DİYARBAKIR İL ÇEVRE DURUM RAPORU

DİYARBAKIR VALİLİĞİ ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK İL MÜDÜRLÜĞÜ DİYARBAKIR İL ÇEVRE DURUM RAPORU 2011

HAZIRLAYANLAR M.Fesih YAŞAR Beyza ÖZCAN Sedat KARAHANLI Nurtaç KARATAŞ ÇED, İzin ve Denetim Şube Müdürü Peyzaj Mimarı Kimyager Çevre Mühendisi Diyarbakır Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü Tel:0-412-237 14 06 Faks:0-412-237 14 00 Web: www.csb.gov.tr/iller/diyarbakir/

İÇİNDEKİLER KONULAR SAYFA İçindekiler Tablo dizini Harita Dizini A. COĞRAFİ KAPSAM A.1.Giriş 1 A.2. İl ve İlçe Sınırlar 1 A.3. İlin Coğrafi Durumu 2 A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu 3 A.5. Jeomorfolojik Yapı ve Stratigrafi 4 A.5.1 Metomorfizma ve Magnetizma 5 A.5.2 Tektonik ve Paleocoğrafya 5 B. DOĞAL KAYNAKLAR B.1. Enerji Kaynakları 6 B.1.1. Güneş 6 B.1.2. Su Enerjisi 7 B.1.3. Kömür 8 B.1.4. Doğal Gaz 8 B.1.5. Rüzgar 8 B.1.6. Biyomas 9 B.1.7 Petrol 9 B.1.8. Jeotermal Sahalar 9 B.2. Flora ve Fauna 9 B.2.1 Ormanlar 9 B.2.2. Çayır ve Mera 10 B.2.3. Sulak Alanlar 10 B.2.4. Endemik Bitkiler 10 B.2.5. Fauna ve Endemik Hayvanlar 10 B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiat Koruma 10 Alanları B.3. Toprak 11 B.4. Su Kaynakları 13 B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar 14 B.4.2. Yer Altı Su Kaynakları 19 B.4.3 Akarsular 19 B.4.4. Göller ve Göletler 22 B.5. Mineral Kaynaklar 22 B.5.1 Sanayi Madenleri 22 B.5.1.1. Endüstriyel Hammaddeler 23 B.5.2. Metalik Madenler 24 B.5.3. Enerji Madenleri 24 B.5.4. Maden Kanununa Tabi Olan Doğal Malzemeler 24 C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) C.1. İklim ve Hava 25 C.1.1 Doğal Değişkenler 25 C.1.1.1. Rüzgar 25 C.1.1.2. Basınç 26 C.1.1.3. Nem 27

C.1.1.4. Sıcaklık 28 C.1.1.5. Yağışlar 29 C.1.1.6. Seller 32 C.1.1.7. Kuraklık 32 C.1.1.8. Mikroklima 32 C.1.2. Yapay Etmenler 32 C.1.2.1 Plansız Kentleşme 32 C.1.2.2 Yeşil Alanların Azalması 32 C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıtlar 33 C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar 33 C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyon 33 C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları 34 C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman 34 C.2.2. Partikül Madde Emisyonları 34 C.2.3. Karbonmonoksit 34 C.2.4. Nitrojen Oksitler (NOX) 34 C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları 35 C.3. Atmosferik Kirlilik 35 C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkisi 35 C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri 35 C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 35 C.4.1. Doğal Çevreye Olan Etkileri 35 C.4.1.1. Su Üzerindeki Etkileri 35 C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri 35 C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri 35 C.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 35 C.4.2. Yapay Çevreye Etkisi 39 D.SU D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı 37 D.1.1 Yer altı Suları 37 D.1.2. Akarsular 37 D.1.3. Göller,Göletler ve Rezervuarlar 38 D.1.4. Denizler 39 D.2. Doğal Enerji ve Drenaj Sistemleri 39 D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri 39 D.3.1. Yer altı Suları ve Kirlilik 39 D.3.2. Akarsularda Kirlilik 40 D.3.3. Göller,Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 42 D.4. Su ve Kıyı Yönetimi Strateji ve Politikalar 44 D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri 45 E.TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI E.1. Genel Toprak Yapısı 47 E.1.1. Toprak Bünyesi 47 E.1.2. Diyarbakır İli Toprağına Ait Özellikler 47 E.2. Toprak Kirliliği 48 E.3. Arazi 49 E.3.1. Arazi Varlığı 49 E.3.1.1. Arazi Sınıfları 49 E.3.1.2. Arazi Kullanım Durumu 49

E.3.2. Arazi Problemleri 52 F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER F.1. Ekosistem Tipleri 58 F.1.1. Ormanlar 58 F.1.1.1 Ormanların Ekolojik Yapısı 58 F.1.1.2. İlin Orman Envanteri 59 F.1.1.3. Orman Varlığının Yararları 59 F.1.1.4. Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları 59 F.1.2. Çayır ve Meralar 60 F.2. Flora 61 F.2.1. Türler ve Populasyonları 62 F.3. Fauna 65 F.3.1. Habitat ve Toplulukları 65 F.3.2. Türler ve Populasyonu 72 F.4. Hassas Yöreler 83 F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 83 F.4.1.1 Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma 83 Alanları F.4.1.2. Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme 83 Alanları F.4.1.3. Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanları 83 önemli Kiliseler, camiler, türbeler, medreseler, hanlar F.4.1.4. Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları 84 F.4.1.5. Sulak Alanlar 84 F.4.1.6. Hassas Kirlenme Bölgeleri 86 F.4.1.7. Özel Çevre Koruma Bölgeleri 86 F.4.1.8. 2960 Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan 86 Alanlar F.4.1.9. 6831 Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan 86 Yerler F.4.1.10. 3621 Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen 86 Alanlar F.4.1.11. 3573 Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması 86 Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar F.4.1.12. 4342 Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar 86 F.4.1.13. 30.01.2002 Tarih ve 24656 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak 86 Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar (17 Mayıs 2005 tarihinde revize edilerek yürürlüğe giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği) F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca 87 Korunması Gerekli Alanlar F.4.2.1. 20/2/1984 Tarih ve 18318 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak 87 Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca F.4.2.3. 17/05/1994 Tarih ve 21937 Sayılı Resmi Gazete de 87 Yayımlanarak Yürürlü_e Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar F.4.3. Korunması Gereken Alanlar 87

F.4.3.1. Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak 87 Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) F.4.3.2. Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, 87 Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı F.4.3.3. Göller, Akarsular, Yeraltısuyu İşletme Sahaları 87 F.4.3.4. Bilimsel Araştırmalar için önem arz eden ve / veya Nesli Tehlikeye 87 Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz için Endemik olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biosfer Rezervi, Biotoplar, Biogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar F.4.3.5. Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda 88 Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar G.TURİZM G.1.Yörenin Turistik Değerleri 89 G1.1.Yörenin Doğal Değerleri 89 G.1.1.1.Konumu, Fiziksel Özellikleri 89 G.1.2. Kültürel Değerler 90 G.2.Turizm Çeşitleri 100 G.3.Turistik Altyapı 100 G.4.Turist Sayısı 104 G.5.Turizm Ekonomisi 104 G.6.Turizm Çevre İlişkisi 105 H.TARIM VE HAYVANCILIK H.1.Genel Tarımsal Yapı 106 H.2.Tarımsal Üretim 109 H.2.1. Bitkisel Üretim 109 H.2.1.1.Tarla Bitkileri 109 H.2.1.1.1.Buğdaygiller 112 H.2.1.1.2.Yem Bitkileri 113 H.2.1.1.3.Endüstriyel Bitkiler 113 H.2.1.1.4.Süs Bitkileri 114 H.2.1.2. Bahçe Bitkileri 114 H.2.1.2.1.Meyve Üretimi 114 H.2.1.2.2.Sebze Üretimi 115 H.2.2. Hayvansal Üretim 116 H.2.2.1.Büyükbaş Hayvancılık 118 H.2.2.2.Küçükbaş Hayvancılık 120 H.2.2.4.Su Ürünleri 121 H.2.2.5.Kürk Hayvancılığı 124 H.2.2.6.Arıcılık ve İpekböceği Yetiştiriciliği 124 H.2.2.7.Kanatlı Hayvancılık 125 H.3.Organik Tarım 126 H.4.Tarımsal İşletmeler 126 H.4.1.Kamu İşletmeleri 126 H.4.2. Özel İşletmeler 127

