Birinci Basamak Sağlık Çalışanlarının Tükenmişlik Durumları

Araştırma/Research Article Birinci Basamak Sağlık Çalışanlarının Tükenmişlik Durumları Mehmet Kaya*, Sarp Üner, Emine Karanfil, Reyhan Uluyol, Fatih Yüksel, Murat Yüksel Hacettepe Üniv. Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, Ankara *Mehmet Kaya, Hacettepe Üniv. Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD 06100 Sıhhiye, Ankara. TUmkaya444@yahoo.comUT Kor Hek 2007; 6 (5): 357-363 Özet: Tükenmişlik kavramı ilk kez 1974 yılında Fredeunberg tarafından ortaya atılmıştır. Fredeunberg tükenmişliğin genellikle insanlar ile yüz yüze çalışan mesleklerde görüldüğünü vurgulamıştır. Bu çalışmanın amacı birinci basamak sağlık kuruluşu çalışanlarının tükenmişlik durumlarının incelenmesidir. Tanımlayıcı tipteki epidemiyolojik çalışmanın evrenini Keçiören de birinci basamak sağlık kuruluşlarında çalışan 466 sağlık personeli oluşturmaktadır. Araştırmaya katılım %54,1 (252 kişi) olarak gerçekleşmiştir. Araştırmada veri toplama aracı olarak Maslach Tükenmişlik Ölçeği (MTÖ) ve katılımcıların bazı özelliklerini içeren anket formu kullanılmıştır. Araştırmanın analizinde Mann-Whitney U ve Kruskal Wallis testleri kullanılmıştır. Araştırma grubunun %76,6 si kadındır ve kadınların duygusal tükenme puanı erkeklere göre daha yüksek olarak saptanmıştır (p<0.01). Araştırma grubunun yaşı kişisel başarı puanını etkilemektedir (p<0.01). Çalışanların meslekleri ya da medeni halleri ile MTÖ puanlarına ilişki saptanmamıştır. Katılımcıların cinsiyet, yaş, gibi bazı sosyodemografik özellikleri MTÖ puanlarını etkilemektedir. Bu konuda daha kapsamlı ve sorunun nedenlerini ortaya koyacak çalışmalara ihtiyaç vardır. Anahtar kelimeler: tükenmişlik, birinci basamak sağlık çalışanları, Maslach Tükenmişlik Ölçeği The Burnout Condition of Primary Health Care Personnel Abstract: The concept of burnout was first introduced by Fredeunberger in 1974. Fredeunberger had stated that burnout occurred more commonly in occupations whose members directly work with people. The aim of the study is to examine the burnout status of primary health care staff. The universe of this descriptive study is 466 health staff who work in primary health care units in Keçiören. The participation of the study was 54%. A Questionnaire including Maslach Burnout Inventory (MBI) and some characteristics of the participants were used for data collection. Mann-whitney U and Kruskal Wallis tests have been used for analizing the survey data. Seventyseven percent of the participants were female and the emotional exhaustion score of female was higher than male (p<0.01). The age of the participants effect the individual achievement scores (p<0.01). The profession or marital status of the participants didn t affect the MBI scores. Some socio-demografic characteristics of the participants such as gender and age, affect the scores of MBI. Comprehensive studies which display the causes of problems, needed in this issue. Key words: Burnout, primary health care staff, Maslach Burnout Inventory GİRİŞ İlk kez 1974 yılında Fredeunberg tarafından ortaya atılan tükenmişlik kavramı, insanların aşırı çalışmaları sonucu işlerinin gereklerini yerine getiremez bir duruma gelmeleri anlamını taşıyan duygusal tükenme durumu olarak tanımlanmıştır (1). Fredeunberg tükenmişliğin genellikle insanlar ile yüz yüze çalışan mesleklerde görüldüğünü vurgulamıştır (2). Daha sonra Maslach ve Jackson,1981 yılında tükenmişliğin en çok kabul