89 2023 VİZYONU IŞIĞINDA TÜRK SINAİ MÜLKİYET RAPORU Av. Dr. Cahit Suluk MÜSTAKİL SANAYİCİ VE İŞADAMLARI DERNEĞİ Sütlüce Mah. İmrahor Cad. No: 28 34445 Beyoğlu-İSTANBUL Tel: +90 212 222 04 06 Faks: +90 212 210 50 82 www.musiad.org.tr / musiad@musiad.org.tr
MÜSİAD Araştırma Raporları: 88 2023 Vizyonu Işığında Türk Sınai Mülkiyet Raporu Hazırlayan Av. Dr. Cahit Suluk Baskı ve Cilt Organize Sanayi Bölgesi Cumhuriyet Cad. No: 42 Sinpaş İş Modern İş Merkezi B Blok 22-23 Başakşehir - İstanbul Tel: (0212) 549 25 30 Fax: (0212) 549 26 84 www.maviofset.com Yayına Hazırlayan Yavuz Türk Grafik Tasarım Mehmet Kaman Basım Yeri ve Tarihi İstanbul, Ocak 2014 ISBN 978-605-4383-32-0 2013. Her türlü yayın hakkı MÜSİAD a aittir. MÜSİAD dan izin almak veya MÜSİAD kaynak gösterilmek suretiyle telif mevzuatı çerçevesinde alıntı yapılabilir.
İÇİNDEKİLER KISALTMALAR...5 BAŞKANDAN...7 YÖNETİCİ ÖZETİ...9 GİRİŞ...13 BİRİNCİ BÖLÜM FİKRİ MÜLKİYETE GENEL BAKIŞ 1. FİKRİ MÜLKİYET KAVRAMI...15 2. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARINI KORUMA GEREĞİ...19 3. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARININ YURTDIŞINDA KORUNMASI GEREĞİ...22 İKİNCİ BÖLÜM SINAİ HAKLARA İLİŞKİN TEMEL İLKELER 1. HAKKIN DOĞUMUNA İLİŞKİN İLKELER...25 1.1. Tescil ve Tescilin Ülkeselliği...25 1.2. Gerçek Hak Sahipliği ve Teklik İlkesi...27 1.3. Öncelik (Rüçhan) İlkesi...28 2. HAKKIN SONA ERMESİNE İLİŞKİN İLKELER...29 2.1. Hakkın Tükenmesi İlkesi ve Paralel İthalat...29 2.2. Süreyle Sınırlı Olma İlkesi...32 2.3. Sessiz Kalma Nedeniyle Hak Kaybı...32 3. DİĞER İLKELER...33 3.1. Ön Kullanım Hakkı...33 3.2. Kümülatif (Çoklu) Koruma İlkesi...34 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SINAİ MÜLKİYET SİSTEMİNİ OLUŞTURAN UNSURLAR 1. YASAL ALTYAPI: MEVZUAT...37 2. İDARİ ALTYAPI: TÜRK PATENT ENSTİTÜSÜ...39 3. YARGISAL ALTYAPI...39 3.1. Fikri ve Sınai Haklar Mahkemeleri (İhtisas Mahkemeleri)...39 3.2. Bilirkişiler...40 3.3. Avukatlar...41 4. MARKA VE PATENT VEKİLLERİ...41 5. EĞİTİM ALTYAPISI...42 3
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SINAİ MÜLKİYET KORUMASINDA POLİTİKA BELİRLEME GEREĞİ 1. GENEL BİLGİ...45 2. ÜLKELERİN FİKRİ MÜLKİYET POLİTİKALARI...45 2.1. Gelişmiş Ülkeler...46 2.2. Gelişmekte Olan Ülkeler...47 3. TÜRKİYE NİN FİKRİ MÜLKİYET POLİTİKASI...48 4. ÖRNEK OLAY ÇALIŞMASI: PATENT KORUMASININ İLAÇ FİYATLARINA ETKİLERİ...49 BEŞİNCİ BÖLÜM SINAİ MÜLKİYET UYGULAMASINDA TÜRKİYE NİN YERİ 1. GENEL BİLGİ...51 2. TÜRKİYE NİN SINAİ MÜLKİYET UYGULAMASI...52 2.1. Genel Olarak...52 2.2. Patent Fakiri Ülke: Türkiye...53 2.3. Markada Tescil Zengini Ülke: Türkiye...57 2.4. Tasarım ve Faydalı Model Tescilleri ve Uygulamada Yaşanan Sorunlar...59 2.5. İçtihat Hukukunda Yaşanan Sorunlar...60 SONUÇ VE ÖNERİLER...63 KAYNAKLAR...67 4
AB ABD AEA Ar-Ge BRICS DTÖ ECJ EPO EPC FTA HGK HSYK KHK KOBİ KOSGEB Marka KHK OECD OHIM OKK Patent KHK PCT SPC Tasarım KHK TBMM TPE TTK TRIPS TÜİK WEF WIPO WCT WPPT YÖK KISALTMALAR : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa Ekonomik Alanı : Araştırma - Geliştirme : Brazil, Russia, India, China and South Africa (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika) : Dünya Ticaret Örgütü : European Court of Justice (Avrupa Adalet Divanı) : European Patent Office (Avrupa Patent Ofisi) : European Patent Convention (Avrupa Patent Anlaşması) : Free Trade Agreement (Serbest Ticaret Anlaşması) : Hukuk Genel Kurulu : Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu : Kanun Hükmünde Kararname : Küçük ve Orta Boy İşletme : Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı : Markaların Korunması Hakkında KHK : Organisation for Economic Cooperation and Development (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı) : Office for Harmonisation in the Internal Market - Trademarks and Designs (İç Pazar [Marka ve Tasarım] Uyumlaştırma Ofisi) : AB-Türkiye Ortaklık Konseyi Kararı : Patent Haklarının Korunması Hakkında KHK : Patent Cooperation Treaty (Patent İşbirliği Antlaşması) : Supplementary Patent Protection (Ek Patent