H.5.Tarımsal Faaliyetler 127 H.5.1.Pestisit Kullanımı 127 H.5.2. Gübre Kullanımı 127 I.MADENCİLİK I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Doğal Malzemeler 130 I.1.1.Sanayi Madenleri 130 I.1.2.Metalik Madenler 131 I.1.3.Enerji Madenleri 133 I.1.4.Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler 133 I.2.Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri 134 I.3.Cevher Zenginleştirme 135 I.4.Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri 135 I.5.Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla 136 Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları J.ENERJİ J.1.Kaynaklarına Göre Enerjilerin Sınıflandırılması 137 J.1.1.Birincil Enerji Kaynakları 137 J.1.1.1.Güneş Enerjisi 137 J.1.1.2.Rüzgar Enerjisi 137 J.1.1.3.Su Enerjisi 137 J.1.1.4.Biyogaz Enerjisi 140 J.1.1.5.Biyomas Enerjisi 140 J.1.1.6.Odun 140 J.1.1.7.Kömür 140 J.1.1.8.Petrol 142 J.1.1.9.Jeotermal Enerji 142 J.1.1.10.Doğalgaz Enerjisi 142 J.1.2.İkincil Enerji Kaynakları 142 J.1.2.1.Termik Enerji 151 J.1.2.2.Hidrolik Enerji 151 J.1.2.3.Nükleer Enerji 151 J.2.Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı 152 K.SANAYİ VE TEKNOLOJİ K.1.İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçim Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etmenler K.2.Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması 145 K.3.Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı 145 K.4.Sanayi Gruplarına Göre İş Yeri Sayıları Ve istihdam Durumu 145 K.5.Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı 146 K.6.Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler 146 K.6.1.Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği 146 K.6.2.Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği 146 K.6.3.Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği 146 K.6.4.Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği 146 K.6.5.Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar 147 K.7.Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı 147 L.ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME L.1.Altyapı 148 L.1.1.Su Sistemi 148 143

L.1.2.Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi 152 L.1.3.Yeşil Alanlar 154 L.1.4.Elektrik İletim Hatları 156 L.2.Ulaşım 157 L.2.1.Karayolları 157 L.2.1.1.Karayolları Genel 157 L.2.1.2.Ulaşım Planlaması 158 L.2.1.3.Toplu Taşım Sistemleri 158 L.2.1.4 Kent içi Yollar 158 L.2.1.5 Araç Sayıları 158 L.2.2. Demiryolları 159 L.2.2.1.Kullanılan Raylı Sistemler 159 L.2.4. Havayolları 159 L.3. Haberleşme 159 L.4. İlin imar Durumu 160 L.5. İldeki Baz istasyonları Sayısı 160 M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama 162 M.1.1. Kentsel Alanlar 162 M.1.1.1.Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 162 M.1.1.2.Kentsel Büyüme Deseni 163 M.1.1.3.Planlı Kentsel Gelişme Alanları 163 M.1.1.4.Kentsel Alanlarda Yoğunluk 164 M.1.1.5.Kentsel Yenileme Alanları 165 M.1.1.6.Endüstri Alanlarda Yer Seçimi 166 M.1.1.7.Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar 166 M.1.2. Kırsal Alanlar 167 M.1.2.1.Kırsal Yerleşme Deseni 167 M.1.2.2.Arazi Mülkiyeti 169 M.2.Altyapı 174 M.3.Binalar ve Yapı Çeşitleri 174 M.3.1. Kamu Binaları 175 M.3.2.Okullar 178 M.3.3.Hastaneler ve Sağlık Tesisleri 180 M.3.4.Sosyal ve Kültürel Tesisler 181 M.3.5.Endüstriyel Yapılar 182 M.3.6.Göçer ve Hareketli Barınaklar 182 M.3.7.Otel, Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar 182 M.3.8.Bürolar ve Dükkanlar 182 M.3.9.Kırsal Alanda Yapılaşma 183 M.3.10.Yerel Mimari Özellikler 184 M.3.11.Bina Yapımında Kullanılan Yerel 184 materyaller M.4.Sosyo-Ekonomik Yapı 184 M.4.1.Göçler 184 M.4.2.Göçebe İşçiler ( Mevsimlik ) 185 M.4.3.Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı 185 M.4.4.Konut Yapım Süreçleri 185 M.4.5.Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri 188 M.5.Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri 200

M.5.1.Binalarda Ses İzolasyonu 200 M.5.2.Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan 201 Gürültü Zonları M.5.3.Ticari ve Endüstriyel Gürültü 189 M.5.4.Kentsel Atıklar 189 M.5.5.Binalarda Isı Yalıtımı 189 M.6.Nüfus 189 M.6.1.Nüfusun Yıllara Göre Değişimi 189 M.6.2.Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre 190 Dağılımı M.6.3.Nüfus Değişim Oranı 191 M.6.4.Yer Değiştirme Olayları 197 M.6.5.Turizm ve Seyahat 197 M.6.6.İşsizlik 197 N.ATIKLAR N.1.Evsel Katı Atıklar 199 N.2.Tehlikeli ve Zararlı Atıklar 207 N.3.Özel Atıklar 207 N.3.1.Tıbbi Atıklar 207 N.3.2.Atık Yağlar 211 N.3.3.Pil ve Aküler 211 N.3.4.Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller 211 N.3.5.Tarama Çamurları 211 N.3.6.Elektrik ve Elektronik Atıklar 211 N.3.7.Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar 212 N.4.Diğer Atıklar 212 N.4.1. Radyoaktif Atıklar 212 N.4.2. Hayvan Kadavraları 212 N.4.3. Mezbaha Atıkları 212 N.5. Atık Yönetimi 212 N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu 212 N.7.Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Transfer 212 istasyonları N.8.Atıkların Bertaraf Yöntemleri 213 N.8.1. Katı Atıkların Depolanması 213 N.8.2. Atıkların Yakılması 213 N.8.3. Kompost 213 N.9.Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi 213 N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri 214 O.GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM O.1.Gürültü 215 O.1.1.Gürültü Kaynakları 215 O.1.1.1.Trafik Gürültüsü 216 O.1.1.2.Endüstri Gürültüsü 216 O.1.1.3.İnşaat Gürültüsü 218 O.1.1.4.Eğlence Yerlerinde Gürültüsü 218 O.1.1.5.Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler 218 O.1.2. Çevreye Olan Etkileri 219 O.1.2.1. Fiziksel Çevreye Olan Etkileri 219 O.1.2.2. Sosyal Çevreye Olan Etkileri 219

O.1.3. İnsanlar Üzerine Olan Etkileri 219 O.1.3.1.Fiziksel Etkileri 219 O.1.3.2.Fizyolojik Etkileri 219 O.1.3.3.Psikolojik Etkileri 219 O.1.3.4.Performans Etkileri 219 O.2.Titreşim 220 P.AFETLER P.1.Afet Olayları 221 P.1.1. Depremler 222 P.1.2.Heyelan ve Çığlar 222 P.1.3. Seller 222 P.1.4. Orman ve Otlak Yangınları 223 P.1.5 Fırtınalar 223 P.2.Afetler ve Sağlık Zararları 235 P.2.1. Radyoaktif Maddeler 223 P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar 223 P.2.3. Tehlikeli ve Zehirli Maddeler 223 P.3.Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri 223 P.3.1. Sivil Savunma Birimleri 223 P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 224 P.3.5.Tehlikeli ve zararlı Maddelerin Sınırlar arası 226 Taşınımı için Alınan Tedbirler R.SAĞLIK VE ÇEVRE R.1Temel Sağlık Hizmetleri 227 R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı 227 R.1.2. Çevre Sağlığı Hizmetleri 230 R.1.2.1.İçme ve Kullanma Sularının Sağlık Durumu 230 R.2. Bulaşıcı hastalıklar ile ilgili Çalışmalar 244 S.ÇEVRE EĞİTİMİ S.1.Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi ile ilgili Faaliyetleri 237 S.2.Çevre ile ilgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri 237 S.2.1. Çevre Dernekleri 238 T.ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA T.1.Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi 239 T.2.Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak 240 Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin, Sonuçlarının Çevrenin Taşıma 241 Kapasitesini Aşmayacak Biçimde Planlanması T.4.Çevrenin insan-psikososyal ihtiyaçlarıyla Uyumunun 241 Sağlanması T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması 241 KAYNAKLAR 243 TABLOLAR SAYFA b.1 Ortalama Güneşlenme Süresi 6

