-Göl 2-Tuzlu 3-Amazon 4-Kar 5-Kimyasal 6-Laterit 7-Podzol 8-Tundra 10.SINIFLAR SAYFA 52-53 ÖLÇME DEĞERLENDİRME SORULARI Kitabınızdaki kavramları şemadaki kutulara yerleştiriniz. AKARSU Yer kabuğundaki büyük çanaklar Yeryüzündeki vadi içlerinde akar OKYANUS Kara içinde çukur alanlarda oluşur Yer altındaki tabakaların içinde oluşur GÖL YER ALTI SUYU Aşağıdaki soruları cevaplayınız SORU-1-Yeryüzündeki sular hangi kaynaklardan beslenir. Su döngüsü ile oluşan yağışlar la beslenir.kar ve buz erimeleriyle beslenir. SORU-2-Yer altı suyu bakımından zengin alanlar hangileridir.bu alanları yer şekilleri ve iklim özellikleri bakımından değerlendiriniz. Bol yağışlı ve zemini geçirimli taşlardan oluşan alanlarda yer altı suyu fazladır. Az yağış alan, eğimi fazla ve geçirimsiz zeminlerde ise, yer altı suyunun oluşumu zordur. Kum, çakıl, kumtaşı konglomera, kalker, volkanik tüfler, alüvyonlar, geçirimli zeminleri oluşturur. Bu nedenle alüvyal ovalar ve karstik yöreler yer altı suyu bakımından zengin alanlardır. Kil, marn, şist, granit gibi taşlar ise geçirimsizdir. Yer altı suyu oluşumunu engeller SORU-3-Göl sularının farklı kimyasal özelliklere sahip olmasının sebeblerini yazınız. 18
İklim,beslenme kaynakları,gölün bulunduğu arazi yapısı,gölün büyüklüğü,derinliği,ve gideğeninin olup olmamasıyla ilgilidir. SORU-4-Toprak oluşumunda etkili olan faktörleri yazınız İklim,ana kaya,zaman,yer şekilleri,canlılar ve bitki örtüsü etkili olur. SORU-5-Canlıların toprak oluşumuna etkilerini yazınız. Toprak yüzeyine düşen dal,yaprak,meyve gibi bitki kalıntıları,canlı organizmaların artıkları ve leşleri toprak için önemli bir karışım malzemesi olarak toprağı humus bakımından zenginleştirir.yine canlılar toprakdaki humus dağılımını ve toprağın havalanmasını sağlar. SORU-6-Ekvatordan kutuplara gidildikçe bitki örtüsünün kuşaklar şeklinde değişmesinin nedenlerini yazınız. Ekvatordan kutuplara gidildikçe sıcaklık,yağış şartlarının değişiklik göstermesi bitki örtüsü kuşaklarının değişiklik göstermesine sebeb olur. SORU-7-Bitki örtüsü benzer olan bir bölgede başka hangi koşullar benzer olabilir. Bitki örtüsü benzer olan bölgelerin iklimleri de benzerlik gösterir.bununla bağlantılı olarak ekonomik faaliyetlerde benzerlikler göürlebilir. SORU-8-Kuzey yarım kürede dağların güneye bakan yamaçlarında orman üst sınırı daha yüksektir nedenini belirtiniz Kuzey Yarım Küre de güneye bakan yamaçlar kuzeye bakan yamaçlara oranla güneşi daha fazla görür ve sıcaklık şartları daha elverişli olduğundan ormanlar daha yüksek bölgelere kadar yetişme koşulu bulur.buda orman üst sınırını yükseklere çeker. SORU-9-Çöllerin bazı kesimlerinde hurma palmiye gibi ağaçların yetişmesi,vaha denilen yerlerin bulunması nasıl açıklanır. Çöllerde Suyun bulunduğu, Bitkilerin yetişebildiği, insanların yerleşip barındığı yerdir. Vahalar akarsu boylarında, kuyuların açıldığı yerlerde, büyük su kaynakları yanında gelişmiştir. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle doldurunuz. 1-Düzenli 2-Yer Altı Suları ve Yer Üstü Suları 3-Boğazlardır 4-Tatlı 5-Su 6-Erozyon 7-Sıcak ve Nemli 8-Yıl boyu 9-Sıcaklık,yağış,nem 10-Tundra 11- Geniş ve iğne 12-Savan Aşağıdaki ifadelerden doğru ve yanlışlığını yanlarındaki kutucuklara yazınız. 19