Koruması) : Endüstriyel Tasarımların Korunması Hakkında KHK : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Türk Patent Enstitüsü : Türk Ticaret Kanunu : Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights Including Counterfeit Goods (Sahte Mal Dahil Fikri Mülkiyet Haklarının Ticaretle İlgili Yönleri Anlaşması) : Türkiye İstatistik Kurumu : World Economic Forum (Dünya Ekonomik Forumu) : World Intellectual Property Organization (Dünya Fikri Mül kiyet Teşkilatı) : WIPO Copyright Treaty (Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı Telif Hakları Antlaşması) : WIPO Performances and Phonograms Treaty (Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı İcracılar ve Fonogramlar Antlaşması) : Yükseköğretim Kurulu 5
BAŞKANDAN Bilgi çağındaki baş döndürücü gelişmeler fikri mülkiyet hukukunda da inanılmaz değişikliklere yol açtı. Son yıllarda fikri mülkiyet haklarında hem dünyada hem de ülkemizde önemli gelişmeler yaşandı. Ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmelere bağlı olarak hukuk kuralları da değişti ve gelişti. Hukuk kurallarının ulusal nitelik taşımasına rağmen, bu alandaki değişiklikler, uluslararası anlaşmalar yoluyla büyük ölçüde milletlerarası düzeyde gerçekleşti. Deyim yerindeyse, fikri mülkiyet hukuku belirli bir ölçüde küresel bir hukuk dalı haline geldi. Bu bağlamda DTÖ/TRIPS Antlaşması ve yine 1/95 sayılı OKK, fikri mülkiyet mevzuatımızı derinden etkiledi. Bu iki metne bağlı olarak 1995 tarihinden sonra konuya ilişkin eski mevzuatımız tümüyle değişmekle kalmadı; tasarım, faydalı model, coğrafi işaret ve yeni bitki çeşitleri gibi alanlarda ilk kez hukuki düzenlemeler yapıldı. Bu nedenle 1995 yılı fikri mülkiyet mevzuatımız bakımından bir milattır. Fikri mülkiyet haklarının ekonomideki önemi karşısında ülkelerin, kendilerine özgü bir fikri mülkiyet politikası belirleyerek bu politikalarını doğru bir şekilde hayata geçirmeleri bir tercih olmaktan çıkarak zorunluluk haline gelmiştir. Ülkeler, bu politikalarını belirlerken elbette uluslararası taahhütlerine sadık kalmak durumundadır. 7
Elinizdeki rapor patent, marka ve tasarım gibi sınai mülkiyet haklarına özgülenmiştir. Konuya ilişkin dünyada ve ülkemizdeki gelişmelere bağlı olarak Türkiye nin sınai mülkiyet haklarına ilişkin politika önerileri dile getirilmiştir. Deyim yerindeyse politika yapıcılara bu hususa dair bir yol haritası belirlenmiştir. Bu bağlamda, raporumuzda tespitler yapılmış, sorunlar ortaya konulmuş ve bunlara ilişkin çözüm önerilerinde bulunulmuştur. Bildiğiniz gibi, ülkemizde maalesef fikri ve sınai haklar gibi konularda halen yeterince gelişme kaydedilememiş ve bu konudaki duyarlılık istenilen ölçüye ulaşamamıştır. Elinizdeki raporun bu anlamıyla, fikri mülkiyet korumasına dikkat çekmek ve konuya dair farkındalığı artırmak anlamında büyük bir fayda sağlayacağı kanaatindeyim. Bu vesileyle, raporumuzun hazırlanmasında büyük emeği olan Av. Dr. Cahit Suluk a teşekkür eder, raporumuzun ülkemize hayırlı olmasını temenni ederim. Nail Olpak Genel Başkan MÜSİAD 8
YÖNETİCİ ÖZETİ Bilgi toplumunda üretim ve ticaret yöntemleri, şekil değiştirerek kol gücünün yerini büyük ölçüde beyin gücü aldı. Bu çerçevede fiziki üretimin yanında fikri üretimin ekonomideki payı azımsanamayacak düzeyde arttı. Hatta gelişmiş ülkeler, yatırımlarını daha ziyade bu ikinci modele göre yapmaya başladılar. Bugün Türkiye nin yenilikçi ve katma değeri yüksek bilgiye dayalı üretime geçmesi kaçınılmaz görünmektedir. İşte tam burada sınai mülkiyetin koruması ve politikaları karşımıza çıkmaktadır. Diğer yandan sınai mülkiyet korunması ile tutarlı bir bilim ve teknoloji politikası arasında sıkı bir bağ vardır. Sınai mülkiyet korumasından beklenen yararın sağlanması, iyi bir sınai mülkiyet sistemine bağlıdır. Sağlıklı işleyen bir sınai mülkiyet sistemi, ülke ekonomisine ve hatta kültürüne önemli katkılar sağlar. Kötü işleyen bir sistem de ülkeye fayda yerine zarar verir. İyi işleyen bir sınai mülkiyet sistemi bazı yapısal unsurlara ihtiyaç duyar. Bu unsurlar şöyle sıralanabilir: 1. Hukuki Altyapı: Mevzuat 2. İdari Altyapı: Türk Patent Enstitüsü 3. Yargısal Altyapı: - Fikri ve Sınai Haklar Mahkemeleri (İhtisas Mahkemeleri) - Bilirkişiler - Avukatlar 4. Patent ve Marka Vekilleri 5. Eğitim Altyapısı 9
