3. ÜT MA YAPS V ÖZK PYOK SS Per yod k S stem n Özell kler lementler n keşfed lmes nden t baren sürekl olarak artması elementler n bell özell kler ne göre sınıflandırılması ht yacı doğurmuştur. (lk element tanımını 1661 de obert oyle yapmıştır.) lementler n atam numaralarına (proton) sayılarına göre sıralandığı tabloya per yod k s stem den r. oğada bulunan element sayısının 92 olduğu b l nmekted r. aboratuvar ortamında yapay üret lenlerle beraber toplam 11 element vardır. Per yod k s stemde elementler n adları, atom numaraları, semboller, g b b rçok özell kler göster lmekted r. Per yot :Per yod k s temdek yatay sıralara per yot den r. Per yod k s stemde 7 per yot bulunur. Grup :Per yod k s stemdek d key sıralara grup den r. A grubu 10 grubu olmak üzere toplam 1 grup vardır. Per yod k S stem n Tar hçes 1- Johann Wolfgang öbere ner (170-149) lementler n sınıflandırılmasıyla lg l lk çalışmayı yapmıştır. enzer özell k gösteren elementler üçerl gruplara ayırmıştır. ( tyum-sodyum-potasyum) 2- A.. eguyer e Chancourto s (120-16) enzer fiz ksel özell k gösteren bazı element ve yonları d key b r sırada sarmal s l nd r şekl nde tablo oluşturmuştur. A A F 4-Jul us other Meyer(130-195) m tr Mendeleyev (134-1915) u k b l m nsanı b rb rler nden habers z çalışmalarına rağmen benzer sınıflandırma tablosu oluşturmuşlardır. Meyer fiz ksel özell kler ne göre, Mendeleyev artan atom numaralarına göre yatay ve d key gruplar hal nde elementler sıralamıştır. azı keşfed lmem ş elementler n yerler n de boş bırakmıştır. (Mendeleyev günümüzdek per yod k tablonun kurucusu olarak anılmaktadır. Oluşturduğu s stem 12 satır sütundan oluşmaktadır.) A 3-John ewlands ( 137-19) l nen 62 element atom ağırlıklarına göre sıralamıştır. Her sek z elementten sonra elementler n özell kler n n tekrar ett ğ n fark etm şt r. unu müz ktek notalara benzetm şt r. O ÖĞ A Per yod k s stemde soldan sağa doğru g d ld kçe; 1. Atom no(proton sayısı) ve kütle no artar. 2. Katman ve per yot sayısı değ şmez. 3. Grup no ve son katmandak e sayısı artar. 4. lektron alma steğ artar. 5. Metal k özell k azalır ametal k özell k artar. 6. n az element çeren per yot 1. per yottur. (H, He) 7. 2. ve 3. Per yotta element, 4. ve 5. per yotta 1 element bulunur. Per yod k s stemde yukarıdan aşağıya n ld kçe; 1. Atom no(proton sayısı) ve kütle no artar. 2. Katman ve per yot sayısı artar. 3. Grup no ve son katmandak e- sayısı değ şmez. 4. Metal k özell k artar ametal k özell k azalır. 5. gruplarına geç ş elementler den r. 6. Aynı gruptak elementler n fiz ksel hal, sertl k, 5-Henry Moseley (17-1915) 1913 de elementler atom numaralarına (proton sayısına) göre sıralamıştır. 6- Glenn T. Seaborg(1912-1999) Per yod k tablonun en altına antan tler ve Akt n tler adında k sıra ekleyerek per yod k tablonun son hal n oluşturmuştur. yumuşaklık, letkenl k, kararlılık, parlaklık, elektron alma/verme özell kler benzerd r. 1