1-D 2-Y 3-D Acı,tatlı,tuzlu,ve sodalıdır. 4-D 5-D 6-D 7-Y 8-Y 9-D 10-Y 11-D 12-D 13-Y 14-Y 15-D Aşağıdaki çoktan seçme soruları cevaplayınız. 1-D 2-D LİSE 2. SINIF SAYFA 56 ETKİNLİK ÇALIŞMASI Aşağıdaki tablodan faydalanarak verilen soruları cevaplayınız Nüfus Kategorilerine göre Nüfus miktarı Nüfus Kategorileri Nüfus Miktarı Erkek nüfus 22.200.000 Kadın nüfus 21.800.000 Kent nüfusu 24.000.000 Kır nüfusu 20.000.000 Çalışan nüfus 15.000.000 Çalışmayan nüfus 29.000.000 Okuma yazma bilen nüfus 39.600.000 SORU-1-Okuma yazma bilmeyenlerin sayısı: 22.200.000+21.800.000: 44.000.000 toplam nüfus 39.600.000 (Okuma yazma bilen nüfus) :4.400.000 okuma yazma bilmeyen nüfus Soru-2-Toplam nüfus 44.000.000 çalışan 15.000.000 yani 1/3 ü kadar.işsizlik oranı yaklaşık %60-65 arasındadır. Soru-3-Kır ve kent nüfusundan faydalanarak bu ülkedeki ekonomik etkinlikler hakkında bilgi veriniz. Bu ülkede nüfusun yaklaşık %48 i kırsal kesimde yaşamaktadır. Nüfusun bu oranda kırsal alanda yaşadığı ülkelerde hayvancılık ve tarım etkinlikleri hala önemini korumaktadır. Ancak kır nüfusu ile kent nüfusu arasındaki farkın fazla olmaması bu ülkenin gelişmekte olan bir ülke olduğunu ortaya koyar. Bu ülkelerde tarım ve hayvancılık ana geçim kaynağı olmakla birlikte şehir merkezleri için sanayi ve hizmet sektörlerinin de gelişmekte olduğu ve nüfusun yavaş yavaş bu sektörlere kaymaya başladığı da söylenebilir. SAYFA 57 ETKİNLİK ÇALIŞMASI 20
Kitabınızda 2. yüzyıl öncesi nüfus sayımlarının amaçlarına örnekler verilmiştir. 20. yüzyıl öncesi nüfus sayımlarının amaçları Modern nüfus sayımlarının amaçları Asker sayısını belirlemek, Vergi yükümlülerini belirlemek Devlete belirli hizmetler yapmakla yükümlü memur ve sipahilere bırakılan gelir kaynaklarının nicelik ve değişmelerini saptamak amacıyla, Tarım ve arazi konularında bilgi toplanmaya çalışılması, Okuma yazma bilmeyen nüfusun belirlenmesi ve buna göre okuma yazma seferberliğine başlanması, İşsizlerin sayısının belirlenmesi ve buna göre iş sahalarının açılması, Okula başlayacak çocuk sayısının belirlenmesi ve ona göre okul ve derslik yapılması, Ülkelerin ihtiyacı olan öğretmen, doktor, mühendis vb. ihtiyacını belirlemek, Ülkelerin nüfus artış hızını tespit etmek ve nüfus planlamasının yapılması veya nüfus artırma çalışmalarına başlanması, Ülke kaynaklarının tespiti ve nüfusa göre kullanımının planlanması, Ülkelerde meydana gelen nüfus hareketlerini tespit etmek ve bunun ortaya koyacağı sonuçlara gerekli önlemler almak, Asker sayısı ve askerlik sürelerinin belirlenmesi, LİSE 2. SINIFLAR SAYFA 59-60 ETKİNLİK ÇALIŞMALARI SORU-1-Dünyada ne kadar insan yaşamaktadır? 2000- yılı itibari ile 6.060 milyar olup, günümüzde 6,5 milyarın üzerindedir. 2006-6.644.000.000(Kasım) SORU-2-Dünyada nüfus artışında etkili olan faktörler nelerdir? Nüfus artışını etkileyen faktörler: 1- Doğumlar 2- Ölümler Açıklamak gerekirse geri kalmışlıktan dolayı yeterli nüfus planlamasının yapılamaması özellikle Afrika kıtasında,mevcut savaşlar sonrası ölümler,gelişmiş ülkelerdeki yaşam standartları sonrası doğum oranlarının düşmesi,sağlık hizmetlerindeki gelişmeler sonrası doğan bebek ölüm oranlarının azalması etkili faktörlerden biridir. Burada dikkat edilmelidir ki göçler ve ülke sınırlarının değişmesi sadece ülke yada bu olayların gerçekleştiği bölgeleri etkiler artan nüfus mevcut dünyadaki nüfustur değişmez yani A yada B ülkesine göç dünya nüfusunu değil o bölge nüfusunu değiştirir. SAYFA 60 ETKİNLİK ÇALIŞMASI Dünya nüfusunu gösteren tablo 1 ve kitabınızdaki grafik 2 yi inceleyerek aşağıdaki soruları cevaplandırınız. 21
Yıllar Dünya nüfusu 1000 310 milyon 1250 400 milyon 1650 500 milyon 1700 610 milyon 1750 790 milyon 1800 980 milyon 1850 1.260 milyar 1900 1.650 milyar 1910 1.750 milyar 1920 1.860 milyar 1930 2.070 milyar 1940 2.300 milyar 1950 2.520 milyar 1960 3.020 milyar 1970 3.700 milyar 1980 4.440 milyar 1990 5.270 milyar 2000 6.060 milyar 22