Altyapıyı oluşturan unsurlardan birinin aksaması tüm sistemin işleyişini olumsuz yönde etkiler. Bu unsurların tamamının eşgüdümünün sağlanması, sistemin iyi işlediğini gösterir. Bu nedenle altyapı unsurları ne kadar güçlüyse, o ülkenin sınai mülkiyet sistemi de o oranda güçlü olur. Çalışmamızda detaylı olarak açıklandığı üzere ülkemizde sistemi oluşturan unsurların hemen hiçbirisi iyi çalışmamaktadır. Bu olumsuz tablo rakamlara da yansımaktadır. Sözgelimi, ülkemizde 2010 yılında yerli firmalarca alınan incelemeli patent sayısının sadece 171 adette kalması bunun en açık kanıtıdır. Yine yerli firmalarımız 2011 yılında 212 ve 2012 yılında da 266 adet incelemeli patent almıştır. Buna karşılık 2010 yılında ABD firmaları Amerikan Patent Ofisi nden 107 bin patent almıştır. İyi işleyen bir fikri mülkiyet sistemi kuramayan Türkiye nin 2023 hedeflerine ulaşması mümkün görünmemektedir. Gerçekten katma değeri yüksek ve yenilikçi ürünler geliştirerek dünya pazarlarında rekabet etmediği sürece Türkiye nin 500 milyar dolar ihracat hedefi gerçekçi değildir. İyi işleyen bir fikri mülkiyet sistemine sahip olmayan bir ülke ise, yenilikçi bir ekonomiye sahip olamaz. Nasıl ki, muz Karadeniz Bölgesi nde, fındık da Akdeniz Bölgesi nde yetişmiyorsa, iyi bir fikri mülkiyet iklimi olmayan bir ülkede, yenilikçi faaliyetlere yoğunlaşılması da beklenemez. Uluslararası anlaşmalar gelişmekte olan ülkelere, belirli bir ölçüde kendi ihtiyaçlarına uygun politika belirleme imkânı vermektedir. Şöyle ki, konuya ilişkin uluslararası anlaşmalar, asgari standartları belirlediği için bu anlaşmalara taraf ülkelerin, esasen belirli bir manevra alanı vardır. İşte her ülke, kendi ihtiyaçlarını dikkate alarak bu manevra alanında kendine özgü fikri mülkiyet politikaları belirler/belirlemelidir. Bu bağlamda gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler, uluslararası taahhütlerinin elverdiği ölçüde farklı fikri mülkiyet politikaları belirleyerek bunları hayata geçirmektedir. Şunu da belirtelim ki gelişmiş ülkeler, ikili ve bölgesel serbest ticaret anlaşmalarıyla (FTA), gelişmekte olan ülkelerin bu manevra alanlarını ya daraltmakta ya da yok etmeye çalışmaktadır. 10 Türkiye nin konuya yaklaşımını, kendi ihtiyaçları belirlememektedir. Ülkemizde konuya ilişkin politikalar, büyük ölçüde AB ve ABD nin talepleri doğrultusunda belirlenmekte ve hayata geçirilmektedir. Türkiye adına süreçlerde yer alanlar, ülke adına pozisyon almak yerine, muhataplarının taleplerini dinlemek suretiyle bunları olduğu gibi hayata geçirme eğilimindedir. Özetle, Türkiye nin kendine özgü bir fikri mülkiyet politikası bulunmamaktadır. Bu durum, sistemden beklenen fayda bir tarafa, ülkemize zarar vermektedir. Çünkü fikri mülkiyet korumasının, topluma
bir maliyeti vardır. Bu yüzden Türkiye, acilen kendi ihtiyaçlarını nazara alarak konuya ilişkin politikalarını belirlemeli ve hayata geçirmelidir. İyi işleyen bir fikri mülkiyet sisteminin kurulabilmesi için ihtiyaç duyulan unsurlara dönük olarak görüş ve önerilerimiz raporun Sonuç ve Öneriler başlığı altında belirtilmiştir. Bu çerçevede alınması gereken önlemler listesi şöyle özetlenebilir: 1. KHK lardan oluşan sınai mülkiyet mevzuat altyapısı tamamen değiştirilerek bu alan kanunla düzenlenmelidir. Bu çerçevede bir Fikri Mülkiyet Kanunu tercihi yapılabilir. 2. Fikri mülkiyet sistemine bir bütün olarak yaklaşılmalı ve telif hakları ile sınai haklar tek çatı altında toplanmalıdır. Bu çerçevede bir Fikri Mülkiyet Ofisi kurulmalıdır. Bu model tercih edilse de edilmese de acilen TPE nin nitelikli uzman ihtiyacı giderilmelidir. 3. Ülke genelinde fikri ve sınai haklar (ihtisas) mahkemeleri yaygınlaştırılmalıdır. Bu çerçevede bölge ihtisas mahkemeleri tercihi yapılabilir. Yine Yargıtay da bir Fikri Mülkiyet Dairesi kurulmalıdır. 