b.2 Ortalama Güneşlenme Şiddeti 6 b.3 Petrol Üretim Miktarı 9 b.4 Toprak Gruplarına Göre Arazi Sınıfları 13 b.5 Kuyu ve Kaynak Suları Bilgileri 16 b.6 Gözeli Havzasına Ait Debi Verileri 18 b.7 Yapılan Akım Ölçümleri 19 b.8 Devamlı Ölçüm Yapılan Akarsu ve Kaynaklar 21 b.9 Petrol Üretim Envanteri 24 c.1 Diyarbakır ve İlçelerinin Uzun Yıllar Aylık Ortalama Nispi 27 Nem Ortalaması c.2 Diyarbakır ve İlçelerinin Uzun Yıllar Sıcaklık Ortalaması 28 c.3 40 yıllık Diyarbakır Meteorolojik Parametrelerin Türkiye 28 Geneli ile Kıyaslaması c.4 Diyarbakır ve İlçelerinin Uzun Yıllar Yağış Ortalaması 29 c.5 Yıllık Yağışın Mevsimlere göre Dağılımı 31 c.6 2011 Yılında İlimiz SO2 ve PM Ortalamaları, En Düşük ve En 34 Yüksek SO2,PM Değerleri Ve KVS Değerlerinin Aşıldığı Gün Sayısı d.1 Devegeçidi ve Göksu Barajları İle Gözegöl Göletine Ait 37 Su Kotları d.2 Dicle Nehri Suyunda Bazı Ağır Metal Tayinleri 40 d.3 Devegeçidi Barajı Dip savağından Alınan Su Numuneleri 42 Analiz Sonuçları d.4 Dicle Baraj Aksından Alınan Su Numuneleri Analiz 42 Sonuçları d.5 Devegeçidi Barajı-Dipsavak Analiz Sonuçları 42 d.6 Dicle Baraj Aksı Analiz Sonuçları 43 d.7 Devegeçidi Barajı-Dipsavak Örnekleme Noktasında Bazı 44 Parametrelerin % 90 Olasılık Değerleri ile Bunlara Karşılık Gelen Kalite Sınıfları d.8 Dicle Baraj Aksı için Bazı Parametrelerin % 90 Olasılık 44 Değerleri ile Bunlara Karşılık Gelen Kalite Sınıfları e.1 Diyarbakır Topraklarına Ait ph, Tuz, Organik Madde, 47 Kireç Analiz Sonuçları e.2 Dicle Nehri Suyu ile Sulanan Topraklarda Cu, Zn ve Ni 48 Konsantrasyonu Karşılaştırması e.3 Diyarbakır İli Arazi Kabiliyet Sınıfları Dağılımı 47 e.4 Arazi Kullanımı 48 e.5 Diyarbakır İli Topraklarının Eğim Taş Kayalılıkları 49 e.6 İlimizde Erozyonlardan Etkilenen Alanların Havza 50 Bazında Dağılımı e.7 Diyarbakır İlinde Toprak Sınıflarına Göre Erozyona 50 Uğrayan Topraklar e.8 2010 yılı Korunan Ağaçlandırma Sahaları 51 e.9 Hatıra Ormanları 51 f.1 Diyarbakır İli Çayır, Mera, Orman Varlığı 60 f.2 Sulak Alanlar ve Etrafında Bulunan Bitki Toplulukları 61 f.3 Ağaçlar, Çalılar ve Otsu Bitkiler 61 f.4 GAP Bölgesi nde İşletmeye Açılmış Olan Baraj Gölleri 85 f.5 DSİ Genel Müdürlüğünce GAP Rezervuarlarında Uygulanan Balıklandırma Çalışmaları 85

g.1 Diyarbakır İlinde Kutlanan Festivaller Ve Diğer Özel Günler 99 g.2 Turizm İşletme Belgeli Konaklama Tesislerimiz 100 g.3 Turizm İşletme Ve Yatırım Belgeli Yeme İçme Tesislerimiz 101 g.4 İlimizde Mevcut Seyahat Acenteleri 101 g.5 Mahalli idarelerce Belgelendirilen Konaklama Tesislerimiz 105 g.6 İlimizi Ziyaret Eden Yerli ve Yabancı Turistlerin Turizm 108 Sezonunda Bıraktıkları Döviz Miktarı h.1 Arazi Dağılımı 106 h.2 GAP ta Tarımsal Sulama 107 h.3 İlimizdeki GAP Kapsamındaki Sulama Alanları 108 h.4 Toplam Tarım Alanının Sulama Durumu 108 h.5 Diyarbakır İlinde Önde Gelen Ürünlerde Üretim Miktarları 109 h.6 İlimizde Üretimi Yapılan Tarla Ürünleri 110 h.7 Diyarbakır İli Tarım Arazileri Dağılımı 111 h.8 Diyarbakır İlinde Hububat Üretim Miktarı 112 h.9 Diyarbakır İli 2011 Yılı Yem Bitkileri Üretiminin Dağılımı 113 h.10 Diyarbakır İli 2011 Yılı Endüstri Bitkileri Üretiminin Dağılımı 114 h.11 İlimizde Üretimi Yapılan Meyveler 115 h.12 İlimizde Üretimi Yapılan Sebzeler 115 h.13 Diyarbakır İli İlçeler Bazında Sebze Üretim Alanları 116 h.14 Genel Hayvan Varlığı 116 h.15 Yıllara Göre Hayvan Varlığı Karşılaştırması 117 h.16 2011 Yılı İlimiz Hayvan Varlığı 117 h.17 İlimizde Büyükbaş Hayvan Varlığı 118 h.18 İlimizde Yetiştirilen Büyükbaş Hayvan Türleri 118 h.19 İlimizde Elde Edilen Hayvansal Ürünler 119 h.20 İlimizde Küçükbaş Hayvan Varlığı 120 h.21 İlimizde Küçükbaş Hayvancılıktan Elde Edilen Hayvansal 120 Ürünler h.22 Diyarbakır İl Sınırları içerisinde Yer Alan Rezervuar Alanları 122 h.23 Diyarbakır İlinde Yıllara Göre Yapılmış Balıklandırma 123 Çalışmaları (Sazan-Adet) h.24 Diyarbakır Arıcılık Ve Ürünleri İstatistiği 124 h.25 İlimizde Arıcılık ve ipekböcekçiliğinden Elde Edilen 125 Hayvansal Ürünler h.26 2011 Yılı İlimizde Kanatlı Hayvan Varlığı 125 h.27 İlimizde Kanatlı Hayvancılıktan Elde Edilen Hayvansal 125 Ürünler h.28 Diyarbakır İlinde Ortalama Yıllık Tüketilen Gübre Miktarı 128 ı.1 Diyarbakır İlinin Maden Potansiyeli 129 ı.2 Hakkında ÇED Gerekli Değildir Kararı verilen Maden 134 Kanununa Tabi işletmelerin Sayısal Verileri j.1 2011 Yılı Abone Gruplarına Göre KWH Satışı 142 k.1 İlimizde Organize Sanayi Bölgesi Yatırımları 143 k.1.2 İlimizin Genel Sanayi Durumu 144 k.1.3 Küçük Sanayi Siteleri 144 k.1.4 Sanayi Tesislerinin Sektörel Bazda İlçelere Göre Dağılımı 145 k.1.5 Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu 145 I.1 Atıksu Arıtma Tesisi Dizayn Verileri 154