gören modelini geliştirmiş ve tükenmişliği duygusal tükenme, duyarsızlaşmada artış ve kişisel başarı duygusunda azalma olarak tanımlamıştır (3) Yapılan bir çok çalışmada tükenmişliğin iş performansında azalma, kötü sağlık durumu, baş ağrıları, bulantı, uyku bozuklukları, yorgunluk, enerji kaybı, hastalıklara daha hassas olma, alkolizm ve ilaç bağımlılığı, işten ayrılma, iş memnuniyetsizliği, ailesel ve evlilik hayatında uyum bozukluğu, kişinin kendine güveninde azalma, depresif duygulanım, stres, ümitsizlik, huzursuzluk, konsantrasyon bozukluğu, libido kaybı, sosyal izolasyon ile birlikteliği görülmüş (2,4,5) ve insanlarla yüzyüze çalışan mesleklerde (doktorlar, hemşireler, diş hekimleri, öğretmenler, polisler, psikologlar, çocuk bakıcıları vs.) diğer mesleklere göre tükenme ile karşılaşma riskinin daha fazla olduğu belirlenmiştir (1). Sağlık çalışanları sürekli olarak hastaların ihtiyaçlarına karşılık vermekte, onların yaşamlarının en hassas yanlarıyla sürekli karşı karşıya kalmakta, yaşamları tehlike altında olan insanlarla çalışmakta, aile ve hastaların büyük beklentileri ile karşılaşmaktadırlar. Bu durum da onları yoğun stresle www.korhek.org 357

ve stresin doğurduğu sorunlarla karşı karşıya bırakmaktadır. Bu araştırma Keçiören İlçesi Sağlık Eğitim ve Araştırma Bölgesi ndeki birinci basamak sağlık hizmeti veren sağlık kurumlarında çalışan sağlık personelinin Maslach Tükenmişlik Ölçeği (MTÖ) ile tükenmişlik durumlarının belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Tanımlayıcı tipteki araştırmanın evrenini Keçiören İlçesi Sağlık Eğitim ve Araştırma Bölgesi nde birinci basamak sağlık kuruluşlarında çalışan sağlık personeli oluşturmuştur. Keçiören İlçesi Sağlık Eğitim ve Araştırma Bölgesi nde araştırmanın yapıldığı dönemde 31 Sağlık Ocağı ve AÇS-AP Merkezi bulunmaktadır. Çalışmada örnek grup seçilmemiş ve sağlık çalışanlarının tümüne ulaşılması hedeflenmiştir. Araştırmaya bölgede veri toplama aşamasında fiili olarak çalışan 466 sağlık personelinin 252 si (%54,0) katılmıştır (araştırmaya katılım hekimlerde %52,7, diş hekimlerinde %36,8, hemşirelerde %61,2, ve ebelerde %46,1 dir). Çalışmaya katılmayı reddeden sağlık personelinin katılmama nedenleri arasında iş yoğunluğu, eşinin rızası olmaması ve anket fobisi ön sıralarda yer almaktadır. Veri toplama aracı olarak MTÖ ve sosyodemografik özelliklerle ilgili soruları içeren bir anket formu kullanılmıştır. Maslack tarafından geliştirilen MTÖ 22 cümleden oluşan, 5 li Likert tipi bir öz bildirim ölçeğidir (6). Ölçeğin duygusal tükenme, kişisel başarı ve duyarsızlaşma alt boyutları vardır. Duygusal tükenme; kişinin yaptığı iş nedeniyle aşırı yüklenilmesi ve tüketilmiş olma duyguları şeklinde tanımlanmaktadır. Duyarsızlaşma; kişinin bakım ve hizmet verdiklerine karşı duygudan yoksun biçimde tutum ve davranışlar içinde bulunması ile ilgili bir durumdur. Kişisel başarı ise, sorunun başarı ile üstesinden gelme ve kendini yeterli bulma olarak tanımlanır (7). Duygusal tükenme (puan aralığı 0-48) ve duyarsızlaşma (puan aralığı 0-30) alt ölçek puanları, her bir madde için, hiçbir zaman 1 puan ve her zaman 5 puan olarak puanlanırken kişisel başarı (puan aralığı 0-42) alt ölçek puanı ise bunun tersi şeklinde değerlendirilmektedir (6). MTÖ nin Türkçe sinin geçerlilik ve güvenilirliği Ergin tarafından gerçekleştirilmiştir (8). Keçiören İlçesi Sağlık Eğitim ve Araştırma Bölgesi ndeki birinci basamak sağlık kuruluşları ziyaret edilerek sağlık çalışanlarına anketin