4. Patent ve marka vekilliği kurumu ıslah edilmelidir. Bu çerçevede bir meslek yasası çıkarılarak bu alan yasal statüye kavuşturulmalıdır. Özellikle de vekillik müessesesi disipline edilmelidir. 5. Sınai mülkiyet eğitimi ikiye ayrılmalıdır: i) marka-patent uzmanı, marka-patent vekili, bilirkişi ve avukat gibi kişilerin eğitimi, Türkiye de kurulacak Fikri Mülkiyet Akademisi nde sağlanmalıdır. ii) Hâkim-savcı ve eğitmenlerin eğitimi ise yurtdışında gerçekleştirilmelidir. 6. Üniversitelerde Fikri Mülkiyet Hukuku, anabilim dalı haline getirilmelidir. 7. Orta ve uzun vadede iyi bir eğitim altyapısı için Fikri Mülkiyet Enstitüsü kurulmalıdır. Bu yapılanmada Max Planck, Queen Mary ve Pierce Law gibi merkezler model alınabilir. 8. Yenilikçi kültürü tüm topluma yaymak adına farkındalık oluşturacak programlar geliştirilmelidir. Bu bağlamda dizi toplantılar ve hatta kamu spotu gibi projeler hayata geçirilebilir. 11
GİRİŞ İçinde yaşadığımız bilgi çağında kavramlar, anlam kaymasına uğradı. Globalleşme, küresel ticaret ve internet gibi olgular hayatımızda çok büyük yeniliklere ve değişikliklere yol açtı. Ekonomi, kültür, edebiyat ve eğitim gibi yaşamımızın neredeyse her alanında deyim yerindeyse küçüklü büyüklü depremler oluştu. Bilgi toplumunda üretim ve ticaret yöntemleri şekil değiştirerek, kol gücünün yerini büyük ölçüde beyin gücü aldı. Tüm bu gelişmeler bilgi sermayesi ve bilgi ekonomisi kavramlarını doğurdu. Günümüzde bilgi, metalaştı ve mülkiyete konu oldu. Bilgi toplumunda bilgi, sermayedir. Bu toplumlarda zenginlik esas itibariyle bilgiyle ölçülür. Bilgiyi üreten, hakkıyla koruyan ve kullananlar dünyanın zenginleridir. Zenginlik ise ekonominin yanında kültür, edebiyat ve sanat gibi yaşamın her alanını kuşatır. Çalışmamızın sınırlarını aşmamak adına burada bilgiye, ekonomik açıdan yaklaşacağız. Değerli varlıklarımızı daima en güvenli şekilde koruruz. Günümüzde zenginlik, büyük ölçüde bilgiye dayalıdır. Bugün bilgi sahipleri, bilginin korunması için çok yoğun çaba sarf ediyor. Bilginin inanılmaz derecede değer kazanması, yasa koyucuları da harekete geçirdi. Bu çalışmada sınai haklar, bilgi sermayesi/varlığı/serveti olarak ele alındı. Bu çalışma, bilgi sermayesini koruyucu hukuk kurallarına, yani fikri mülkiyet hukukunun bir alt dalı olan sınai mülkiyet haklarına özgülendi. Çalışmamızda, ekonomik yaşamımızın temel unsurlarından biri haline gelen marka, patent ve tasarım gibi sınai haklar tanıtıldı. Telif hakları ayrı bir incelemeyi gerektirdiği için çalışmanın dışında tutuldu. Hukuk kurallarının ulusal nitelik taşımasına rağmen, fikri mülkiyet alanındaki değişiklikler uluslararası anlaşmalar yoluyla büyük ölçüde milletlerarası düzeyde oldu. Deyim yerindeyse, fikri mülkiyet hukuku belirli ölçüde küresel bir hukuk dalı haline geldi. Bu bağlamda dünya ticaretini düzene sokma düşüncesiyle 1994 yılında 13
Dünya Ticaret Örgütü nü (DTÖ) kuran anlaşmanın eklerinden Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Antlaşması (TRIPS) ve yine AB-Türkiye arasında Gümrük Birliği ni kuran 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı (OKK), fikri mülkiyet mevzuatımızı derinden etkiledi. Bu iki metne bağlı olarak 1995 tarihinden sonra konuya ilişkin eski mevzuatımız tümüyle değişmekle kalmadı; tasarım, faydalı model, coğrafi işaret ve yeni bitki çeşitleri gibi alanlarda ülkemizde ilk kez hukuki düzenlemeler de yapıldı. Bu nedenle 1995 yılı fikri mülkiyet mevzuatımız bakımından bir milattır. Fikri mülkiyet haklarının ekonomideki önemi karşısında artık her ülkenin, kendine özgü bir fikri mülkiyet politikası belirleyerek, bu politikalarını doğru bir şekilde hayata geçirmeleri, bir tercih olmaktan çıkarak zorunluluk haline geldi. Ancak bu yapılırken uluslararası taahhütler dikkate alınmalıdır. Başka bir deyişle ülkeler, kendilerine özgü fikri mülkiyet politikalarını geliştirirken birtakım uluslararası sınırlamalar ve dolayısıyla asgari kurallarla bağlı olduklarının bilinciyle hareket etmelidir. Bu perspektiften hareketle çalışmamızda Türkiye bakımından politika önerileri getirilecektir. Elinizdeki çalışmada, öncelikle fikri mülkiyet hakları tanıtılacaktır. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin konuya yaklaşımı ele alınacaktır. Daha sonra sınai mülkiyet sistemini oluşturan unsurlar üzerinde durulacak; bu yapılırken Türkiye özelinde bu unsurlar incelenecektir. Bu bağlamda Türk sınai mülkiyet sistemindeki yapısal sorunlar irdelenecek ve bu sorunların giderilmesi için somut öneriler getirilecektir. 14