I.2 Atıksu Arıtma Tesisi Çıkışında Beklenen Değerler 154 I.3 Yeşil Alanların Kent İçindeki Dağılımı 155 I.4 380 Kilovoltluk Enerji İletim Hatları 156 I.5 154 Kilovoltluk Enerji İletim Hatları 156 I.6 Diyarbakır ın Bazı İllere Olan Uzaklığı 157 I.7 İl Merkezinin İlçelere Uzaklığı 157 I.8 2011 Yılı İtibarıyla Tescilli Araçlara Ait İstatistik Formu (motorlu) 158 I.9 2011 Yılı Aralık Ayı İtibarıyla Tescilli Araçlara Ait 158 İstatistik Formu (motorsuz) I.10 İldeki Baz İstasyonları Sayısı 161 m.1 Diyarbakır Merkez Kentsel Arazi Kullanımı 164 m.2 Kentsel Nüfusun İlk Kademe Belediyelerine Göre Dağılımı 165 m.3 Planlama Alanındaki Arazilerin Tarımsal Potansiyeli 168 m.4 Tarım Dışı Kullanıma İzin Verilen Alanlar 169 m.5 Kamuya Ait Araziler 170 m.6 Kamu Arazilerinin Bölgelere Göre Dağılımı 170 m.7 Büyükşehir Belediyesi ve İlk Kademe Belediyelerinin 171 Arazi Kullanımı m.8 Kamu Arazilerinin Belediyelere Göre Dağılımı 173 m.9 Kamu Arazilerinin Ortalama Parsel Büyüklükleri 173 m.10 Eğitim Kademelerine göre Okul, Öğrenci ve Öğretmen Sayısı 179 m.11 2000 Yılı İtibariyle Diyarbakır İli ve İlçelerinde Yataklı 180 Tedavi Kurumlarının Durumu m.12 Diğer Sağlık Kuruluşlarının Dağılımı 180 m.13 Diyarbakır Kenti - Sağlık Tesisleri 180 m.14 Tiyatrolar 181 m.15 Tescilli Yapılar 181 m.16 Diyarbakır Kenti, İşletme Belgeli Konaklama Tesisleri 182 m.17 Nazım İmar Planına Göre Yerleşim Alanları Yoğunluk 187 ve Nüfus Dağılımı m.18 Nüfusun Belediyelere Göre Dağılımı 188 m.19 İlçelere Göre Şehir ve Köy Nüfusu, Yıllık Nüfus Artışı 189 Hızı m.20 Nüfus Yoğunlukları 191 m.21 Diyarbakır Kanalizasyon ve Yağmursuyu Master 193 Planına Göre Tahmini Nüfus Artışları m.22 Diyarbakır İlinin Yıllık Nüfus Artış Hızları 193 m.23 İlimizin Nüfus Projeksiyonu 194 m.24 Kentsel Bölge Nüfus Tahmini 194 m.25 Kırsal Bölge Nüfus Tahmini 195 m.26 Kentsel ve Kırsal Bölge Toplamı Nüfus Tahmini 195 m.27 İlk kademe Belediyeleri nin Nüfus Projeksiyonları 196 (Sonuç Tablosu) m.28 İş ve İşçi Bulma Kurumu na Yapılan Başvurular ve İstihdam 197 n.1 Diyarbakır da Üretilen Çöpün Özellikleri ve Bileşenleri 199 n.2 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Diyarbakır Büyükşehir 199 Belediyesi) n.3 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Ergani İlçe Belediyesi) 200 n.4 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Çüngüş İlçe Belediyesi) 200 n.5 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Eğil İlçe Belediyesi) 201

n.6 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Lice İlçe Belediyesi) 201 n.7 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Çınar İlçe Belediyesi) 202 n.8 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Dicle İlçe Belediyesi) 202 n.9 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Kulp İlçe Belediyesi) 203 n.10 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Silvan İlçe Belediyesi) 203 n.11 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Bismil İlçe Belediyesi) 204 n.12 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Kocaköy İlçe Belediyesi) 204 n.13 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Çarıklı Belde Belediyesi) 205 n.14 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Bağıvar Belde Belediyesi) 205 n.15 Diyarbakır Kent Merkezi Katı Atık Analiz Sonuçları 205 n.16 Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Katı Atık Boşaltım 206 Yerinde Yapılan Katı Atık Analiz Sonuçları, % Değerleri ve Toplam Katı Atık İçindeki Varsayımsal Miktarı n.17 N.V. Turkse Perenco Atık Envanteri 207 n.18 Tıbbi Atık Üreten Kurum ve Kuruluşlara Ait Atık Miktarları 207-208 o.1 2011 İtibarıyla Tescilli Araçlara Ait İstatistik Formu 216 (Motorlu) o.2 2011 Aralık Ayı İtibarıyla Tescilli Araçlara Ait 216 İstatistik Formu (Motorsuz) o.3 Endüstri Tesisleri İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri 216 o.4 İç Ortam Gürültü Seviyesi Sınır Değerleri 217 o.5 İlimiz Merkezinde Faaliyet gösteren İşletmelere Ait 218 Ölçümlerden Elde Edilen Sonuçlar p.1 Yapımı Devam Eden Afet Konutları Listesi 225 r.1 Diyarbakır İlinde İlçelere Göre Sağlık Kurumlarının 227 Dağılımı r.2 İlimizde Etkin Aile Planlamaları Yöntemi Kullanımının 227 Yıllara Dağılımı r.3 2011 Yılı Su Numune Analiz İstatistiği 230 r.4 2011 Yılı Bakiye Klor Analiz İstatistiği 230 r.5 Diyarbakır İllinde En Sık Görülen Bulaşıcı Hastalıklar 232 r.6 İlimizde Görülen Zoonoz Hastalıklar 232 r.7 Aşılama Oranlarının Yıllara Göre Dağılımı 233 r.8 UAG Çalışmaları 233 r.9 İlimizde Faaliyet Gösteren Ayakta Teşhis ve Tedavi Yapılan Özel Sağlık Kuruluşları 234-236 HARİTALAR SAYFA a.1 Diyarbakır İli İl ve İlçe Sınırları 2 a.2 Diyarbakır İli Yükselti Haritası 3 m.2 Kamu Kuruluş Alanları 177

A. COĞRAFİ KAPSAM A.1. Giriş : Diyarbakır ili, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin orta kısmında, El-Cezire de denilen Mezopotamya nın kuzey batısındadır. Doğudan Batman, Muş; güneyden Mardin; batıdan Şanlıurfa, Adıyaman, Malatya; kuzeyden Elazığ ve Bingöl illeriyle çevrilmiştir. Diyarbakır ın tarihi M.Ö. 5000 yıllarına uzandığı bilinmektedir. İnsanların göçebelikten yerleşik hayata geçtikleri ve kent uygarlığının ilk temelleri atıldığı Neolitik Dönem den başlamak üzere teknolojinin yaşam biçimi içerisinde yerine aldığı tarihsel süreçte, birçok ilklerin tanıklığını yapan bir kenttir. Yüzyıllar boyunca 26 medeniyete beşiklik etmiş olan Diyarbakır da her devrin ayrı bir izini görmek mümkündür. M.Ö. 300 Yıllarında Hurriler döneminden başlayarak Osmanlılara kadar uzanan yoğun bir tarihi olan Diyarbakır da yaşayanlar kendi kültür ve medeniyetleriyle şehri güzelleştirmişlerdir. Diyarbakır M.Ö. 14. yüzyıldan günümüze kadar Amidi, Amida, Augusta, Karaamid, Karakale, Karacakale, Hamid, Karahamid, Diyarbekir ve Diyarbakır isimleri ile anılmıştır. Rekor yoğunluğu ile Çin Seddi nden sonra dünyada birinci gelen Diyarbakır surları şehri çepeçevre sarmaktadır. Dünyada eşi olmayan yüksek ve büyük burçları günümüzde koruma altına alınmıştır. Üzerindeki taş işçiliği ve motiflerin zenginliği ile göz dolduran surlar 4 büyük yapı ile geçit vermekte ve şehir tüm saldırılardan bu sayede korunmaktadır. Belirli bir mimari üslubun ürünü olan çok sayıdaki tarihi eserlerin böylesin topluca bir alanda görüldüğü yerlerden biridir. Akkoyunlulardan kalan Dört Ayaklı Minare, Anadolu nun en eski Camii olan Ulu Camii, Anadolu nun İlk Türk Üniversitesi olan Mesudiye Medresesi İlk anda görülmesi gereken eserlerdendir. A.2. İl ve İlçe Sınırları: Diyarbakır İli doğudan Batman il merkezi, Beşiri, Kozluk, Sason, Hasankeyf ve Gerçüş, Muş İl Merkezi, Hasköy; Şanlıurfa nın Siverek, Viranşehir; Adıyaman ın Gerger; Malatya nın Pötürge, Doğanyol; kuzeyden Elazığ ın Solhan İlçeleriyle sınırlandırılmıştır. Diyarbakır İli nin İlçeleri sırasıyla şöyledir; Bismil, Çermik, Çınar, Çüngüş, Dicle, Eğil, Ergani, Hani, Hazro, Kocaköy, Kulp, Lice ve Silvan dır. 1