dağıtılması ve toplanması şeklinde toplanan veriler SPSS istatistik paket programı ile analiz edilmiştir. Duygusal tükenmişlik, kişisel başarı ve duyarsızlaşma puanlarının normal dağılıma uygunluğu kolmogorov-smirnov testi ile incelenmiş ve normal dağılıma uygun olmadığı tespit edilmiştir. Bu nedenle parametrik testler yerine verilerin değerlendirilmesinde Mann-Whitney U ve Kruskal Wallis testleri kullanılmıştır. Ayrıca gruplararası ikili karşılaştırmalar yapmak için Mann-Whitney U testi kullanılmıştır. Yaş grupları ve toplam meslekte çalışma süresi gruplara ayrılırken katılımcı sayısına göre %25 lik dilimler dikkate alınmıştır. BULGULAR Araştırmaya katılan sağlık personelinin yaşları 19 ile 52 arası olup, yaş ortalaması 34,26±0,41 yıl olarak bulunmuştur. Çalışma grubunun bazı sosyodemografik özelliklerinin dağılımı Tablo 1 de görülmektedir. Araştırmaya katılan sağlık personelinin %76,6 sı kadın ve %82,5 i evlidir. İki veya daha fazla çocuğu olanların sayısı katılımcıların %40,4 ünü oluşturmaktadır. Katılımcıların %44,0 ı kirada oturmakta ve %34,3 ünün arabası bulunmamaktadır. Katılımcıların %84,5 i sağlık ocağında çalışmakta olup %34,6 ile en büyük grubu hekimler oluşturmaktadır. Katılımcıların %29,3 ü mezuniyet sonrası eğitim aldıklarını belirtmişler ve eğitimi alanların %50,0 ı aldıkları eğitimin içeriğini sertifika programı şeklinde ifade etmişlerdir. Tam gün çalışanlar katılımcıların %98,8 ini oluşturmaktadır (Tablo 1). Katılımcıların aldıkları ortalama duygusal tükenmişlik puanı 14,63±6,38, kişisel başarı puanı 10,80±4,62 ve duyarsızlaşma puanı 4,02±3,15 olarak hesaplanmıştır (Tablo 2). Araştırmaya katılan kadınların duygusal tükenmişlik puanının erkeklere göre daha yüksek olduğu belirlenmiş ve cinsiyete göre istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmıştır (p<0,01). tükenmişlik puanı 15,48±6,70, kişisel başarı puanı 22,06±4,05 ve duyarsızlaşma puanı 5,51±3,51 olarak tespit edilmiştir (9). Literatürdeki birçok çalışmada da katılımcıların bizim çalışmamıza göre duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşma açısından daha fazla, kişisel başarı açısından ise daha az tükenmiş oldukları belirlenmiştir (5,7,9-16). Araştırmaya katılan kadınların duygusal tükenmişlik puanının erkeklere göre daha yüksek olduğu belirlenmiştir ve bu farklılık istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0,01). 358 www.korhek.org

Tablo 1. Keçiören ilçesi sağlık eğitim ve araştırma bölgesi ndeki birinci basamak sağlık hizmeti veren kurumlarda çalışan sağlık personelinin bazı sosyodemografik özelliklerinin dağılımı (Haziran 2005, Ankara). Bazı Sosyodemografik Özellikler n % Cinsiyet Erkek 59 23,4 Kadın 193 76,6 Medeni Hal Evli 207 82,5 Bekar 33 13,1 Diğer 11 4,4 Çocuk Sayısı 0 80 32,0 1 69 27,6 2 101 40,4 Oturulan Evin Mülkiyeti Kendisine/eşine ait 90 35,7 Akrabaya ait 32 12,8 Kira 111 44,0 Lojman 19 7,5 Kendine ya da eşine ait araba Var (Kendisine ya da eşine ait) 165 65,7 Yok 86 34,3 Meslek Hekim 87 34,6 Diş Hekimi 7 2,7 Hemşire 68 27,0 Ebe 66 26,2 Sağlık Memuru 15 5,9 Diğer 9 3,6 Mezuniyet Sonrası Eğitim Alma Almayı Düşünmeyen 42 16,9 Almak isteyen 134 53,8 Alan 73 29,3 Tıpta uzmanlık 6 8,5 Yüksek lisans 8 11,5 Doktora 3 4,3 Sertifika programı 35 50,0 Diğer 18 25,7 Çalıştığı Kurum Sağlık Ocağı 213 84,5 AÇS-AP 39 15,5 6 54 21,6 Toplam Meslekte Çalışma Süresi (yıl) 7-10 68 27,2 11-17 70 28,0 18 58 23,2 Halen Çalışma Statüsü Tam gün 249 98,8 Yarım gün 3 1,2 Toplam 252 100,0 Tablo 2. Keçiören ilçesi