Birinci Bölüm FİKRİ MÜLKİYETE GENEL BAKIŞ 1. FİKRİ MÜLKİYET KAVRAMI Fikri mülkiyet (intellectual property); telif hakları ve sınai haklar olmak üzere iki gruba ayrılır. Telif hakları (copyrights) kendi içinde dört ana kategoriye ayrılır: i) İlim ve edebiyat eserleri, ii) Musiki eserleri, iii) Güzel sanat eserleri, iv) Sinema (işitsel-görsel) eserleri. Hususiyet taşıyan telif unsurlarından doğan haklar münhasıran sahiplerine ait olup, belirli sürelerle sınırlı olmak üzere, üçüncü kişiler izinsiz bir şekilde bu hakları kullanamaz. Sınai haklar (industrial property rights) ise patent, marka ve tasarım gibi unsurları kapsayan bir üst kavramdır. Bu haklar; sanayi ve tarımdaki buluş, yenilik, tasarım ve özgün çalışmaların ilk uygulayıcıları ile marka ve ticaret unvanı gibi ayırt edici ad ve işaretleri taşıyan ürünleri üretmek ve satmak gibi yetkileri belirli sürelerle sahiplerinin tekeline bırakan gayri maddi haklardır. Telif hakları, patentler, faydalı modeller, tasarımlar, markalar, coğrafi işaretler, yeni bitki çeşitleri, entegre devre topografyaları, biyoteknoloji, gen teknolojisi, bilgisayar programları, veri tabanları ve hatta ticari sırlar fikri mülkiyet şemsiyesi altındadır. Kavram giderek genişleme eğilimindedir. Örneğin, son zamanlarda uluslararası arenada folklor, biyoçeşitlilik, geleneksel bilgi ve hatta nanoteknoloji bu bağlam- 15
da yoğun olarak tartışılmakta ve bu konularda ulusal ve uluslararası düzeyde yeni kurallar kabul edilmektedir. Ayrıca fikri mülkiyetin, rekabet ve haksız rekabet gibi alanlarla da sıkı ilişkisi vardır. Fikri mülkiyet hakları, maddi varlığa sahip olmama, somutlaştığı eşyadan farklı ve süreyle sınırlı olma gibi özellikleriyle eşya mülkiyetinden ayrılır. Ev, otomobil, çanta, masa ve elbise gibi maddi bir eşyanın sahibi o eşyayı, genel kanuni sınırlamalara uymak kaydıyla dilediği gibi kullanabilir, başkasına verebilir ya da tahrip/yok edebilir. Eşya mülkiyetinde yasal koruma için bir süre sınırlaması da bulunmamaktadır. Buna karşılık patent, marka, tasarım, müzik, sinema ve güzel sanat eseri gibi fikri mülkiyet haklarında durum oldukça farklıdır. Fikri mülkiyet hakları, hukukun diğer alanlarından farklı, kendine özgü (sui generis) niteliklere sahiptir. Fikri mülkiyetin özellikleri dikkate alınmaksızın düz mantıkla, bu alana ilişkin problemlere çözüm üretilemez. Bu özellikler şöyle özetlenebilir: a. Fikri ürünler, eşyadan farklı olarak maddi bir varlığa sahip değildir, yani soyuttur. Örneğin bir şarkı, resim ya da teknik bir problemi çözen buluş düşüncesi elle tutulamaz. Fikri ürünler; özgün bir ürün, çizgi, şekil, desen, renk kompozisyonu, güzel sesler, tınılar, bir şiir ya da hikâye olarak dış âleme yansır. b. Maddi (eşya) mülkiyetten farklı olarak, fikri mülkiyete konu haklar ülkesel düzeyde korunur (ülkesellik ilkesi). Bir eşya, örneğin çanta, hangi ülkeye götürülürse götürülsün, o çantanın sahibinin kim olduğu tartışılmaz; yani her ülkede çanta kime aitse o kişinin çanta üzerindeki mülkiyeti korunur. Buna karşılık, fikri bir ürün A ülkesinde korunurken aynı fikri ürün B ülkesinde değişik gerekçelerle ya sınırlı olarak korunur ya da hiç korunmayabilir. Bazen de söz konusu fikri ürün farklı ülkelerde farklı kişilere ait olabilir. Yine aynı fikri ürün değişik ülkelerde farklı koruma şartlarına ve sürelerine tabi olabilir. Patent, marka ve tasarım gibi tescile bağlı sınaî haklar bakımından hangi ülkede koruma isteniyorsa, o ülkede bu hakların tescili kural olarak zorunludur. Yani bu hakların üçüncü kişilere karşı koruma altına alınabilmesi, kural olarak ilgili ülkede yapılacak tescille mümkündür. Bununla birlikte, kural olarak telif haklarının korunması bakımından tescil gerekli değildir. 16 c. Maddi mülkiyetten farklı olarak, fikri mülkiyet hakları süreye tabidir. Yani bu haklar belirli sürelerle sınırlı olmak üzere korunurlar. Sözgelimi, ülkemizde telif hakları, eser sahibinin yaşamı boyu + 70 yıl korunur. Tescile tabi haklardan olan patentler 20 yıl, faydalı modeller 10 yıl, markalar 10 yılda bir yenilenmek kaydıyla süresiz, tasarımlar beşer yıllık dönemler halinde yenilenmek kaydıyla