3. ÜT MA YAPS V ÖZK lementler n Per yod k S stemdek Yerler n n ulunması MT SFAMAS Per yod k s stemde elementler fiz ksel ve k myasal özell kler ne göre metaller, ametaller ve soygazlar olmak üzere üç gruba ayrılır. Atom çek rdek ve etrafındak katmanlardan ( yörüngelerden) oluşur. Atomun çek rdeğ nde proton ve nötron etrafındak yörüngelerde se elektronlar bulunur. r element n per yod k s stemdek yer nötr durumdak elektron dağılımı yapılarak bulunab l r. - Metaller 1. sıyı ve elektr ğ y let rler. 2. Oda sıcaklığında cıva(hg) sıvı ger s katı halded r. 3. Parlaktırlar. 4. şleneb l r, tel ve levha hal ne get r l rler. 5. Sağlam, sert ve dayanıklıdırlar. 6. Kararlı hale geçmek ç n elektron ver rler. 7. Son katmanlarında 1,2, ve 3 e- bulundururlar.. leş k oluştururken e- ver rler. 9. Sadece ametallerle b leş k oluştururlar. 10.1A, 2A ve 3A grubunda yer alırlar. (H har ç) 11.r me ve kaynama noktaları yüksekt r. 12.Per yod k s stem n solunda yer alırlar. 13. l nmes gerekenler (, e, a, Mg, Al, K, Ca) - lk katmana en fazla 2e, 2. ve 3. Katmana en fazla e yerleşt r leb l r. Katmanlar e le doldurularak lerlen r. lement n sah p olduğu katman sayısı, per yot numarasını ver r. lement n son yörüngedek e sayısı da grup numarasını ver r. A Mg 12 C 17 Ametaller 1. sı ve elektr ğ y letmezler. 2. Oda sıcaklığında katı, sıvı ve gaz halde bulunab l rler, 3. Tel ve levha hal ne get r lemezler. şlenemezler. 4. Mattırlar. 5. r me ve kaynama noktaları düşüktür. 6. Kararlı hale geçmek ç n elektron alırlar. 7. Son katmanlarında 5, 6 ve 7 e- bulundururlar.. Metallerle ve kend aralarında b leş k oluştururlar. 9. leş k oluştururken e- alırlar. 10.Per yod k s stem n sağında yer alırlar. 11.4A, 5A, 6A ve 7A grubunda yer alırlar. 12.1A grubunda bulunan H drojen de ametald r. 13. l nmes gerekenler (C, H, O, F,, P, Cl, S, r, ) F Aşağıda ver len atomların elektron dağılımını yapara per yot ve grup numaralarını bulunuz. A Son Katmandak e- Sayısı = Grup umarası O Katman Sayısı = Per yot umarası ÖĞ Soygazlar (Asal Gazlar) He 2 Ar 1 1. 2. 3. 4. 5. A grubunda yer alırlar. sıve elektr ğ letmezler. Oda sıcaklığında tamamı gazdır. Kararlı yapıdalırlar. e alışver ş yapmazlar. Son katmanları dolu olduğundan b leş k oluşturmazlar. 6. He har ç son katmanlarında e- bulunur. 7. H, He, e, Ar, Kr, Xe, d O Yarı Metaller: -Görünüşler parlak veya mat olab l r. -Tel ve e 4 levha hal ne get r leb l rler. -lektr k ve ısıyı ametal-lerden y, metallerden daha kötü let rler. l nen yarı metaller n heps oda sıcaklığında katı halded r. or-, S l syum S, Germanyum Ge, Arsen k As, Ant mon Sb. 2
O A A 3. ÜT MA YAPS V ÖZK KKT F ÖĞ 3
3. ÜT MA YAPS V ÖZK KMYASA AĞA 2- Kovalent ağ Maddey oluşturan atomları b r arada tutan kuvvete k myasal bağ den r. K myasal bağ k ya da daha fazla atom arasında elektron alışver ş yada elektronların ortak kullanımı le oluşur. Kararlı atom : Son katmanı tamamen dolu olan atom. Kararsız Atom : Son katmanı dolu olmayan atom. Her atom soygazlar g b kararlı yapıda olmak ster. Kararlı yapıda olmayan atomlar elektron alışver ş yaparak kararlı yapıya ulaşmak sterler. u yüzden K myasal bağ yaparak b leş k oluştururlar. Metaller b leş k oluştururken son yörüngedek 1, 2, ve 3e- vererek poz t f () yüklü katyon olurlar. Ametaller b leş k oluştururken son yörüngeler nde bulunan 4, 5, 6 ve 7e- u e tamamlamak ç n eks k olan e- ları alarak negat f (-) yüklü anyon olurlar. Soygazlar kararlı olduklarından b leş k oluşturmazlar. Kovalent bağlı b leş kler n özell kler 