sağlık eğitim ve araştırma bölgesi ndeki birinci basamak sağlık hizmeti veren kurumlarda çalışan sağlık personelinin bazı sosyodemografik özelliklerinin MTÖ ne göre durumu (Haziran 2005, Ankara). n Duygusal Tükenmişlik Kişisel Başarı Duyarsızlaşma Cinsiyet Erkek 59 12,36 ± 0,90 9,64 ± 0,50 4,05 ± 0,40 Kadın 193 15,32 ± 0,43 11,16 ± 0,34 4,01 ± 0,23 Mann-Whitney U U=4188,0; p<0,01 U=4780,5; p=0,06 U=5660,5; p=0,94 Yaş Grubu 29 60 15,28 ± 0,82 12,02 ± 0,65 4,72 ± 0,40 30-33 68 15,78 ± 0,70 11,18 ± 0,56 4,06 ± 0,37 34-38 61 14,13 ± 0,75 11,07 ± 0,56 4,11 ± 0,45 39 63 13,24 ± 0,91 8,98 ± 0,48 3,22 ± 0,35 Kruskal Wallis test ; ²=6,56 א p=0,09 ; ²=12,66 א p<0,01 ; ²=7,10 א p=0,07 Medeni Hal Evli 207 14,58 ± 0,43 10,55 ± 0,31 3,81 ± 0,20 Bekar 33 15,21 ± 1,30 12,24 ± 0,96 5,52 ± 0,75 Diğer 11 13,09 ± 1,81 11,09 ± 1,04 3,45 ± 0,802 Kruskal Wallis test ; ²=1,50 א p=0,47 ; ²=3,82 א p=0,14 ; ²=3,93 א p=0,14 www.korhek.org 359

Tablo 3 Keçiören ilçesi sağlık eğitim ve araştırma bölgesi ndeki birinci basamak sağlık hizmeti veren kurumlarda çalışan sağlık personelinin oturdukları ev ve otomobile sahip olma durumlarının MTÖ ne göre durumu (Haziran 2005, Ankara). n Duygusal Tükenmişlik Kişisel Başarı Duyarsızlaşma Oturduğu evin mülkiyeti Kendisine/ eşine ait 90 14,42 ± 0,69 9,50 ± 0,43 3,74 ± 0,30 Akrabaya ait 32 12,34 ± 1,16 10,56 ± 0,99 3,13 ± 0,51 Kira 111 15,42 ± 0,58 11,72 ± 0,44 4,65 ± 0,32 Lojman 19 14,79 ± 1,37 12,00 ± 0,89 3,16 ± 0,80 Kruskal Wallis test ; ²=6,37 א p=0,09 ; ²=15,42 א p<0,01 ; ²=9,76 א p=0,02 Kendisine Ya da Eşine Ait Araba Var 165 14,30 ± 0,47 10,49 ± 0,36 3,78 ± 0,24 Yok 86 15.29 ± 0,76 11,43 ± 0,50 4,50 ± 0,35 Mann-Whitney U U=6590,0; p=0,35 U=6281,5; p=0,13 U=6144,5; p=0,08 Tablo 4. Keçiören ilçesi sağlık eğitim ve araştırma bölgesi ndeki birinci basamak sağlık hizmeti veren kurumlarda çalışan sağlık personelinin meslekleri ile ilgili bazı özelliklerinin MTÖ ne göre durumu (Haziran 2005, Ankara). n Duygusal Tükenmişlik Kişisel Başarı Duyarsızlaşma Meslek Hekim 87 13,97 ± 0,70 10,31 ± 0,41 4,06 ± 0,30 Diş Hekimi 7 13,57 ± 2,01 10,14 ± 1,22 4,29 ± 2,06 Hemşire 68 15,53 ± 0,70 10,88 ± 0,61 3,93 ± 0,41 Ebe 66 15,73 ± 0,74 11,95 ± 0,65 3,91 ± 0,37 S. Memuru 15 12,33 ± 2,25 9,07 ± 1,28 5,40 ± 0,90 Diğer 9 10,78 ± 2,13 9,89 ± 0,82 2,67 ± 1,067 Kruskal Wallis test ; ²=10,13 א p=0,07 ; ²=4,83 א p=0,43 = ² א 5,75; p=0,33 Meslekte Çalışma Süresi (yıl) 6 54 15,11 ± 0,83 11,78 ± 0,59 5,35 ± 0,46 7-10 68 14,49± 0,72 11,40 ± 0,66 4,32 ± 0,42 11-17 70 15,01 ± 0,72 11,06 ± 0,51 3,10 ± 0,30 18 58 13,66 ± 0,99 8,84 ± 0,49 3,50 ± 0,38 Kruskal Wallis test ; ²=1,75 א p=0,62 ; ²=15,29 א p<0,01 ; ²=15,26 א p<0,01 Mezuniyet Sonrası Eğitim Düşünmeyen 42 14,69 ± 0,98 10,83 ± 0,65 5,36 ± 0,51 Almak isteyen 134 14,37 ± 0,57 11,08 ± 0,41 3,90 ± 0,27 Alan 73 15,12 ± 0,72 10,30 ± 4,71 3,58 ± 0,35 Kruskal Wallis test ; ²=0,97 א p=0,61 ; ²=1,62 א p=0,44 ; ²=9,16 א p=0,01 Yaş ve çocuk sayısı ile katılımcıların kişisel başarı puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir (sırasıyla p<0,01 ve p=0.01). Gruplar arasında ikili karşılaştırmalar yapıldığında 39 ve üzeri yaş grubunun kişisel başarı puanının 29 ve altı yaş grubu ve 30-33 yaş grubuna göre daha düşük olduğu belirlenmiş ve bu farklılıkların istatistiksel olarak anlamlı olduğu bulunmuştur (p<0.01). Çocuk sayısı ile MTÖ alt grupları arasında ilişki incelendiğinde kişisel başarı ile çocuk sayısı arasında ters yönde istatistiksel olarak anlamlı ilişki saptanmıştır. Ancak