SORU-1- Hangi yıldan sonra dünya nüfusundaki artış belirginleşmiştir? 1950 yılından sonra en fazla nüfus artışlı olmuştur. Tablo incelendiğinde en çok artış 1950 den sonrasında görülmüş ancak başlangıç noktası olarak 1850 den sonra sanayi devrimi sonrası dünyamız kısmen hızlı bir nüfus artışına girmiştir. SORU-2-1930- 1950 yılları arasında nüfus artında meydana gelen yavaşlamanın nedenleri nelerdir? Bu dönem dünyada siyasi ve ekonomik istikrarsızlıklar dönemidir. Bunun öncesinde 1914-1918 yılları arası yaşanan 1. Dünya Savaşı ve bunun ortaya koyduğu ekonomik, siyasi ve sosyal yıkımları etkisi henüz bitmeden dünyanın 1930 lu yıllardan sonra başlayan siyasi çekişmeler ve 1940 ta başlayan II. Dünya savaşı yıllarının ortaya koyduğun siyasi sosyal, ekonomik sorunlar, mal ve can kayıpları ve hastalık ve ölümlerdir. Bu yıllarda güvende olmayan insanlarda doğumlar azalmış, genç nüfus silâh altında oluğu evlilikler azalmış ve savaşın yol açtığı yıkımlar ve can kayıplarıdır. SORU-3 1960 yılından sonra dünya nüfusu daha hızlı bir artış sürecine girmesinin nedenleri nelerdir? 1- Tarımdaki Gelişme ve Endüstrileşme: Tarım ve endüstri alanındaki gelişmelere yasam koşullarının iyileşmesini sağlamıştır. Böylece kötü beslenmeden kaynaklanan ölümler azalmıştır.(gelir düzeyinin artması, Beslenme düzeyinin artması) 2- Tıp Bilimindeki gelişmeler: Tıp bilimindeki gelişmelere bağlı olarak doğum oranlarının artması ve ölüm oranlarının azalması nüfus artışına yol açmıştır. (Aşılama çalışmalarının artması, Bulaşıcı hastalıklara karşı etkili ilaçların bulunması), 3-Teknolojik Gelişmeler: Teknolojik gelişmeler, yasam koşullarını iyileştirerek, nüfus artışına dolaylı olarak etki eder. 4-Kadınların eğilim düzeyinin ve ekonomik bağımsızlıklarının artması, 23
LİSE 2.SINIFLAR SAYFA 63 ETKİNLİK ÇALIŞMASI DÜNYADA NÜFUSUN ALANSAL DAĞILIŞI Nüfus Dağılışı: Belirli bir yerdeki nüfusun sık veya seyrek olma durumudur. Nüfusun sayısı ve özellikleri yanında dağılışının da iyi bilinmesi gerekir. Çünkü dünya genelinde veya dünyanın herhangi bir alanında ekonomik ve sosyal özelliklerin ve sorunların tespit edilmesi, çözülmesi açısından nüfusun mekânsal dağılışını iyi bilmek gereklidir. Nüfusun dağılışında kullanılan kavramlar Nüfusu fazla olan yerler için- Yoğun nüfuslu ( Sık nüfuslu) Nüfusu fazla olmayan yerler için - Orta nüfuslu ( Orta yoğunlukta veya sıklıkta) Nüfusu az olan yerler için - Seyrek nüfuslu ifadeleri kullanılır.( Tenha) Dünyada nüfusunda geçmişten bu güne doğru sürekli bir değişim yaşanmıştır. Bu değişimlerden bir de dünyada nüfusun alansal dağılışıdır. Dünya nüfusu yeryüzünde eşit ve dengeli bir şekilde dağılmamıştır. Nüfus kıtalara, ülkelere, ülkeler içerisinde bölgelere ve illere göre de farklılıklar gösterir. Dünya nüfusunun yeryüzündeki dağılımı çok dengesiz bir şekilde olup, İnsanların üçte ikisi karaların onda birinden daha az topraklar üzerinde toplanmıştır. Diğer taraftan kuzey yarı küre insanların 90 nını, eski dünya karaları da %85 ini barındırmaktadır. Dünya nüfusunda tarih boyunca sürekli artış yaşanırken, bu artışlar kıtalara göre aynı olmamıştır. NÜFUS DAĞILIŞINI ETKİLEYEN ETMENLER Nüfus Dağılışını etkileyen doğal Faktörlerin başlıcaları şunlardır: Aşağıdaki resim küçültülmüştür. Buraya tıklayarak büyütebilirsiniz. Resmin orijinal boyutları 1076x401 A) Yer şekilleri (Topografik özellikler): 24