İl ve İlçe sınırlarının gösterimi Harita a.1. de verilmiştir. Kaynak: Diyarbakır İmar Planı Araştırması - 1991 A.3. İlin Coğrafi Durumu : Diyarbakır İli Güneydoğu Anadolu Bölgesinde, 37 derece 30 dakika ve 38 derece 43 dakika kuzey enlemleriyle, 40 derece 37 dakika ve 41 derece 20 dakika doğu boylamları arasında yer almaktadır. Yüz ölçümü 15.355 Km 2 dir. İl merkezinin denizden yüksekliği 670 m dir. 2007 ADNKS (Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi) veri tabanına göre ilin toplam nüfusu 1.460.714 olup, bunun 855.389 u İl ve İlçe Merkezlerinde, 605.325 i bucak ve köylerde yaşamaktadır. İl topraklarının % 45 i sürüme elverişlidir. Toprakların % 95 i ise tarıma elverişli nitelik taşımaktadır. % 37 sini dağların kapladığı il alanında ovaların payı % 31 dolaylarındadır. Diyarbakır çevre il ve ilçelere devlet karayolları ile bağlanmış durumdadır. Türkiye nin nüfus bakımından gelişmiş kentlerden bir olan Diyarbakır, Güneydoğu Anadolu Torosların güneyinde kalmaktadır. Dicle Irmağı ile Güneydoğu Toroslar arasında uzanan geniş alana Diyarbakır havzası denir. Bu bölümün güneyinde ise orta yükseklikteki dağlardan oluşan Mardin yükseltisi yer alır. Kuzeybatı Güney doğrultusunda uzanan Karacadağ yükseltisi, Diyarbakır Havzasıyla batıdaki Şanlıurfa yaylasını birbirinden ayırır. Sönmüş bir Volkan olan Karacadağ 1.954 m. yüksekliği ile yörenin en yüksek noktasıdır. Bölgenin batı sınırını Fırat Nehri oluşturur. Doğuda yer alan Ambar ve Göksu Çayları Dicle Nehrine karışır. Batısında Şanlıurfa, Güneydoğusunda Mardin kuzey batısında Elazığ ve doğusunda Batman illeri bulunan Diyarbakır da karasal iklim gözlenir. Gündüz ile gece arasında belirgin sıcaklık farkları yaşanır. Doğal bitki örtüsü ve Orman alanları gelişmemiştir. Daha çok makilik ve çalılık alanları gözlenmektedir. 2

A.4. İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu Diyarbakır ve çevresinde ana Jeomorfolojik birimler; Plato alanları, aşınım yüzeyleri, ova ve vadi tabanı ile bu birimler arasında yer alan geçiş zonu olmak üzere dört gruba ayrılır. Plato Alanları : Dicle Nehri nin batısında yer alır. Volkan yaşlarına göre farklı eğimler gösterir. Eski volkanizma üzerinden topoğrafya aşınmadan dolayı düz olup, yer yer akarsularla ayrılmıştır. Çıkış bacaları düzleşmiştir. Yeni volkanizma üzerinde kraterler volkan konileri belirgin olup, eğimleri fazladır. Aşınım Yüzeyleri : Dicle Nehri nin batısında Pliyosen yaşlı yeniköy formasyonu üzerinde yer yer akarsularla yarılmış, uzayabilen geniş düzlüklerdir. Vadi Tabanı Taşkın Alanı : Dicle Nehri boyunca menderesli yataklar, akarsu sekileri, bum odaları, eski nehir yatakları, kopuk menderesler, kulaklar, taban dolgusu biçiminde oluşmuştur. Geçiş Zonu : Plato alanı ve aşınım yüzeyleriyle Dicle nehri taşkın alanı arasında yer alan, yer ter az eğimli yamaçlar, dik yamaçlar aşınım ve birikim glasileri ile akarsu ağızlarında yelpazeler şeklinde gözlenir. Diyarbakır ilinin yükselti haritası harita a.2 de gösterilmiştir. Diyarbakır İmar Planı Araştırması - 1991 3

A.5. Jeomorfolojik Yapı ve Stratigrafi İnceleme alanında Jeolojik birimler otokton ve allokton olmak üzere iki kısımda incelenir. Diyarbakır ilinin jeolojik durumu Ekler bölümünde harita a.3. de verilmiştir. a)otokton Birimler Midyat Grubu : İsmini Mardin in Midyat İlçesinden almıştır. Alton üste doğu Gercüş Formasyonu ve Gaziantep Formasyonu olmak üzere ikiye ayrılır. Alt Eosen yaşlı Gercüş Formasyonu kırmızı, pembe, mor renkli konglomera, kumtaşı, çamurtaşı ile temsil edilir. Tane boyutu 1-3 cm den oluşan çakıl Eosen yaşlı Gaziantep formasyonu bulunur. Killi-kumlu, tebeşirli kireç taşlarından oluşan birim kirli beyaz, krem renk tonuna sahiptir. Bal fasilli ve karstik yapılara sahiptir. Fırat Formasyonu : Alt Miyosen yaşlı formasyon daha çok pembe, krem renkli sert kristalize kireç taşlarından oluşur. Resifal kireçtaşı litolojisinde olan birim, bol alg-mercan ve kavkılıdır. Taban kısımlarında yerel olarak çakıllı kireçtaşı seviyesi gözlenir. Lice Formasyonu : İnceleme alanında çok geniş alanlar kaplayan birim, Alt Miyosen yaşındadır. Kumlu, Killi ve kireçtaşı bantları içermektedir. Kalınlığı 1000 m 2 ye kadar varan istifle fosil gözlenmektedir. Şelmo Formasyonu : Üst Miyosen yaşlı formasyon tutturulmamış çakıltaşı, kiltaşı ardalanmasından oluşur. Bol çapraz tabakalı olan birim, gri- beyaz renklidir. b) Allokton Birimler Karadut Karmaşığı : Kretase yaşlı Karadut formasyonu krem, kirli beyaz gri renkli kumtaşı, kiltaşı ortalamasından oluşur. Yer ter Dört yumrulu kumlu kireçtaşı tabakaları da mevcuttur. Tanelerde derecelenme ve çimentolaşma mevcuttur. Koçali Karmaşığı : Juro-alt kretese yaşlı Koçali Karmaşığı olarak adlandırılanlar, birim serpantinit, gabro, bozalt tüt ve piroklastlardan oluşur. Genelde yeşil renk tonlarına sahiptir. Kalınlığı 300 m. civarındadır. Çüngüş Formasyonu : Eosen-Alt Miyosen yaşlı formasyonun litolofisi kumtaşı-kiltaşı ardalaşmasından oluşur. Gri, krem renginde karbonat çimentolu olup, ince katmanlıdır. Tabaka duruşları kısa mesafede sıkça değişmektedir. Kil taşlarının yoğun olduğu kısımların topografyası fazlaca düzleşmiştir. 4

Pötürge Metomorfitleri : Adını Malatya nın Pötürge ilçesinde alan birim gnays, şilt litolojisindedir. Metamorfiklerin tepe kısımlarında kristalize beyaz mermerler bulunun. Krem, bej renk tonlarına sahip üstü geniş alanlara yayılmıştır. A.5.1. Metemorfizma ve Mağmatizma: İlimizde gerçekleşen volkanik oluşumlar yaklaşık 10.000 km 2 lik bir alana yayılan volkanikler bazalt litolojisinde olup, yer yer piroklastikler şeklinde çıkış yerleri hakimdir. Ana çıkış yerleri K-G açılma çatlağı şeklinde olan Karacadağ civarıdır. Bu bazaltlar orta miyosenden itibaren Arap plakası ile Anadolu plakasının çarpışması sırasında sıkışma sonucu kuvver dinyelemesine bağlı olarak polisen K-G yönlü impaktejen türlü riftlerden monta yükselimi vasıtasıyla meydana gelen kıtasel plato bazaltlarıdır. Bunları oluşturan ana mağma, üst montonun kısmı ergimesi sonucu meydana gelmiştir. Kuzey kısımlarda ise bitli, metomortizlerinin devamı olan pötürge metomortikleri bulunur. Oldukça kıvrımlı, ezilmiş, kayak topluluğuna sahip bu metomortikler bol kıvrım ve olaylara sahiptir. A.5.2. Tektonik ve Paleocografya İlimizde gerçekleşen tektonik faaliyetler; Jeolojik süreç içinde çalışma alanımız ve yakın çevresi önemli tektonik olaylara maruz kalmıştır. Bunun sonucu olarak pek çok tektonik yapı gelmiştir. Gelişen bu yapılar Anadolu levhası ile Arabistan levhalarının üst kretose den günümüze değil birbirleriyle olan karşılıklı hareketlerin sonucudur. Çalışma alanı geneli Güneydoğu Anadolu kurum kuşağı içerisinde yer alır. Kuzey alanlarda Güneydoğu Anadolu bindirme kuşağına yaklaşıldığından tektonik yapılarda artış gözlenir. Bölgede en önemli kurumlanma olayı, orta-üst miyosen döneminde Arap ve Anadolu levhalarının çarpışmaya başlaması sonucu meydana gelmiştir. Bu kıvrımlanma sonucu, yaşlı yaşlı birimler ile üste gelen genç birimler hep birlikte kıvrımlanmış ve bölgenin bugünkü kıvrımlı topoğrafyası meydana gelmiştir. İlimizde ve çevresinde özellikle tortul kayaçlar içinde çok sayıda fosil tespit edilmiştir. Örnek olarak numulit assilina, miogypsina, alveolina gibi fosiller gösterilebilir. SONUÇ: Kentin gelişim yönü; doğuda kentin bulunduğu platodan 100 metre aşağıdaki Dicle Nehri vadisinden dolayı bu yönde doğal bir eşikle sınırlanmış durumdadır. Ayrıca kuzeybatı ve batı yönünün zemin sağlamlığı ve diğer kentsel oluşum eşiklerinden dolayı kent kuzeybatı ve batı yönlerinde gelişim göstermektedir. KAYNAKLAR: 1. Çevre Durum Raporu, Diyarbakır, 2010 2. MTA Bölge Müdürlüğü, Diyarbakır ve Çevresinin Mühendislik Jeoloji Haritası 5