yaş grupları kontol edildiğinde bu ilişki ortadan kalkmaktadır. Araştırma grubunda medeni hal ile MTÖ alt grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Birinci basamak sağlık hizmeti veren kurumlarda çalışan sağlık personelinin oturdukları ev ve otomobile sahip olma durumları MTÖ ne göre Tablo 3 de incelenmiştir. Çalışmada yer alanların toplam meslekte çalışma süresi ile kişisel başarı ve duyarsızlaşma puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p<0,01). Ancak yaş grupları kontol edildiğinde kişisel başarı alt grubu ile olan ilişki ortadan kalkmaktadır. Çalışma süresi 6 yıl ve daha az olan grubun duyarsızlaşma puanının çalışma süresi 7-10 yıl ve 11-17 yıl olan gruplara göre daha yüksek olduğu belirlenmiş ve bu ilişki istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0.01). Mezuniyet sonrası eğitim alanların duyarsızlaşma puanlarının eğitim almayanlara göre daha düşük olduğu belirlenmiştir (p=0,01). Katılımcıların mesleklerinin MTÖ alt gruplarında belirgin bir etkisi saptanmamıştır. Kirada oturanlarda duyarsızlaşma puanının, lojmanda oturanlarda ise kişisel başarı puanının daha yüksek olduğu saptanmıştır (sırasıyla p=0,02 ve p<0,01). Kendisine ya da eşine ait araba sahibi olma 360 www.korhek.org

ile MTÖ alt grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Araştırma grubunun meslekleri ile ilgili bazı özellikleri MTÖ ne göre Tablo 4 de incelenmiştir. Çalışmada yer alanların toplam meslekte çalışma süresi ile kişisel başarı ve duyarsızlaşma puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p<0,01). Ancak yaş grupları kontol edildiğinde kişisel başarı alt grubu ile olan ilişki ortadan kalkmaktadır. Çalışma süresi 6 yıl ve daha az olan grubun duyarsızlaşma puanının çalışma süresi 7-10 yıl ve 11-17 yıl olan gruplara göre daha yüksek olduğu belirlenmiş ve bu ilişki istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0.01). Mezuniyet sonrası eğitim alanların duyarsızlaşma puanlarının eğitim almayanlara göre daha düşük olduğu belirlenmiştir (p=0,01). Katılımcıların mesleklerinin MTÖ alt gruplarında belirgin bir etkisi saptanmamıştır TARTIŞMA Keçiören İlçesi Sağlık Eğitim ve Araştırma Bölgesi ndeki birinci basamak sağlık hizmeti veren sağlık kurumlarında çalışan sağlık personelinin bazı sosyodemografik özelliklerinin ve tükenmişlik durumlarının belirlenmesi amacıyla yapılan bu araştırmada katılan sağlık personelinin aldıkları ortalama duygusal tükenmişlik puanı 14,63±6,38, kişisel başarı puanı 10,80±4,62 ve duyarsızlaşma puanı 4,02±3,15 olarak hesaplanmıştır. Türk Tabipleri Birliğine (TTB) kayıtlı bir grup hekimde yapılan çalışmada ortalama duygusal tükenmişlik puanı 15,48±6,70, kişisel başarı puanı 22,06±4,05 ve duyarsızlaşma puanı 5,51±3,51 olarak tespit edilmiştir (9). Literatürdeki birçok çalışmada da katılımcıların bizim çalışmamıza göre duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşma açısından daha fazla, kişisel başarı açısından ise daha az tükenmiş oldukları belirlenmiştir (5,7,9-16). Araştırmaya katılan kadınların duygusal tükenmişlik puanının erkeklere göre daha yüksek olduğu belirlenmiştir ve bu farklılık istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0,01). Kadınların duygusal tükenmişliklerinin erkeklere göre daha fazla olduğunu gösteren çalışmalar vardır (11,17-19). Bu farklılığın nedeni başka çalışmalarda vurgulandığı şekilde kadınlarda tükenmeyi iş ve iş dışı etmenlerin; erkeklerde ise yalnızca iş ile ilgili etmenlerin belirliyor olması