1 -Yükselti: Genel olarak yükselti arttıkça nüfus yoğunluğu azalır. Dağlık alanlarda nüfus az ve dağınıktır. Yüksek dağ ve platolarda 1500 m den sonrası yaklaşık olarak boştur. Bunun nedeni, kışların uzun yazların kısa sürmesi, tarımsal etkinliklerin kısıtlanmasıdır. Ulaşım güçlükleri de nüfuslanmanın az olmasında etkilidir. Ekvatoral bölgede alçak kesimler çok yağışlı, nemli ve sıcak olmasından dolayı bu bölgelerde nüfus, iklim koşullarının elverişli olduğu yüksek kesimlerde toplanmıştır. 2 -Eğim ve Bakı: Dünyada eğimi az olan ve düz alanları sık nüfusludur. Çünkü buralardaki iklim ve arazi şartları Tarıma müsait, ulaşım imkânları da gelişmiştir. Eğimin fazla olduğu engebeli sahalar seyrek nüfusludur. Kuzey Yarımkürede dağların güneye bakan yamaçları daha fazla ısınır. Güney yarım kürede ise dağların Kuzeye bakan yamaçları daha fazla ısınır Bu yüzden dünyada Kuzey Yarımkürede dağların güneye bakan yamaçlar, kuzeye bakan yamaçlara göre daha sık nüfuslanmıştır. 3-Dağların Uzanış doğrultusu: Kıyı paralel uzanan dağların denize bakan yamaçları deniz etkisi ile daha nemli, ılıman şartlara sahiptir. Genel olarak sıcaklık yüksektir. Bu yüzden dağların denize bakan yamaçları sık nüfuslu iken, içlere bakan yamaçları seyrek nüfusludur. B-)İklim şartları: İklim elemanlarından SICAKLIK ve YAĞIŞ nüfus dağılışında en etkili olanlardır. Ilıman ve yeterli yağış alan yerler sık nüfusludur. Dünya nüfusunun zaten çoğu ılıman iklim kuşağında yaşar. İklim koşullarının insan yaşamına uygun olmadığı soğuk iklim, çöl iklimi, karasal iklim, çok aşırı sıcak ve yağışlı ekvatoral iklimle kutup altı iklim bölgeleri seyrek nüfusludur. C)Bitki örtüsü: Bitki örtüsünün, özellikle ormanların sık ve gür olduğu alanlarda nüfus az ve seyrektir. Çünkü ormanlık alanlarda tarıma ve yerleşmeye elverişli alanlar sınırlıdır. D)Toprak verimliliği: Kıyılardaki verimli düzlükler, delta ovaları ve verimli iç ovalar nüfusun yoğun olduğu alanlardır. Kalkerli arazinin yaygın olduğu alanlar, tuzlu, çorak, jipsli ve aşırı yıkanmış verimi az topraklar tarıma uygun olmadığı için seyrek nüfusludur. E)-Su kaynakları: İçme ve kullanma suyu temini, tarım ve sanayide suya ihtiyaç duyulması nedeniyle nüfusun çoğu, akarsu, göl vb. su kaynakları çevresinde yoğunlaşmıştır. F)- Enlem: Dünyada insanlar çok sıcak şartların yaşandığı ekvatoral iklim bölgesi ( Sıcak kuşak) ta, çok soğuk şartların yaşandığı kutup bölgeleri insan yaşamına uygun olmadığı seyrek nüfusludur. Buna karşın insanların çoğu ılıman kuşakta yaşar. Sıcak ve soğuk kuşakların az, ılıman kuşağın sık nüfuslu olmasının temel nedeni iklimdir. 25
Nüfus Dağılışını Etkileyen Beşeri ve Ekonomik faktörlerin başlıcaları şunlardır: A- Tarihi, İdari faktörler ve Askeri Faktörler: Dünyada eskiden beri yerleşme alanı olan ve çok eski dönemlerden beri ticaret yollarının kavşak noktası yerler ve buralarda kurulan yerleşmeler daha sık bir nüfusa sahiptir. Dünyada bazı kentler başkentlik yapmış olmaları sayesinde, bazı kentler de tarihten günümüze gelen askeri önemi ile yoğun nüfuslanmıştır. B-Ekonomik faktörler: Dünyada bazı alanlar da sanayi, madencilik, tarım, turizm, ticaret, hizmet ve ulaşım şartlarının iyi olması veya önemli kara, demir, deniz yolları, önemli havaalanları ve limanları ile insanları kendine çok çekmiş ve yoğun nüfuslanmıştır. Dünyada sık nüfuslu alanların ortak özellikleri: 1- Arazisi düz ve verimli alanlardır. 2-İklim şartlarının uygun olduğu alanlardır. 3- Endüstrinin geliştiği alanlardır. 4- Ulaşımın kolay olduğu alanlardır. 5-Yeraltı ve yer üstü kaynakları bol olan alanlardır. 6- Tarım, hayvancılık, ticaret, turizm etkinliklerinin yoğunlaştığı alanlar. Dünyada seyrek nüfuslu alanların ortak özellikleri: 1- Arazinin yüksek, engebeli ve eğimli alanlar ile toprağı verimsiz alanlar. 2- Ulaşımın zor yapıldığı yerler. 