B.1. Enerji Kaynakları B.1.1. Güneş: B. DOĞAL KAYNAKLAR Bütün dünya ülkelerinde görülen enerji sorunlarına karşı dünyanın gözleri Temiz enerjiye dönmüştür. Dünyanın tropik ve yarı tropik bölgeleri bol güneşli olup güneş enerjisinde tam ve ekonomik olarak yararlanabilecek ülkeleri içine almaktadır. Daha açık bir anlatımla havanın 200 ve hatta 300 günden çok açık olduğu yani güneşli olduğu bölgelerde güneş enerjisinden ekonomik olarak yararlanılabilmektedir. (Yıllık 200 saati geçen yörelerde) Dünyamızın 45 kuzey ve 45 güney enlem kuşakları arasında bulunan Güneş komeii adı verilen bölgeler, en çok güneş alan yerler arasındadır. Türkiye de bu kuşak içinde yer almaktadır. Bu nedenle, dünyanın en çok güneş enerjisi potansiyeline sahip olan ülkelerinden birisidir. Ülkemizde cm 2 ye bir saatte düşen güneş enerjisinin yıllık ortalama değeri, 40 kalori civarındadır. Ayrıca ortalama olarak 2.610 saat olup, maksimum ve minimum süreler Temmuz (362h) ve Aralık (98h) aylarında gerçekleşmektedir. Aylık Ortalama Açık Gün Sayısı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 7,4 6,8 7,1 6,3 9,8 19,1 23,8 24,7 22,3 14,0 10,2 6,9 13,2 İlimizde 1980 ila 2011 yılları arasında ortalama yıllık 155 gün hava açık geçmektedir. 2011 yılında ise açık gün sayısı 174 dür. Uzun yıllar verisine göre Diyarbakır da 1999 yılında 218 açık gün sayısı ile en açık yıl denilebilir. Bilimsel olarak, yıllık güneşlenmenin 2.000 saati geçtiği bütün yörelerde güneş enerjisiyle çalışan aygıtlar ekonomik sayılırlar. Teorik olarak yılda, Türkiye nin tüm yüzeyine isabet eden güneş enerjisi miktarı 1,2 x 10 11 ton taş kömürüne eşit olduğunu hesaplanmıştır. İlimizde Meteoroloji Bölge Müdürlüğü tarafından ölçümler uzun yıllar ve 2010 yılına ait aylık ortalama güneşleme süresi ve güneşlenme şiddeti değerleri tablolarda görülmektedir. 2010 yılında toplam güneşlenme süresi 2784.8 saattir. Tablo b.1.aylik ORTALAMA GÜNEŞLENME SÜRESİ (Saat) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 3,9 4,8 5,6 7,0 9,7 12,2 12,4 11,7 9,9 7,4 5,4 3,8 7,8 2011 yılı Aylık Ortalama Güneşlenme Süresi (Saat) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 2,7 3,2 5,6 8,2 9,4 10,8 12,0 11,2 9,3 6,9 6,9 5,3 7,6 Tablo b.2.aylik ORTALAMA GÜNEŞLENME ŞİDDETİ (Cal/ Cm 2 ) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 184,6 259,3 362,4 457,1 568,3 649,8 634,7 567,8 481,4 338,2 225,7 162,5 407,7 2011 yılı Aylık Ortalama Güneşlenme Şiddeti (Cal/Cm 2 ) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 203,0 271,2 509,6 716,4 893,7 966,3 1032,6 930,2 702,0 495,4 395,1 261,7 614,8 6

İlimiz 2011 yılında ortalama günlük 7,6 (7 Saat 36 dk) saat güneşleme süresi ve 614,8 cal/m 2 gün güneş ışınım şiddeti ölçülmüş olup güneş enerjisi bakımından en şanslı İllerden biri olmasına rağmen, güneş enerjisinden en az yararlanan illerdendir. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü tarafından yapılan ölçümlere göre; İlimizin, en fazla Mayıs, Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül aylarında güneş ışığına maruz kaldığı ve güneş ışınlarının şiddetli olduğu tespit edilmiştir. B.1.2. Su Enerjisi: Nehirler ve akarsular, su toplama havzalarında biriktirilerek barajlar oluşturulmakta ve elektrik enerjisi üretilmektedir. Suyun bu şekilde elektrik enerjisine dönüştürülmesi düşük maliyetli, yüksek verimlidir. Su enerji açısından büyük önem arz eden ve DSİ 10. Bölge Müdürlüğü etüt programında yer alan ileri yıllarda ele alınacak olan projeler : Barajlar : Diyarbakır da bitmiş, inşaat halinde ve proje aşamasında olan birçok baraj ve gölet mevcuttur. İlin geniş tarım alanlarını sulamaya yönelik göletlerin yapımında son yıllarda büyük gelişmeler sağlanmıştır. 1-Karakaya Barajı ve HES Tesisleri: Diyarbakır ili Çüngüş ilçesi sınırlarında olan Karakaya barajı 1987 yılında işletmeye açılmıştır. Enerji üretmek amacıyla inşa edilen baraj, beton kemer tipindedir. Temelden yüksekliği 173 m gövde hacmi 2 hm 3, toplam göl hacmi 9580 hm 3 olan baraj, yılda 7354 GWh elektrik üretmektedir. 2-Devegeçidi Barajı: Kaya dolgu tipi ile yapılan Devegeçidi barajı 1972 yılında işletmeye açılmıştır. Diyarbakır ili sınırlarında olan baraj 106.000 ha cazibeli sulama amacıyla inşa edilmiştir. Halen 5800 ha net alanı sulamaktadır. 3-Yukarı Dicle Projesi Çınar-Göksu ve Tesisleri İnşaatı: Diyarbakır ili Çınar ilçesine 5 km mesafede Diyarbakır-Mardin ili Devlet Karayolu üzerindeki Göksu Köprüsünün 700 m mansabında Göksu Çayı üzerinde 657 m talveg kotunda bulunmaktadır. Kil çekirdekli kaya dolgu tipinde, temelden yüksekliği 52 m olarak inşa edilen baraj ile Göksu çayının sağ ve sol sahilinde bulunan tarıma elverişli arazilerden 3.582 ha arazi sulanmaktadır. 1- Kralkızı-Dicle Projesi: a) Kralkızı barajı ve HES tesisleri inşaatı. Diyarbakır a 81 km mesafede olan Kralkızı Barajı Diyarbakır il sınırları içinde Dicle Nehrinin ana kollarından olan Maden Çayı üzerinde; Dicle ilçesinin 6 km güney batısında 707 m talveg kotunda kaya dolgu tipinde, temelden yüksekliği 126 m olan barajın göl hacmi 1919.6 hm 3 ve maksimum göl alanı 57.7 km 2 dir. b) Dicle Barajı ve HES İnşaatı. Diyarbakır ili sınırları içerisinde Eğil ilçesinin 7 km güneydoğusunda Dicle nehrinin ana kollarından olan Maden ve Dibni Çaylarının birleştiği Dicle Nehri nin meydana getirdiği mevkiinden 800 m ve Kralkızı Barajı aksının 22 km menbasında, 640 talveg kotunda inşa edilmiştir. 7