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Ametal atomları arasında oluşur. Anyonlar arasında elektronlar ortaklaşa kullanılır. Suda moleküler halde çözünürler. yonlaşmazlar. Katı, sıvı veya gaz olab l rler. Sulu çözelt ler elektr k akımını letmez. Molekül yapıdadırlar. r me ve kaynama noktaları düşüktür. F Metaller le ametaller arasında elektron alışver ş le meydana gelen bağa yon k bağ den r. Metaller son katmanlarındak 1, 2 ve 3 elektronu ametallere vererek yon k bağlı b leş k oluştururlar. le 17Cl arasında oluşacak bağın yapısını 12Mg elektron dağılımını yaparak göster n z. 1- yon k ağ O Ole O arasında oluşacak bağın yapısını elektron dağılımını A yaparak göster n z. K myasal bağ yon k bağ ve kovalent bağ olmak üzere k ye ayrılır. A le 9F arasında oluşacak bağın yapısını 1H elektron dağılımını yaparak göster n z. Ametaller arasında elektronları ortaklaşa kullanılmasıyla oluşan bağa kovalent bağ den r. Ametaller n son yörüngeler nde eks k e- olduğundan kararlı yapıya ulaşıp b leş k oluşturmak ç n elektronlarını ortaklaşa kullanırlar. OT: Kovalent bağ aynı atomlar arasında da gerçekleşeb l r. H2,O2,2 g b. ÖĞ Al le 15P arasında oluşacak bağın yapısını elektron dağılımını yaparak göster n z. 13 yon k bağlı b leş kler n özell kler 1. Metal le ametal arasında oluşur 2. Anyon(-) ve katyon() arasında oluşur. 3. Oda koşullarında katı halded rler. 4. Suda çözünürler. 5. Sulu çözelt ler elektr k akımını let r. Katı halde letmezler. 6. Kr stal yapıdadırlar. 7. r me ve kaynama noktaları yüksekt r. 4 OTA
3. ÜT MA YAPS V ÖZK AST V AZA AZA Suda çözündükler nde OH-(h droks t) yonu veren maddelere baz den r. AST Suda çözündükler nde H (h drojen) yonu veren maddelere as t den r. As tler n Özell kler 1. Suya OH yonu ver rler. 2. Tatları acıdır. 3. Sulu çözelt ler elektr k akımını let r. 4. ph ölçeğ nde 7-14 arasındadır. 5. le kayganlık h ss ver r. 6. Kırmızı turnusol kağıdını mav ye çev r r. 7. Fenolftale n damlatıldığında pembe renk alır.. Met l oranj damlatıldığında sarı renk alır. 9. Metallerle tepk meye g rd kler nden genell kle plast k kaplarda saklanırlar. 10.Metaller n O2 le b leş kler baz k özell kted r. 11.As tlerle nötrleşme tepk mes yaparak tuz ve su oluştururlar. As tler n özell kler - suda H O-3 tr k As t (Kezzap) çerd ğ As t lma Mal k As t mon S tr k As t Süt, yoğurt akt k As t Ç lek Fol k As t S rke Aset k As t Karınca, sırgan otu Zeyt nyağı Tereyağı KOH suda K OHPotasyum H droks t (Potaskost k) (Arap sabunu, deterjan yapımı) Ca(OH)2 suda Ca2 OHKals yum H droks t(sönmüş K reç) (k reç, alçı, der üret m nde) ÖĞ Madde az k Özell kte Maddeler Çamaşır Suyu ş Macunu Kan en z suyu Şampuan Amonyak Gübre Sabun eodorant oya Ç kolata Çamaşır sodası eterjan Tükürük M de lacı Form k As t Ole k as t OTA üt r k as t Meyve suyu, marmelat enzo k as t Kola Fosfor k as t Asp r n Aset lsal s l k as t Gazoz Karbon k as t Üzüm Tartar k as t - HO3 aoh suda a OH Sodyum H droks t(sudkost k) ( sabun, kağıt, boya deterjan yapımı) F -2 H2SO4 suda 2H SO4 Sülfür k as t (Zaç Yağı, akü as d ) A HC suda H C H droklor k As t ( Tuz uhu ) O A 1. Suya H yonu ver rler. 2. Tatları ekş d r. 3. Sulu çözelt ler elektr k akımını let r. 4. ph ölçeğ nde 0-7 arasındadır. 5. Mav turnusol kağıdını kırmızıya çev r r. 6. Fenolftale n damlatıldığında renk değ ş m gözlenmez. 7. Met l oranj damlatıldığında kırmızı renk alır.. Kuvvetl as tler tahr ş ed c ve yakıcıdır. 9. Metallerle tepk meye g rd kler nden genell kle cam kaplarda saklanırlar. 10.Ametaller n O2 le b leş kler as d k özell kted r. 11.azlarla nötrleşme tepk mes yaparak tuz ve su oluştururlar. As d k Özell kte Maddeler Kahve Yağmur suyu Portakal suyu M de as d omates Co2- SO2-O2 5