3-İklimin sert, yağışın az, kuraklığın fazla olduğu yerler. 4- Sanayi, ticaret, turizm ve bayındırlık çalışmalarının gelişmediği alanlar. 5- Sık ve gür ormanların olduğu alanlarda nüfus seyrektir. 6- Kurak karakterli çöl alanları, 7- Buzullarla kaplı kutup bölgeleri. Dünya üzerinde en sık ve seyrek nüfuslanmış yerler ve nedenleri: A-Sık Nüfuslanmış Yerler: Dünya nüfusunun büyük bir bölümü uygun yasama koşulları taşıyan ılıman iklim kuşağında toplanmıştır. Muson Asyası: Asya kıtasının güney ve güneydoğusundaki ülkeleri kapsayan bu bölgede, bol yağışlı iklim nedeniyle pirinç ve çay tarımı önem taşır. 26
Dünya nın en kalabalık ülkeleri olan Çin Halk Cumhuriyeti ve Hindistan bu bölgede bulunmaktadır. ( tarım) Japonya: Sanayileşmenin ve kısmen madenciliğin etkisiyle sık nüfuslanmıştır. Akarsu Havzaları: Tarım koşullarının elverişli olduğu Ganj, İndus, Fırat, Nil gibi akarsu havzaları sık nüfuslanmıştır. Akarsu boyları enleme göre farklı nüfus yo*ğunluğuna sahiptir. Örneğin sıcak kuşakta Amazon, Kongo nehirlerinin havzası seyrek nüfuslu iken, orta kuşakta, Tuna, Ren, Fırat nehirlerinin havzası yoğun nüfusludur. Güney ve Batı Avrupa: Madencilik, endüstri ve ticaretin çok geliştiği Avrupa nın bütünü sık nüfuslanmıştır. Amerika: Kuzey Amerika nın kuzeydoğu kıyıları; Sanayi, tarım imkânları, deniz etkisi, uygun iklim şartları ve ulaşım kolaylığı. B-Seyrek Nüfuslanmış Yerler İklim şartlarının olumsuzluğuna bağlı olarak nüfusun çok az olduğu, tenha yerlerdir. Soğuk Bölgeler: Kuzey Kutup Dairesi içinde bulunan Gröndland, Alaska, 27
Kanada nın Kuzeyi, İskandinav Yarımadası ve Sibirya nın kuzey bölgeleri düşük sıcaklık nedeniyle seyrek nüfuslanmıştır. Yüksek Dağlar: İklim koşullarının her türlü ekonomik faaliyeti, özellikle tarımı sınırlamasına bağlı olarak seyrek nüfuslanmıştır. ( Himalayalar) Sıcak ve Nemli Ekvatoral Bölgeler: Tropikal kuşakta, Amazon, Kongo havzaları gibi alçak yerler, yüksek sıcaklık, aşırı nemlilik, sık ormanlar ve geniş alan kaplayan bataklıklar nedeniyle az nüfuslanmıştır. C-Nüfuslanmamış Yerler İklim ve zemin koşulları nedeniyle insanlarin yerleşmesine elverişli olmayan, nüfuslanmamış yerlerdir. Kutup Bölgeleri: Güney Kutup Bölgesi nde bulunan Antarktika Kıtası 14 milyon km2 genişliktedir. Kalın buzullarla kaplı bir kıta olduğu için nüfuslanmamıştır. Bataklıklar: Bataklık, yağış miktarının fazlalığı nedeniyle, toprağın çok ıslak olduğu, yer yer suların yüzeyde biriktiği yerlerdir. Yerleşmeyi ve ekonomik faaliyeti sınırlandırdıkları için nüfuslanmamıştır. Çöller: Dönenceler çevresindeki Meksika, Büyük Sahra, Arabistan, Kalahari, Avusturalya çölleri ile Asya nın iç kesimlerindeki Iran, Kızıllkum, Kara kum, Taklamakan ve Gobi çölleri, insanlarin yaşamasına ve yerleşmesine uygun değildir. Bu nedenle nüfuslanmamıştır. Ancak vaha adi verilen sulak yerlerde az da olsa nüfuslanma görülür. LİSE 2. SINIFLAR SAYFA 64-65 ETKİNLİK ÇALIŞMASI Aşağıdaki soruları dünya iklim,fiziki,ve nüfus dağılışı haritalarından yararlanarak cevaplayınız. SORU-1- Kitabınızdaki haritada nüfusun en yoğun ve en seyrek olduğu yerlerden bazıları oklarla gösterilmiştir.amazon ormanlarının seyrek Batı Avrupa nın sık nüfuslu olmasının nedenlerini açıklayınız A-Amazon Ormanları: Yıl boyu bol yağışlı ve aşırı sıcaktır. Buralarda çok sık ve gür yağmur ormanları bulunur. Ormanların tabanları güneş görmez ve aşırı nem, küf ve hastalıklar mevcuttur. Tarım yapılacak arazi yoktur. Burarda yaşam şartları iletişim ve ulaşım çok zordur. Diğer ekonomik faaliyetlerde gelişmemiştir. Bu yüzden nüfus ve yerleşmeye uygun değildirler. 28