İçme suyu + sulama+enerji amaçlı baraj Kralkızı Barajı ve Devegeçidi Barajları ile ortak olarak çalışmaktadır. Baraj eksenel kil, çakıl çekirdekli, kaya dolgu tipinde temelden yüksekliği 87 m olan Dicle barajının göl hacmi 1 250 hm 3 ve göl alanı 24 km 2 dir. Dicle Barajından alınacak su ile Dicle Nehrinin sağ sahilinde bulunan Ergani, Diyarbakır merkez, Çınar ve Mardin-Savur ovaları sulanacaktır. Dicle sağ sahil ovalarından 54.279 ha cazibe, 75.880 ha da pompajla olmak üzere toplam 130.159 ha arazi sulanacaktır. Ayrıca santral 2x55=110 MW gücünde olup, yılda 298 milyon KW elektrik enerjisi üretilecektir. Diyarbakır İline 1.etapta 3 m 3 /s olmak üzere toplam 6 m 3 /s içme suyu temin edilecektir. B.1.3. Kömür : Kömür yanabilen fosil bir yakıttır. İlimizde Silvan Hazro İlçelerinde 1.800.000 ton (mümkün) linyit kömürü mevcuttur. Günümüzde mevcut olan kömür kaynaklar tekniğine uygun olarak işletilip, değerlendirilmemiştir. B.1.4. Doğal Gaz : Temiz bir yakıt olan ve hava kirliliğinin azaltılmasına olumlu katkı yapacağı düşünülerek doğalgaz kullanımı yaygınlaşmaya başlamıştır. İlimiz Kocaköy katin sahasında doğal gaz rezervi mevcuttur. Rezerv miktarı açısından herhangi bir resmi araştırma yapılmamış olup sözkonusu rezerv özel sektör tarafından elektrik üretiminde kullanılmaktadır. Malatya-Diyarbakır-Adıyaman dan geçecek olan doğalgaz hattının döşenmesi devam etmekte olup proje tamamlandıktan sonra doğalgaz enerjisi İlimizde konutlarda ve sanayi tesislerinde kullanılacaktır. B.1.5. Rüzgar: Rüzgârlar, sıcaklık farkları ile alçak ve yüksek basınçların yer değiştirmesiyle oluşur. Rüzgâr enerjisinden yel değirmenleri ile elektrik enerjisi üretilebilmektedir. Rüzgâr enerjisi kirlilik yaratmayan, yenilenebilir bir enerjidir. AYLIK ORTALAMA RÜZGAR YÖNÜ VE HIZI (m/s) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 1,8 2,1 2,2 2,1 2,2 3,0 2,9 2,6 2,3 1,8 1,6 1,6 2,2 Diyarbakır İli 1970 2011 yıllarına ait ortalama rüzgâr hızı 2,2 m/sn olarak ölçülmüş olup hali hazırda rüzgâr enerjisinden faydalanılmamaktadır. B.1.6. Biyomas ( Biyogaz, Odun, Tezek ): Biyogaz; gübre, bitkisel atık ve benzeri organik atıkların oksijensiz ortamda fermante olması sonucu meydana gelen yanıcı bir gazdır. İlimizde biyogaz denilen enerjiden yararlanılmamaktadır. Biyomas; bitkisel ürünlerin, hayvan ve ortam atıklarının, şehir ve endüstri artıklarının çevirimi yoluyla enerji elde etme metodudur. İlimizde Kırsal kesimlerde yaşayanlar tarafından ısınma dönemlerinde hayvan gübresi çok yaygın kullanılmaktadır. 8

B.1.7. Petrol: İlimiz sınırları içersinde zengin petrol rezervleri mevcuttur. Kocaköy-Katin, Bismil- Kastel, Eğil-Sarıcak ve Merkeze bağlı Baykan, Kurkan Şahaban sahalarında mevcut petrol rezervleri TPAO ve özel sektör tarafından işletilmektedir. Petrol üretimine ait bilgiler tabloda verilmiştir. Tablo b.3. Petrol Üretim Miktarı Firma Adı Günlük Petrol Üretimi (Su+Petrol) Varil Ayrıştırılan Petrol Miktarı Varil Ayrıştırılan Su Miktarı Varil TPAO 15.430 1.860 13.670 N.V. TURKSE 140.000 114.000 16.000 PERENCO KAYNAK: MTA Bölge Müdürlüğü, Envanter Çalışmaları B.1.8. Jeotermal Sahalar: Çermik Kaplıcası: Diyarbakır Çermik ilçesine 3 km. mesafede Hamambaşı mevkiindedir. Kaplıca suyunun; debisi 6.66 L/s, sıcaklığı 48.5 c, kükürtlü hidrojen, kokulu kükürt çözeltisi bırakan renksiz sulardır. Radyoaktivitesi 10 Eman, katı unsurun miktarı 845.9 mg/l, serbest gaz 670.1 mg/l, erimiş unsur miktarı 1516 mg/l dir. Çermik Kaplıcası suları hipotermal sodyumlu bikarbonatlı, klorürlü sular sınıfına girer. B.2. Flora ve Fauna B.2.1. Ormanlar: Diyarbakır ın il genelindeki orman alanın genel alana oranı %24.3 tür. Bu ülke genelindeki arzulanan %25 orana çok yakındır. Ancak yöremizde var olan ormanlar çoğunlukla bozuk karakter taşıyan ormanlar olduğundan rehabilitasyon zarureti vardır. Orman yapısı, ağırlıklı olarak mazı meşesi adı verilen türden oluşmaktadır. Yüksek kesimlerde aşırı soğuklara dayanıklı ardıçlar ön plana geçer. Diyarbakır Orman İşletme Müdürlüğünün saha döküm verileri şöyledir: Normal Koru : -- Bozuk Koru : -- Normal Baltalık : 71.609 Ha. Bozuk Baltalık : 269.998 Ha. Açıklık Alan : 1.123.366 Ha. Genel Alan : 1.464.973 Ha. İl ormanlarında normal koruluk yoktur. Meşe dışında, ormanların ana ağaç yapısını, ardıç, karaçam, söğüt, çınar, ceviz, kavak ve menengiç gibi türler oluşturmaktadır. Diyarbakır ilinde orman funda olarak kullanılan arazilerin toplam alanı 384.662 hektardır. Bunun % 0,2 si düz % 1,7 si hatit % 18,1 i orta, % 79,3 i dik eğime sahip olup, % 1,3 ü orta, % 4,9 u sığ, % 93,6 sı toprak derinliğine sahiptir. Bağ-Bahçe arazilerinin toplam yüz ölçümü 28,705 hektardır. (Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü ) B.2.2. Çayır ve Mera: 9

İlimiz Çayır ve mera varlığı 381642 hektardır. Arazinin % 1 i düz, % 12,2 si hafif, %36,5 i orta, % 50,2 si dik eğime sahiptir. Çayır mera arazinin % 0,3 ü derin, % 1,1 i orta derin, %29,4 ü sığ, %69,01 çok sığ toprak derinliğine sahip olup, %0,6 sı hafif, %13,9 u orta, %49,4 ü şiddetli, %36 sı çok şiddetli eğime sahip arazilerdir. B.2.3. Sulak Alanlar: Diyarbakır şu anda yapımı tamamlanarak faaliyete geçen sulama göletleri: GÖLETİN ADI YERİ İŞLETMEYE AÇILDIĞI YIL Beşpınar Göleti Diyarbakır İli Çınar İlçesi sınırları içinde 1980 Kuruçay Deresi üzerinde inşaa edilmiştir. Ortaviran Göleti Çınar İlçesi, Ortaviran Deresi 1963 Kabaklı Göleti Diyarbakır a 10 km. uzaklıkta Kadıköy 1980 Deresi üzerinde Gözegöl Göleti Diyarbakır a 21 km. uzaklıktaki Çağtıran 1964 Deresi üzerinde Halilan Göleti Çermik İlçesi sınırlarında Çoruk Deresi üzerinde 1979 Künreş Göleti Çınarlı İlçesi 1979 Kurtkayası Göleti Diyarbakır 1970 Karahan Göleti Çınar İlçesi 2004 Kozan Göleti Diyarbakır Merkez 1996 Alatosun Göleti Çınar İlçesi 2004 Batman-Silvan (I.Kıs.) Silvan İlçesi 1972 Sağ Sahil Sulama (II. Kıs.) 1989 Bunlardan başka mesire ve piknik alanı olarak yoğun bir şekilde kullanılan Devegeçidi Barajı vardır. B.2.4. Endemik Bitkiler: İlimizde endemik bitkiler ile ilgili bilgiler F. Bölümünde verilmiştir. B.2.5. Fauna ve Endemik Hayvanlar: Bu konuda bilgiler F. Bölümünde verilmiştir. B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları Bu konudaki mevcut bilgiler F. Bölümünde verilmiştir. B.3. Toprak 10