3. ÜT MA YAPS V ÖZK ph Ölçeğ ÖT Maddeler n as t m baz mı olduğunu ve dereces n gösteren ölçeğe ph ölçeğ den r. ph ölçeğ 14 b r mden oluşmuştur. 0-7 arası as d k maddelerd r. 0-3 arası kuvvetl as tlerd r. 7-14 arası baz k maddelerd r. 12-14 arası kuvvetl bazlardır. ph=7 nötr maddelerd r. (Saf su, bazı tuzlar). As t kuvvet artar az kuvvet artar mon suyu omates kmek nek sütü (2,3) (6,) suyu (4,2) (5,3) Sülfür k as t M de as d (0,3) (1-3) S rke (3,3) Kahve (4,9) Kan (7,2-7,5) Kabartma tozu(,9) Yağmur Saf su en z suyu suyu (7) (7,-,4) (5,6) Tükürük (7,2) Amonyak (10,9) Çamaşır suyu(13) Sabun Kals yum h droks t Sodyum h droks t (10,1) (12,4) (13,) ğından as t yağmurları da her geçen gün artmak-tadır. As t yağmurları oluştuğu bölgeye yağab leceğ g b F A gel şmes yle atmosfere salınan gazlar artmaya başladı- rüzgârlarla başka bölgeye de taşınab l r. yeryüzüne nmes ne as t yağmurları den r. Sanay n n As tler metallerle tepk meye g rerler. u yüzden cam yada plast k kaplarda saklanırlar. Kuvvetl as tler der y tahr ş eder. As tl çecekler n aşırı tüket lmes kals yum çeren d şler n aşınmasına ve çürümes ne neden olur. As tler m den n as tl k dereces n değ şt rerek gastr t, reflü g b hastalıklara neden olab l r. Kuvvetl bazlar c lde zarar ver r. azlar cam, porselen, kr stal g b eşyaları aşındırır. Matlaştırır. azlar metallerle tepk me g rd kler nden plast k kaplarda saklanırlar. A O K de su buharıyla b rleşmes sonucu karbon k as t, n tr k As t Ve azların Maddeler Üzer ndek tk ler A As tler mermer aşındırır. as t ve sülfür k as t oluşur. u as tler n yağış şekl nde As t Yağmurlarının Yeryüzündek Yaşama tk s ÖĞ tk örtüsüne zarar ver r. Suların ph değer n değ şt rerek oradak canlılara zarar ver r. Toprağın m neral denges n bozar, ver ms zleşt r r. Metaller aşındırdığından araç ve köprülere zarar ver r. Tar h eser ve doğal anıtların aşınmasına neden olur. nsanların bu havayı soluması astım, bronş t g b hastalıklara neden olur. As t ve azlar Kullanılırken kkat d lmes Gereken Hususlar As t ve bazlar kes nl kle karıştırılmamalıdır. Gıdalardan uzak tutulmalıdır. Tem zl k yaparken yüzeyler bol su le durulanmalıdır. C lde temasını önlemek ç n eld ven takılmalıdır. Koklanmamalı, ortam havalandırılmalıdır. Çocuklardan uzak tutulmamalıdır. Kaza anında 112 ac l aranmalıdır. As t Yağmurlarından Korunmak ç n AST YAĞMA Fos l yakıtların (kömür, petrol, doğalgaz) kullanılmasıyla atmosfere salınan CO2 (karbond oks t), o2 (azotd oks t) ve So2 (kükürtd oks t) gazlarının atmosfer- 6 eden olan gazların salınımı azaltılmalıdır. Fabr ka bacalarına ve egzozlara filtre takılmalıdır. Ağaçlandırma yapılmalıdır. Yen leneb l r enerj kaynakları kullanılmalıdır. Fabr kalar şeh r ve ormanlardan uzak yerlere yapılmalıdır.