olabilir (20). Bununla beraber duygusal tükenmişlik açısından cinsiyetler arasında farklılık saptanmayan çalışmalarda vardır (9,10,12,13,21). Yaş ile katılımcıların kişisel başarı puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir (p<0,01). Gruplar arasında ikili karşılaştırmalar yapıldığında 39 ve üzeri yaş grubunun kişisel başarı puanının 29 ve altı yaş grubu ve 30-33 yaş grubuna göre daha düşük olduğu belirlenmiştir (p<0.01). Buğdaycı ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada yaş arttıkça duyarsızlaşma ve duygusal tükenme puanının azaldığı, kişisel başarı puanının ise arttığı belirlenmiştir (22). TTB tarafından yapılan çalışmada ise yaş arttıkça duyarsızlaşma puanlarının azaldığı tespit edilmiştir (9). Literatürde yaş ile tükenmişlik arasında bir ilişki bulunamayan çalışmalarda mevcuttur (7, 10, 12, 14, 17, 21). Çalışmada literatüre genel olarak ters bir sonuç bulunmuştur. Bu çalışma kapsamında incelenmemiş olsada birinci basamakta çalışan personelin mesleklerinde ilerleme açısından ileriyi net görememeleri bunun nedeni olabilir. Araştırma grubunda medeni hal ile MTÖ alt grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Literatürde medeni hal ile tükenmişlik arasında anlamlı ilişki bulunmayan çalışmalar mevcuttur (12, 14, 21). Literatürde bekarların evlilere göre kişisel başarı puanlarının daha yüksek olduğu çalışmalar (17) bulunduğu gibi evlilerin bekarlara göre kişisel başarı puanlarının daha yüksek olduğu (13) çalışmalar da bulunmaktadır. Katılımcılardan kirada oturanlarda duyarsızlaşma puanının, lojmanda oturanlarda ise kişisel başarı puanının daha yüksek olduğu saptanmıştır ve bu farklılıklar istatistiksel olarak anlamlıdır (sırasıyla p=0,02 ve p<0,01). Buğdaycı ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada kirada oturanların daha fazla duyarsızlaşma yaşadıkları tespit edilirken (22), Üner ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada oturulan evin mülkiyeti ile tükenmişlik arasında bir ilişki saptanmamıştır (17). Kendisine ya da eşine ait araba sahibi olma ile MTÖ alt grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Üner ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada ise kendisine ya da eşine ait arabası olmayanların olanlara göre kişisel başarı puanlarının daha yüksek olduğu bulunmuştur (17). Katılımcıların mesleklerinin MTÖ alt gruplarında belirgin bir etkisi saptanmamıştır. Sayıl ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada hemşirelerin doktorlara göre duygusal tükenmişlik puanlarının daha yüksek olduğu saptanmıştır (7). Ay ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada doktorların diğer meslek gruplarına göre daha fazla duyarsızlaşma yaşadıkları belirlenmiştir (23). Doğan ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada ise uzman www.korhek.org 361

doktorların diğer doktor ve sağlık personeline göre duyarsızlaşma puanlarının daha yüksek olduğu ve doktorların ise uzman doktorlar ve diğer sağlık personeline göre kişisel başarı puanlarının daha düşük olduğu belirlenmiştir (11). Üner ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada hekim ve diş hekimlerinin diğer sağlık personeline göre daha fazla duyarsızlaşma yaşadıkları belirlenmiştir (17). Çalışmada yer alanların toplam meslekte çalışma süresi ile duyarsızlaşma puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p<0,01). Çalışma süresi 6 yıl ve daha az olan grubun duyarsızlaşma puanının çalışma süresi 7-10 yıl ve 11-17 yıl olan gruplara göre