nilankazbuzcom.azbuz.com/blog/yazi/oku/500000... B-Batı Avrupa: Burada iklim şartları ılımandır. Yağışlar yeterince vardır. Arazileri düz ve tarıma elverişlidir.buralarda madencilik, endüstri ve ticaret çok gelişmiştir. SORU-2-Diğer dört alandaki nüfus dağılımını inceleyerek yoğun yada seyrek nüfuslu olmalarının nedenlerini açıklayınız. Himalaya dağları: Buraları çok yüksek sahalardır. Yüksek olmasından dolayı çok soğuk ve kar yağışlı sert bir karasal iklim özellikleri görülür. Ayrıca belli yükseklerden sonra buzullarla kaplıdır. Yükseklikten dolayı, belli yükseltiden sonra tarım, yerleşme, orman ve üst sınırlara ulaşılır. Arazi dağlık ve engebeli tarım alanları yok denilecek kadar azdır. Dağlık olması ve şiddetli kış şartlarından dolayı ulaşım çok zordur. İklim koşullarının her türlü ekonomik faaliyeti, özellikle tarımı sınırlamasına bağlı olarak seyrek nüfuslanmıştır. Güneydoğu Asya:Buralarda sıcak karakterli muson iklimi etkilidir. Sıcaklık ve yağış bol ve tarıma uygun önemli ovalar ve düzlük alanlar bulunur. Ayrıca buralar tarihten kaynaklanan eski dünya olmasından dolayı da eskiden beri terleşme alanlarıdır. Buralarda zengin yeraltı ve yer üstü kaynakları bulunur. Bu bölge ülkeleri nüfus özelliği olarak eğitim seviyesi az ve doğum oranlarının yüksek olduğu ülkelerdir. Bol yağışlı iklim nedeniyle pirinç ve çay tarımı önem taşır. Dünya nın en kalabalık ülkeleri olan Çin Halk Cumhuriyeti ve Hindistan bu bölgede bulunmaktadır. 29
Kutup Bölgesi- Antarktika: Güney Kutup Bölgesi nde bulunan Antarktika Kıtası 14 milyon km2 genişliktedir. Soğuk iklim şartlarında oluşan örtü buzulları ile kaplıdır. Gerek iklim şartları olumsuzluğu, gerekse de toprağın olmaması ve diğer geçim kaynaklarının bulunmamasından dolayı, kalın buzullarla kaplı nüfuslanmamıştır. Yani nüfus yönünden boştur. Sahra Çölü:Buralar yeryüzünün sıcak ve kurak alanlarıdır. Gerek yağış ve su yetersizliği, gerekse aşırı sıcaklık ve sıcaklık farkları, kum fırtınaları, toprak oluşumunun olmaması gibi nedenlerle başta tarım olmak üzere ekonomik faaliyetlere uygun sahalar değildirler. insanlarin yaşamasına ve yerleşmesine uygun olmayan bu tür alanlar nüfuslanmamıştır. Yani nüfus yönünden boş alanlardır. Ancak vaha adı verilen sulak yerlerde az da olsa nüfuslanma görülür. 30
SORU-3- Nüfusun dağılışında belirtilen yerlerin hangilerinde doğal ekteler etkili olmuştur. Nüfus dağılışı haritasında bakılarak Amazon bölgesi, Sahra Çölü, Himalaya dağları, Kutup Bölgesi- Antarktika, SORU-4-Dünya nüfusunun genelde kıtaların kenar kesimlerinde yoğun, iç kesimlerde seyrek olma nedenleri nelerdir? Kıyalarda deniz ve okyanusların etkisiyle ılıman ve yağışlı iklimler vardır. Bu iklimler tarım ürünlerinin bol ve çeşitli olduğu yerlerdir, ayrıca bu kıyılarda akarsuların oluşturduğu en verimli topraklar olan delta ovarlı bulunur. Kıyı bölgelerin dünyanın diğer kesimleri ile bağlantılarını sağlayan ulaşım imkânları geniştir. Bu nedenle kıyılar sık nüfuslu, buna karşılık yağışların az, kuraklığın fazla olduğu, sıcaklıkların yetersiz olduğu iç bölgelerde ekonomik faaliyetler sınırlıdır. Denizden uzaklaştıkça bu özellikler iyice belirginleşir. Bu nedenle iç kesimlerde nüfus daha seyrektir. SORU-5-Okyanusya kıtası diğer kıtalara oranla az nüfusludur nedenlerini yazınız. Avustralya kıtası mevcut yaşam bölgelerine uzakta ana karalara bağlantısı olmaması iç kesimleri dönence çölleri ile kaplı bir özellik gösterir.nüfus daha çok kıyı kesimlerdeki noktalarda uygun iklim koşullarına bağlı olarak yoğunluk kazanmıştır. SORU-6-Amazon ve Nil Dünyanın en önemli nehirleri iken Amazon Havzası seyrek, Nil Havzası neden sık nüfusludur: Amazon havzası: Buralarda çok sık ve gür yağmur ormanları bulunur.yüksek 31