3. ÜT MA YAPS V ÖZK KMYASA TPK K myasal Tepk me Türler ötralleşme (ötrleşme) Tepk meler lement ya da b leş kler n k myasal değ ş me uğrayarak yen maddeler oluşturma sürec ne k myasal tepk me den r. K myasal tepk mede b leş k ve moleküller arasındak k myasal bağlar kopar ve yen bağlar oluşur. K myasal tepk me sonucunda renk değ ş m, gaz çıkışı, çökelt oluşumu, ısı çıkışı, yanma g b olaylar gözleneb l r. K myasal tepk meler denklemlerle göster l r. As tler ve bazlar arasında gerçekleşen tepk melere nötrleşme tepk meler den r. As t-baz tepk meler de den r. As t ve baz tepk meler sonucu tuz ve su oluşur. AST AZ HC aoh K myasal denklemlerde; Sol tarafta g renler, sağ tarafta ürünler bulunur. G renler le ürünler arasına ok şaret konur. G renler ve ürünler b rden fazla se aralarına şaret konur. Girenler Ca(O3)2 H2O 3 H2O MgCl2 H2 Al2S3 Co2 4 Amonyak H droklor k as t Amonyum n trat tuzu Yukarıdak tepk mede su olmadığı ç n tepk me nötrleşme tepk mes değ ld r. Yanma Tepk meler Maddeler n O2 (oks jen) gazı le g rd ğ tepk melere yanma tepk mes den r. Yanma olayı sonucunda ısı açığa çıkar. Yanma olayının gerçekleşmes ç n oks jen, yanıcı madde ve tutuşma sıcaklığı gerekl d r. ot: r tepk men n yanma tepk mes olması ç n g renler kısmında tek olarak O2 bulunmak zorundadır. Yanma tepk meler k ye ayrılır. ÖĞ Su F C (Tuz) K myasal Tepk melerde Kütlen n Korunumu r k myasal tepk mede g ren maddeler n kütles le ürünler n kütles b rb r ne eş t olmak zorundadır. F z ksel ve k myasal değ ş mlerde kütle her zaman korunur. u kanun lk defa 179 yılında Fransız l m nsanı Anton e avo s er tarafından ortaya atıldığından avo s er Kanunu olarak da b l n r. 6g (baz) Mg HCl Al S C O2 (As t) OT: ötrleşme tepk mes sonucu su oluşması gerek r. A O Ürünler K H A HC H C C Yukarıdak tepk me denklem nde H 2 le O 2 arasındak kovalent bağlar kırılır ve yen bağlar oluşarak ürünler kısmında H2O molekülü oluşur. Örnekler Sodyum Klorür H2 O2 Sodyum H droks t Örnek: ac H2O H droklor k HO3 Ca(OH)2 KKT A A TZ S O2 CO2 16g 22g (6C 1- Hızlı Yanma Yanma olayında alev n gözle görüleb ld ğ tepk melerd r. Kömürün yanması, doğalgazın yanması, kağıdın yanması, h drojen n yanması C O2 H2 O2 O) CO2 ısı (kömürün yanması) H2O ısı ( h drojen n yanması) 2- Yavaş Yanma Yanma olayının alev oluşmadan ve uzun sürede gerçekleşt ğ yanmadır. Paslanma, oks tlenme, solunum örnek olarak ver leb l r. ot: r k myasal tepk mede atomun c ns, atomların sayısı, toplam kütle, proton sayısı ve toplam yük değ şmez. Fe O2 7 Fe2O3 (em r n Paslanması)
3. ÜT MA YAPS V ÖZK TÜKY KMYA ÜSTS K mya endüstr s ; petrol, doğalgaz, hava, su ve maden cevherler n ham madde olarak kullanarak 70 b nden fazla k myasal madde üreten sektördür. K mya sanay nde laç, sabun, tem zl k malzemeler, plast k ham maddeler, gübre, boya-vern k, soda, sentet k elyaf, kozmet k ürünler n n üret ld ğ tes sler bulunmaktadır. Türk ye de b rçok ürün çeş d ne sah p olan k mya endüstr s, büyük b r oranda thalata bağlı olarak devam etmekted r. Türk ye de k mya endüstr s nde kullanılan ham madden n %70 thal ed lmekted r. Sadece %30'u yerl üret mle karşılanmaktadır. anoteknoloj yok mya Katal zör Genet k Organ k K mya Pol mer K myası O A F OTA Türk ye'n n hraç ett ğ k myasal ürünler: Plast k Maddeler Ç mento ast k or Cıva, akır, Krom oya K mya Mühend sl ğ K mya Tekn kerl ğ Petrol Mühend sl ğ Maden mühend sl ğ Petrok mya Tekn syenler er Tekn syenler afiner Tekn syenler ünyada k mya sektöründek b l msel gel şmeler A Türk ye'n n thal ett ğ k myasal ürünler: Ham petrol laç Maden Yakıtlar Sun Gübre Tıp ve czacılık Ürünler Sanay Ham Maddeler K mya ndüstr s nde Meslek alları ÖĞ Geçm şten günümüze Türk ye'dek k mya endüstr s n n gel ş m n Osmanlı önem nde sabun, tem zl k ürünler üret m tes sler kuruldu. Cumhur yet önem nde patlayıcılar, tıp, tarım, deterjanlar, tekst l ürünler üret lmeye başlamıştır. 1950'ler n başlarında yen ş rketler kurulmasıyla hracat hız kazanmış ve çeş tl devlet pol t kalarıyla günümüz gel şm şl k düzey ne ulaşmıştır. 2000'l yıllarda büyük fabr kalar kurularak otomot v, tekst l boya g b endüstr lere ürün sağlanmıştır.