daha yüksek olduğu belirlenmiştir (p<0.01). Literatürde bu bulguyu destekleyen toplam meslekte çalışma süresi arttıkça duyarsızlaşma puanlarının azaldığı tespit edilen çalışmalar (17, 24) olduğu gibi toplam meslekte çalışma süresi arttıkça kişisel başarı puanlarının arttığı şeklinde bulguları olan çalışmalarda (2) vardır. Kurçer in yaptığı çalışmada ise toplam meslekte çalışma süresi ile tükenmişlik arasında bir ilişki saptanmamıştır (12). Mezuniyet sonrası eğitim alanların duyarsızlaşma puanlarının eğitim almayanlara göre daha düşük olduğu belirlenmiştir ve bu farklılıklar istatistiksel olarak anlamlıdır (p=0,01). Üner ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada bu bulguyu desteklemektedir (17). SONUÇ Araştırmada yer alanların duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşma açısından tükenmişlik puanlarının düşük seviyede olması olumlu bir sonuç iken kişisel başarı puanlarının da düşük seviyede olması katılımcıların tükenmişliği yönünden olumsuz bir durumdur. Özellikle daha önceki birçok çalışmanın aksine yaş artışına bağlı olarak kişisel başarı puanınında düşmesi bu grup üzerinde daha ileri inceleme yapılması gerektiğini göstermektedir. Katılımcılardan mezuniyet sonrası eğitim alanların MTÖ puanlarının daha düşük olduğu bulunmuştur. Sağlık müdürlüğü ve grup başkanlığı eğitim ihtiyacı belirlendikten sonra yapacağı mezuniyet sonrası eğitim çalışmaları ile eğitim eksikliğinin giderilmesi ve sonucunda daha iyi hizmet sunumunu sağlayacaktır. Daha iyi sağlık hizmeti sunumunun bir diğer bileşeni olan sağlık personelinin tükenmişlik sorunu da hizmet içi eğitimlerle olumlu yönde desteklenebilir. Hizmet içi eğitimlerin yanı sıra sağlık personelinin mezuniyet sonrası eğitimlere yönlendirilmesi kişisel başarı puanlarına olumlu etki edecektir. Sonuç olarak sağlık personelini etkileyen ve bir sağlık sorunu olan tükenmişlik sendromu ile ilgili çözümler üretmek mümkündür. Ancak bu konuda daha kapsamlı ve sorunun nedenlerini ortaya koyacak çalışmalara ihtiyaç vardır. KAYNAKLAR 1. Freudenberger HJ. Staff Burn-Out, Journal of Social Issues, 1974, 30 (1): 159-165. 2. Demir A, Ulusoy M, Ulusoy MF. Investigation of Factors Influencing Burnout Levels in the Professional and Private Lives of Nurses. International Journal of Nursing Studies. 2003; 40: 807-827. 3. Maslach C, Jackson SE. The Measurement of Experienced Burnout. Journal of Occupational Behavior, 1981, 2, 99-113. 4. Ersoy F, Yıldırım C, Edirne T. Tükenmişlik (Staff Burnout) Sendromu, Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, 2001; 10 (2): 46-47. 5. Schmitz N, Neumann W, Oppermann R. Stres, Burnout and Locus of Control in German Nurses. International Journal of Nursing Studies. 2000; 37: 95-99. 6. Maslach C, Jackson SE. Maslach Burnout Inventory. 1996, Psychologists Press, Consulting Palo Alto, CA. 7. Sayıl I, Haran S, Ölmez Ş, Özgüven HD. Ankara Üniversitesi Hastanelerinde Çalışan Doktor ve Hemşirelerin Tükenmişlik Düzeyi. Kriz Dergisi. 1997; 5 (2): 71-77. 8. Ergin C. Doktor ve Hemşirelerde Tükenmişlik ve Maslach Tükenmişlik Ölçeğinin Uyarlanması. VVII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çalışmaları. Türk Psikologlar Derneği Yayını, Ankara, Sayfa 143-154. 9. Aslan D, Kiper N, Karaağaoğlu E, Topal F, Güdük M, Cengiz ÖS. Türkiye'de Tabip Odalarına Kayıtlı Olan Bir Grup Hekimde Tükenmişlik Sendromu ve Etkileyen Faktörler. Türk Tabipleri Birliği Yayınları. Ankara, 2005. 