sıcaklık ve nem yaşam şartlarını zorlaştırır.bu bölgede şehirler daha çok 2000 m yükseltide kurulmuştur. Ormanların tabanları güneş görmez ve aşırı nem, küf ve hastalıklar mevcuttur. Tarım yapılacak arazi yoktur. Burarda yaşam şartları iletişim ve ulaşım çok zordur. Diğer ekonomik faaliyetlerde gelişmemiştir. Bu yüzden nüfus ve yerleşmeye uygun değildirler. Nil Havzası: Amazon bölgesine oranla daha elverişli iklim koşullarına sahiptir. Ayrıca Nil Havzası yağmur Ormanları gibi araziyi sık kaplayan ve tarım alanlarını kapatan bir bitki örtüsüne sahip değildir. Nil Havzasında çok verimli ve düzlük ovalık alanlar mevcuttur. Yaz Kuraklığının yaşandığı alanlara da Nil hayat verir. Bu yüzden çok sık nüfusludur. KONU İLE İLGİLİ EK BİLGİ Dünya üzerinde en sık ve seyrek nüfuslanmış yerler ve nedenleri: Sık Nüfuslanmış Yerler: Dünya nüfusunun büyük bir bölümü uygun yasama koşulları taşıyan ılıman iklim kuşağında toplanmıştır. Muson Asyası: Asya kıtasının güney ve güneydoğusundaki ülkeleri kapsayan bu bölgede, bol yağışlı iklim nedeniyle pirinç ve çay tarımı önem taşır. Dünya nın en kalabalık ülkeleri olan Çin Halk Cumhuriyeti ve Hindistan bu bölgede bulunmaktadır. ( tarım) Japonya: Sanayileşmenin ve kısmen madenciliğin etkisiyle sık nüfuslanmıştır. Akarsu Havzaları: Tarım koşullarının elverişli olduğu Ganj, İndus, Fırat, Nil 32
gibi akarsu havzaları sık nüfuslanmıştır. Akarsu boyları enleme göre farklı nüfus yoğunluğuna sahiptir. Örneğin sıcak kuşakta Amazon, Kongo nehirlerinin havzası seyrek nüfuslu iken, orta kuşakta, Tuna, Ren, Fırat nehirlerinin havzası yoğun nüfusludur. Güney ve batı Avrupa: Madencilik, endüstri ve ticaretin çok geliştiği Avrupa nın bütünü sık nüfuslanmıştır. Amerika: Kuzey Amerika nın kuzeydoğu kıyıları; Sanayi, tarım imkânları, deniz etkisi, uygun iklim şartları ve ulaşım kolaylığı. Seyrek Nüfuslanmış Yerler İklim koşullarının olumsuzluğuna bağlı olarak nüfusun çok az olduğu, tenha yerlerdir. Soğuk Bölgeler: Kuzey Kutup Dairesi içinde bulunan Gröndland, Alaska, Kanada nın Kuzeyi, İskandinav Yarımadası ve Sibirya nın kuzey bölgeleri düşük sıcaklık nedeniyle seyrek nüfuslanmıştır. Yüksek Dağlar: İklim koşullarının her türlü ekonomik faaliyeti, özellikle tarımı sınırlamasına bağlı olarak seyrek nüfuslanmıştır. ( Himalayalar9 Sıcak ve Nemli Ekvatoral Bölgeler: Tropikal kuşakta, Amazon, Kongo havzaları gibi alçak yerler, yüksek sıcaklık, aşırı nemlilik, sık ormanlar ve geniş alan kaplayan bataklıklar nedeniyle az nüfuslanmıştır. Nüfuslanmamış Yerler İklim ve zemin koşulları nedeniyle insanlarin yerleşmesine elverişli olmayan, nüfuslanmamış yerlerdir. Kutup Bölgeleri: Güney Kutup Bölgesi nde bulunan Antarktika Kıtası 14 milyon km2 genişliktedir. Kalın buzullarla kaplı bir kıta olduğu için nüfuslanmamıştır. Bataklıklar: Bataklık, yağış miktarının fazlalığı nedeniyle, toprağın çok ıslak olduğu, yer yer suların yüzeyde biriktiği yerlerdir. Yerleşmeyi ve ekonomik faaliyeti sınırlandırdıkları için nüfuslanmamıştır. Çöller: Dönenceler çevresindeki Meksika, Büyük Sahra, Arabistan, Kalahari, Avusturalya çölleri ile Asya nın iç kesimlerindeki Iran, Kızılkum, Kara kum, Taklamakan ve Gobi çölleri, insanlarin yaşamasına ve yerleşmesine uygun değildir. Bu nedenle nüfuslanmamıştır. Ancak vaha adi verilen sulak yerlerde az da olsa nüfuslanma görülür LİSE 2. SINIFLAR SAYFA 66 ETKİNLİK ÇALIŞMASI Yıllar Kıtalar Afrika Asya 33