25 yıl korunur. Süreler dolunca bu haklar kural olarak kamuya mal olur ve bunlardan üçüncü kişilerin yararlanması serbest hale gelir. d. Fikri ürün, somutlaştığı eşyadan farklı bir varlığa sahiptir. Bu nedenle de farklı bir hukuki rejime tabidir. Örneğin, maddi bir varlığı bulunan kitap nüshası eşya hukukuyla korunur. Buna karşılık kitapta cisimleşmiş fikri ürün, yani eser, fikri mülkiyet hukukunun ilgi alanına girer. Bu nedenle bir kitap nüshasını (eşyayı) satın alan kimse sadece o kitap nüshasına sahiptir. O kişi aynı zamanda kitapta somutlaşmış eseri, yani fikri ürünü satın almamıştır. Bu nedenle o kişi, söz konusu kitaptan faydalanabilir, piyasadan satın aldığı orijinal nüshaları başkalarına satabilir. Ancak kitabı çoğaltarak piyasaya süremez. Aksi halde telif hakkı ihlali nedeniyle korsan durumuna düşer. Yine bir tabloyu satın alan kişi, kural olarak sadece tablonun maddi mülkiyetine sahiptir. O tablo üzerindeki fikri ürünün mülkiyeti onu meydana getiren ressamda kalır. Benzer durum patentli ve markalı ürünler bakımından da geçerlidir. e. Fikri ürün, kullanılmakla tükenmez. Örneğin, bir buluşun somutlaştığı mutfak robotu ne kadar çok sayıda üretilirse üretilsin buluş tükenmez. Benzer şekilde bir romanın ne kadar çok baskısı yapılırsa yapılsın romanda somutlaşmış fikri ürün, yani eser tükenmez. Sadece fikri ürünün somutlaştığı mal ya da nüsha üzerindeki hak tükenir. Buna tükenme ilkesi denir. Ülkelerin tükenme ilkesi konusundaki tercihlerine bağlı olarak sonraki satışlar için hak sahibinden yeniden izin almak gerekir veya gerekmez. Bu konu aşağıda Hakkın Tükenmesi İlkesi başlığı altında detaylandırılacaktır. f. Fikri mülkiyet hakları kural olarak devir, lisans, rehin ve haciz gibi hukuki işlemlere konu olabileceği gibi mirasla da intikal eder. Demek ki, ticari değeri olan bu haklar alınıp satılabilir. g. Fikri mülkiyet hakları, sahibine tekel niteliğinde mutlak yetkiler verir. Yani hak herkese karşı ileri sürülebilir. İlgili hak, ticari amaçla sadece hak sahibi veya onun izin verdiği kişiler tarafından kullanılabilir. Tekelci niteliklerine rağmen bu hakların korunması yeni ve özgün çalışmaları tetiklediği için uzun vadede ülke ekonomisini rekabetçi bir yapıya kavuşturur. Benzer şekilde edebi ve kültürel sahadaki yeni çalışmalar da toplumu geliştirir. Yasa koyucular teknik, ekonomik, edebi ve kültürel sahalarda yapılan fikri üretimi teşvik etmek amacıyla bu hakların sahiplerine, belirli sürelerle sınırlı olmak kaydıyla, tekelci yetkiler vermeyi göze alır. 17
Tablo 1.1. Fikri Mülkiyet Hakları Şeması 1 FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI TELİF HAKLARI SINAİ MÜLKİYET HAKLARI İlim ve Edebiyat Eserleri (Bilgisayar Programları Dahil) Patentler Musiki Eserleri Faydalı Modeller Güzel Sanat Eserleri Tasarımlar Sinema Eserleri Markalar İşleme ve Derleme Eserler (Eser Niteliğindeki Veri Tabanları Dahil) Coğrafi İşaretler BAĞLANTILI HAKLAR Entegre Devre Topografyası İcracı Sanatçıların Hakları Yeni Bitki Çeşitleri İcrayı Organize Eden Müteşebbislerin Hakları Biyoteknolojik Buluşlar Fonogram Yapımcılarının Hakları Ticaret Unvanları ve İşletme Adları Film Yapımcılarının Hakları Alan Adları Radyo - TV Kuruluşlarının Hakları Ticari Sırlar Sui-Generis Veri Tabanı Yapımcılarının Hakları Know - How lar 18 1 Bu şema için bkz. Sami Karahan, Cahit Suluk, Tarih Saraç, Temel Nal, Fikri Mülkiyet Hukukunun Esasları, 3. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2011, s. 3.