10. Güdük M, Erol Ş, Yağcıbulut Ö, Uğur Z, Özvarış ŞB, Aslan D. Ankara'da Bir Tıp Fakültesi'nde Okuyan Son Sınıf Öğrencilerde Tükenmişlik Sendromu. Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi. 2005; 14 (8): 169-173. 11. Doğan K, İlham MN, Aygün R. Üçüncü Basamak Çalışanlarında Tükenmişlik: Etkili Kişisel ve Mesleksel Etmenler. Dahili Tıp Bilimleri Dergisi. 2006; 1 (3-4): 178-184. 12. Kurçer M. Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi Hekimlerinin İş Doyumu ve Tükenmişlik Düzeyleri. Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi. 2005; 2 (3): 10-15. 362 www.korhek.org

13. Yaman H, Ungan M. Tükenmişlik: Aile Hekimliği Asistan Hekimleri Üzerinde Bir İnceleme. Türk Psikoloji Dergisi. 2002; 17 (49): 37-44. 14. Önsüz F, Demir F, Yener G, Üçüncü A, Öztürk G, Küçükdurmaz F ve ark. İstanbul'da Bir Üniversite Hastanesi ve Bir Eğitim Araştırma Hastanesinde Çalışan Uzmanlık Öğrencisi Hekimlerde Tükenmişlik Düzeyi. 10. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Kongre Kitabı. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van, 2006, Sayfa 187. 15. Alimoğlu MK, Dönmez L. Daylight Exposure and the Other Predictors of Burnout Among Nurses in a University Hospital. International Journal of Nursing Studies. 2005; 42: 549-555. 16. Piko BF. Burnout, Role Conflict, Job Satisfaction and Psychosocial Health Among Hungarian Health Care Staff: A Questionnaire Survey. International Journal of Nursing Studies. 2006; 43: 311-318. 17. Üner S, Bossi TB, Erçeltik Ö, Ertuğrul İ, Göde S, Kılıç L ve ark. Keçiören İlçesi Sağlık Grup Başkanlığı'na Bağlı Birinci Basamak Sağlık Çalışanlarının Maslach Tükenmişlik Ölçeğine Göre İncelenmesi. 9. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Özet Kitabı. Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2004, Sayfa 303. 18. Yavuzyılmaz A, Topbaş M, Çan E, Çan G, Özgün Ş. Trabzon İl Merkezindeki Sağlık Ocakları Çalışanlarında Tükenmişlik Sendromu ile İş Doyumu Düzeyleri ve İlişkili Faktörler. II. Ulusal Çevre Hekimliği Kongresi Bildiri Kitabı. Ankara, 2006, Sayfa 471. 19. Bakar C, Erdem Ö, Güneş G, Akgün HS. Bir Üniversite Hastanesi Çalışanlarındaki Tükenmişlik ve Ruhsal Durum Değişimleri. 10. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Kongre Kitabı. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van, 2006, Sayfa 193. 20. Serenken M, Ergör A, Çımrın AH, Ersoy G. İzmir İlindeki Acil Servis Hekimlerinin Tükenme Düzeyleri. Toplum ve Hekim, Temmuz-Ağustos 2003, 18 (4): 293-299. 21. Ekerbiçer H, Çelik M, Aral M, Buğdaycı R. Kahramanmaraş'ta Çalışan Hekimlerde Mesleksel Tükenmişlik Düzeyi ve Bazı Kişisel Özelliklerle İlişkisi. 8. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Kongre Kitabı 2. Dicle Üniversitesi, Diyarbakır, 2002, Sayfa 700. 22. Buğdaycı R, Kurt AÖ, Şaşmaz T, Öner S, Tamamoğulları N, Galioğlu C ve ark. Mersin İlinde Görev Yapan Hekimlerde Ruhsal Tükenmişlik Durumu ve Etkileyen Faktörler. 9. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Özet Kitabı. Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2004, Sayfa 307. 23. Ay S, Güngör N, Özbaşaran F. Manisa İl Merkezi Sağlık Ocaklarında Çalışan Personelin Sosyo- Demografik Özelliklerinin Tükenmişlik Düzeyleri Üzerine Etkisi. 9. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Özet Kitabı. Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2004, Sayfa 306. 24. Aslan SH, Gürkan SB, Alparslan ZN, Ünal M. Tıpta Uzmanlık Öğrencisi Hekimlerde Tükenme Düzeyleri. Türk Psikiyatri Dergisi. 1996; 7: 39-45 www.korhek.org 363