Avrupa Amerika Okyanusya Dünya(Toplam) 1750 106 502 163 18 2 791 1800 107 635 203 31 2 978 1850 111 809 276 64 2 1262 1900 133 947 408 156 6 1650 1950 221 1402 547 339 13 2522 1960 276 1628 661 439 16 3020 1970 377 2050 720 34
532 19 3698 1980 492 2518 778 628 23 4439 1990 657 3018 798 769 27 5269 2000 811 3554 809 853 31 6059 2005 897 3800 805 875 33 6410 Yılara göre nüfusun kıtalara dağılışı ( Milyon kişi) Etkinlik Çalışması: Aşağıdaki Soruları tablodaki verilere göre cevaplandırınız. SORU-1 1750-1950 yılları arasında nüfusu en çok artış gösteren kıtalar hangileridir. Tabloya bakıldığında en çok artış Asya ve Avrupa Kıtalarıdır. Bu kıtalar sayıca en çok artışı göstermiştir. Sebebleri düşünüldüğünde Asya kıtasındaki yüksek doğum oranları, Avrupa da ise sanayi inkılâbından sonra insan yaşam düzeyleri ve sağlık şartlarında meydana gelen iyileşmeler ve ortalama ömrün uzamasıdır. SORU-2-Amerika kıtasında nüfus hangi yıllar arasında önemli bir değişme göstermiştir? En yüksek artışlar1850-1900 ve 1900-1950 yılları arasında olmuştur. Bunun nedenleri ise Güney Amerika ülkelerinde meydana gelen yüksek doğum oranları ile kıtanın diğer kıtalardan almış olduğu yüksek sayılardaki göçerdir. 35
SORU-3 1750 1900 yılları arasında Avrupa kıtasında nüfusun önemli bir şekilde artış göstererek değişim yapmasının nedenleri nelerdir? Kıtada Sanayi inkılâbı sonrası başlayan ekonomik gelişmeler, teknolojik gelişmeler ve sağlık ve yaşam koşullarının iyileşmesi sonucu ömrün uzamasıdır.sağlık alanındaki gelişmeler çocuk ölümlerini azalması belirtilebilir. SORU-4 1960 yılından sonra tüm kıtalarda meydana gelen nüfus artışının ortak nedenleri nelerdir? 1960 sonrası tüm dünya genelinde nüfus artışının genel nedeni teknolojik gelişmeler,bilimsel çalışmalar sonrası insanlığın yaşam düzeyinin ilerlemesi,beslenme şartlarının iyileşmesi daha sağlıklı nesillerin ortaya çıkması ve beraberinde ömrün uzamasıdır.eski dönemlerde ortalama insan ömrü 30 yıl civarında iken; Avrupa ve Kuzey Amerika da bu yıllarda başlayan ölüm hızının düşmesi gelişmekte olan ülkelerde günümüzde hızla devam etmektedir. Gelişmemiş ülkelerde 1950 1990 arasında çocuk ölümleri üçte iki oranında azaldı. 41 yaşı bulmayan ömür süresi 60 yıla çıktı. Bu da dünya genelinde ömrün uzaması ve nüfusun daha fazla artmasına neden olmaktadır. Asya kıtasının nüfusu son 50 yıl içinde iki katına çıkmıştır. Bu kıta dünya nüfusunun % 58 lik kısmını barındırmaktadır. Bu kıtada hala doğum oranları oldukça yüksektir. Avrupa kıtasında ise nüfus artışı Asya kıtası kadar değildir. Hatta bu kıtada nüfus düşme eğilimindedir. Bunun en büyük nedeni kıtadaki doğum oranının az olmasıdır. 10.SINIF SAYFA 67 ETKİNLİK ÇALIŞMASI SORU-1-Kitabınızda verilen grafikte gördüğünüz gibi dünya nüfusu kıtalara göre farklı dağılış göstermiştir. Bunun nedenleri nelerdir. Kıtaların genel iklim koşulları,konum özellikleri,yer altı kaynakları bakımından farklılıklar göstermesi nüfus dağılımının farklı olmasında etkili faktörlerdir. Eskiden beri yerleşme sahası olan ayrıca doğum oranları yüksek olan ve insan ömrünün de uzamasıyla Asya, Afrika, Güney Amerika da hızlı bir artma yönünde değişim yaşanırken, buna karşılık Avrupa, Kuzey Amerika da ise doğum oranları düşme eğiliminden dolayı farlılıklar yol açmaktadır. Karaların geniş yer tutması nedeniyle Dünya nüfusunun yarıdan fazlası Kuzey Yarımkürede yaşar. SORU-2-Dünya siyasi haritasından yararlanarak harita 3 teki yoğun nüfuslu alanlardaki ülkeleri söyleyiniz. Asya da; Hindistan, Japonya, Endonezya, Malezya, Bangladeş, Tayvan, Güney Kore, Kuzey Kore, Japonya, Filipinler, Pakistan, Vietnam, Tayland, Birmanya( 36