Şekil 1.1. Bir Ürün Üzerinde Fikri Mülkiyet Haklarının Gösterilmesi 2 ENTEGRE DEVRE TOPOGRAFYASI (Entegre üzerindeki bağlantı şekilleri) TELİF (Çalınan müzik) MARKA (Nokia, Motorola, Sony) PATENT (İç teknik) ENDÜSTRİYE TASARIM (Dış görünüm) FAYDALI MODEL (Tele + Kamera ) TİCARET UNVANI (Nokia Corporation) İŞLETME ADI (Nokia Finland) 2. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARINI KORUMA GEREĞİ Bilgi teknolojilerinde yaşanan hızlı gelişmeler nedeniyle sanayi toplumu, yerini bilgi toplumuna bıraktı. Bugün üretim, hammadde ve fiziki performans gibi unsurlardan ziyade bilgiye dayanır. Diğer yandan fikri üretim, kol gücüyle yapılan üretimin de lokomotifidir. Bir toplumun ekonomik, kültürel ve sosyal açılardan kalkınması büyük ölçüde fikri üretimine bağlıdır. Her anlamda üretemeyen, sadece tüketen toplumlar, bir süre sonra üreten toplumların tutsağı haline gelir. Günümüzde üretilen yeni bilgiyi takip ederek üretim yapamayan az gelişmiş ülkeler ile gelişmiş ülkeler arasındaki makas hızla açılıyor. Ülkelerin mali hazineleri kadar fikir hazineleri de hukuken korunmalıdır. Fikri ürünler toplumun bilgi sermayesidir. Günümüzde fikri mülkiyet haklarını gereği ve yeteri kadar korumayan toplumlar ekonomi, sosyal, kültürel ve uluslararası alanlarda önemli sorunlar yaşıyor. Bu sorunların üstesinden gelebilmenin ön şartlarından biri ve belki de en önemlisi, fikri mülkiyet korumasının gelişmesi ve kurumsallaşmasıdır. Ancak bu korumadan fayda sağlayabilmek için iyi bir fikri mülkiyet sistemine ihtiyaç vardır. Nitekim iyi işleyen ekonomilerin, iyi derecede fikri mülkiyet sistemine sahip olması bir tesadüf değildir. Fikri mülkiyet koruması ile tutarlı bir bilim ve teknoloji politikası arasında sıkı bir bağ vardır. Ayrıca sanayileşme ve insan hakları alanlarında elde edilecek gelişmeler fikri mülkiyet hakları alanındaki gelişmelerin de bir ön şartı olarak görülmektedir. 2 Bu şema için bkz. Karahan, Suluk, Saraç, Nal, s. 4. 19
Nitekim 1948 tarihli Evrensel İnsan Hakları Beyannamesinin 27. maddesinde fikri mülkiyet hakları, temel nitelikteki insan haklarından biri olarak kabul edilmiştir. Bugün ulusal, bölgesel ve uluslararası pazarlarda en çok ticareti yapılan ürünler arasında fikri ürünler de vardır. Bu nedenle WIPO, fikri mülkiyet haklarını, ticaretin motor yağına benzetir. Artık müzik, sinema, edebiyat ve bilgisayar programları birer endüstri kolu haline gelmiştir. Büyük markaların ekonomik değerleri ise bazı ülkelerin milli gelirlerinden daha fazladır. 2013 verilerine göre, Apple ın marka değeri 87,3 milyar doları bulmuştur. Ardından sırasıyla 58,8 milyar dolar ile Samsung, 52,1 milyar dolar ile Google, 45,5 milyar dolar ile Microsoft ve 42,3 milyar dolar ile Wallmart gelmektedir. Dikkat edilirse Wallmart hariç, listedekilerin tamamı teknoloji firmasıdır. Serbest piyasa ekonomisinin sağlıklı işleyebilmesi, fikri mülkiyet korumasına bağlıdır. Zira pazar ekonomilerinde yeni ve özgün üretim yapanlar, bunların sonuçlarının kendilerine dönmesini bekler. Aksi takdirde fikri üretime yönelik motivasyon büyük ölçüde azalır. Fikri mülkiyet koruması insan yaratıcılığını kamçılar. Kabiliyetli insanları tanıtarak onları toplumda ön plana çıkarır. Durum tarihte yaşanan bir olayla şöyle örneklenebilir: 1873 yılında Viyana da yapılan icatlar fuarına, ticari açıdan getirisi olan fikirlerinin, diğer ülkeler tarafından çalınması ve sömürülmesi korkusuyla buluş sahipleri sergiye katılmayı reddetmiştir. Böylece fuar başarısız olmuştur. Bu başarısızlıktan ders çıkaran zamanın Avusturya Kralı, buluşların korunmasını temin etmek için uluslararası bir konferans düzenler. Fikri mülkiyetin öncü belgeleri niteliğindeki 1883 tarihli Paris ve 1886 tarihli Bern Anlaşmalarının kabul edilmesini sağlayan bu konferanstır. Anılan anlaşmalar, fikri mülkiyetin iki temel taşı olup halen yürürlüktedir. Fikri mülkiyet koruması; bilgi, kültür ve eğlence gibi alanlardaki paylaşımı sağlar ve bunun sonucunda ekonomik ve sosyal kalkınma için lokomotif işlevi görür. Sonuçta verimlilik ve üretkenlik artar. Fikri mülkiyet korumasının temel amacı, özgün üretimi teşvik ederek toplumun geleceğini garanti altına almaktır. Marifet iltifata tabidir prensibi gereği, yetersiz fikri mülkiyet koruması yeni eser üretimini, buluş ve yenilik yapma şevkini kırar. En azından yetersiz koruma, taklide ve düşük kalitede üretime yol açar. Yine böyle bir ortam, yabancı sermayeyi ürkütür. Zira yabancı sermaye, geleceği ülkede fikri mülkiyet haklarına güvence arar. Sonuçta yeterli korumanın olmayışı, o toplumun diğer toplumlarla olan sosyal, kültürel ve ekonomik rekabetini olumsuz yönde etkiler. 20 Fikri mülkiyet koruması bilgi paylaşımını da tetikler. Bir buluş, sonraki araştırma ve buluşlar için yeni bir basamak teşkil eder. Patent kelimesi, açık olmak, mührü açmak anlamına gelir. Bir patent başvurusunda tarifname, buluşu tam bir açıklıkla
anlatmalıdır. Aksi halde buluşa patent belgesi verilmez; verilse dahi bu belge daha sonra talep halinde mahkemelerce hükümsüz kılınır. Bu kuralın amacı, buluş sahibini buluşla ilgili bilgiyi toplumla tam olarak paylaşmaya zorlamaktır. Zira buluş sahibi, buluşunu kamuoyu ile paylaştığı için kendisine buluş üzerinde 20 yıl süreyle tekel verilir. Diğer yandan bilgiyi paylaşmak istemeyene ödül de yoktur. Buluş sahibi, başarılı olabiliyorsa buluşunu ticari sır olarak daha uzun bir süre saklayabilir. Örneğin, Coca Cola içeceğinin özü, 1886 tarihinden beri ticari sır yasalarıyla (Türkiye de haksız rekabet kurallarıyla) koruma altındadır. Yukarıdaki bilgiler ışığında fikri mülkiyet korumasının amaçları/nedenleri şöyle özetlenebilir: a) Zihni üretkenliğin toplum tarafından tanınması, b) Adil bir rekabet düzeni kurularak buluş ve yenilik faaliyetinin özendirilmesi, c) Teknolojik ve kültürel ilerlemenin desteklenerek fikir işçilerinin ödüllendirilmesi, d) Ekonomik büyümenin ve istihdamın desteklenmesi, e) Kamusal bilgi ve kültür hazinesinin zenginleştirilmesi, f) Ar-Ge sonuçlarının açıklanarak teknik bilginin yaygınlaştırılması, g) Yabancı sermayenin çekilmesi, h) Uluslararası ilişkiler. Bu amaçlara ulaşmak için buluş ve yenilik sahiplerine yasalarda öngörülen sürelerle tekel (monopol) hakkı tanınır. Öngörülen süre içinde söz konusu buluşu ya da yeniliği sadece hak sahibi veya onun izin (lisans) verdiği kişiler ticari amaçla kullanabilir. Bu tekelci hak ise, mal ve hizmet piyasalarında rakip şirketlere karşı büyük avantajlar sağlar. Örneğin, bir Türk göz doktoru tarafından geliştirilen ve 2006 yılında Cenevre de dünya buluş şampiyonu olan otomobiller için far buluşunun patentine sahip olan otomobil firması büyük bir avantaj yakalamıştır. Çünkü bu buluş, uzun ve kısa far ihtiyacını, kullanıcının hiçbir kontrol düğmesini kullanmadan, yani otomatik olarak giderecek kadar önemli bir yeniliktir. Fikri mülkiyet koruması, hak sahibinin bireysel çıkarları ile toplumun menfaatlerini maksimum düzeyde dengelemelidir. Toplum, buluş veya özgün tasarım sahibine geliştirdiği ürün için belirli bir süreyle tekel imkânı sunar. Tekelleşmenin bir sonucu olarak da ilgili ürüne toplum daha fazla bedel öder. Çünkü tekelleşme fiyatları artırır. Toplum bu bedeli, yapılan buluşu ya da özgün tasarımı ödüllendirerek yenilerinin geliştirilmesi 21