İklim topoğrafya ve ana madde farklılıkları nedeniyle Diyarbakır da çeşitli büyük toprak grupları olmuştur. Büyük toprak gruplarının yanı sıra toprak örtüsünden yoksun bazı arazi tipleri de görülmektedir. Alüvyon Topraklar: Bu topraklar akarsular tarafından taşınıp depolanan materyal üzerinde oluşan ( A ) C profili genç topraklardır. Mineral bileşimleri akarsu havzasının litolojik bileşimi ile jeolojik periyotlarda yer alan toprak gelişim bağlı olup heterojendir. Profillerinde horizonlaşma ya hiç yok ya da çok az belirgindir. Buna karşılık değişik özellikte katlar görülür. Çoğu yukarı arazilerden yıkanan kireççe zengindir. Alüvyal toprakları, bünyelerine veya bulundukları bölgelere yahut evrim devlerine göre sınıflandırılırlar. Bunlarda üst toprak alt toprağa belirsiz olarak geçit yapar. İnce bünyeli ve taban suyu yüksek olanlarda düşey geçirgenlik azdır. Yüzey namlı ve organik maddece zengindir. Alt toprakta hafif seyreden bir indirgenme olayı hüküm sürer. Kaba bünyelikler iyi drene olduğundan yüzey katları çabuk kurur. Üzerlerindeki bitki örtüsü iklime bağlıdır. Bulundukları iklime uyabilen her türlü kültür bitkisinin yetiştirilmesine elverişli ve üretken topraklardır. Alüvyon topraklar Diyarbakır ilinde daha çok Dicle nehri ve Batman çayı boyunca uzanmaktadır. Toplam alanları 28.328 hektardır. Bunun 27.935 hektarı I. Sınıf, 368 hektarı II. Sınıf, 25 hektarı III. Sınıf arazilerdir. Diyarbakır ilindeki alüvyal toprakların tuzluluk ve alkalilik sorun yoktur. Kolüvyal Topraklar: Genellikle dik eğimlerin eteklerinde ve vadi ağızlarında yer alırlar. Yer çekimi, toprak kayması, yüzey akışı ve yan derelerle taşınarak birikmiş materyaller üzerinde oluşmuş ( A ) C profili genç topraklardır. Ayrıca özellikleri bakımından daha çok çevredeki yukarı arazi topraklarına benzerlerse de ana materyalde derecelenme ya hiç yada yetersizdir. Profilde yağışın veya yüzey akışın yoğunluğuna ve eğim derecesine göre değişik parça büyüklüğü içeren katlar görülür. Bu katlar alüvyal topraklarda olduğu gibi birbirine paralel olmayıp düzensizdir. Dik eğimliler ve vadi ağızlarında bulunanlar çoğunlukla az topraklı olup, kabataş ve molozlarla parçaların çapları küçülür. Eğimin çok azaldığı yerlerde parçaların çapları küçülüp alüvyon parçaları düzeyine geleceğinden bu gibi yerlerde kolüvyal topraklar geçişli olarak alüvyol topraklara karışır. Bunlarda eğim tek tip olup materyalin geldiği yöne doğru artmaktadır. Ara sıra taşkına maruz kalırlarsada eğim ve bünye nedeniyle drenajları iyidir. Tuzluluk ve sodiklik gibi sorunları yoktur. Kolüvyol topraklar Diyarbakır ilinin her yerinde özellikle küçük akarsu vadilerinde bulunmaktadır. Yağışın yeterli olması veya sulanmaları halinde verimleri yüksektir. Toplam alanları 21.032 hektardır. Kahverengi Orman Toprakları: Kahverengi Orman toprakları kireçce zengin ana madde üzerinde oluşur. Profilleri A ( B ) C şeklinde olup Horizonlar birbirine tedricen geçiş yapar. A horizonlar çok gelişmiş olduğundan iyice belirgindir. Koyu kahverengi ve dağılgandır. Gözenekli veya granüler bir yapıya sahiptir. Reaksiyonu genellikle kalevi bazen de nötr dür. B horizonunun rengi açık kahverengi ile kırmızı arasında değişir. Reaksiyonu A horizounundaki gibidir. Yapı granüler kil birikmesi olabilir. Çok az miktarda kil birikmesi olabilir. Horizonun aşağı kısımlarında CaCO 3 bulunur. Kahverengi orman toprakları genellikle geniş yapraklı orman örtüsü altında oluşur. Bunlarda etkili olan toprak oluşum işlemleri kalsifikasyon ve biraz da podzollaşmadır. Drenajları iyidir. Çoğunlukla orman veya otlak olarak kullanılır. Tarıma alınmış olanların verimleri iyidir. Kahverengi orman topraklarına Diyarbakır ın her ilçesinde rastlanmaktadır. 11

Bunun 86.568 hektarı I. IV. Sınıfları, diğerleri VI. VII. Sınıflardadır. Eğimleri yüksek buna bağlı olarak derinlikleri sığ, yer yer çok sığ dır. Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakları: A ( B ) C profilli topraklardır. A horizonu iyi oluşmuş ve gözenekli bir yapısı vardır. (B) horizonu zayıf oluşmuştur. Kahverengi veya koyu kahverengi granüler veya yuvarlak köşeli blok yapıdadır. ( B ) horizonunda kil birikimi yok veya çok azdır. Kireçsiz kahverengi orman toprakları genellikle yaprağını döken orman örtüsü altında oluşur. Bu topraklar Çüngüş ilçesinde bulunmaktadır. Toplam alanı 251 hektardır. Kahverengi Topraklar: Çeşitli ana maddelerden oluşan ABC profilli topraklardır. Oluşumlarında kalsifikasyon rol oynar. Bu işlem sonucu profillerinde çok miktarda kalsiyum bulunur. Erozyona uğrayanlarında A ve C horizonu kahverengi veya grimsi kahverengi 10-15 cm. kalınlığında ve granüler yapıdadır. Organık madde içeriği ortadadır. Reaksiyonu nötr veya kalevidir. B. Horizonu açık kahverengiden koyu kahverengiye değişir ve kaba yuvarlak köşeli blok yapıdadır. Bu horizon tedrici olarak soluk kahverengi veya grimsi, çok kireçli ana maddeye geçit yapar. Kahverengi topraklarda bütün profil kireçlidir. B. Horizonunun altında beyazımsı ve çoğunlukla sertleşmiş kireç birikme katı yer alır. Bu topraklar yazın uzun periyotlar kuru kalır ve bu periyotlarda kimyasal ve biyolojik etkinlikler yavaştır. Kahverengi topraklar Merkez, Bismil, Dicle, Hazro, Lice, Silvan ilçelerinde bulunmaktadır. Toplam alanları 197,312 hektardır. Eğimleri genellikle dik ve çok dik olup, derinlikleri genellikle sığdır. Kırmızı Kahverengi Topraklar: Solunum rengi hariç, hemen bütün özellikleri kahverengi toprakların aynı veya benzeridir. A horizonu tipik olarak kırmızımsı kahverengi veya kırmızı ve yumuşak kıvamdadır. B horizonu kırmızı veya kırmızımsı kahverengi, daha ağır bünyeli ve oldukça sıkıdır. B horizonu bulunur. Beyazımsı olan bu horizon yumuşak veya çimentolaşmış olabilir. Kırmızımsı kahverengi toprakları çeşitli ana maddeler üzerinde oluşur. Doğal bitki örtüsü uzunca otlar ve çalılarda doğal drenajları iyidir. Bu topraklar Merkez, Bismil, Çermik, Çınar, Dicle, Ergani, ilçelerinde bulunur. Toplam alanları 307.508 hektardır. Bazaltik Topraklar: Bu toprakların özellikleri bir dereceye kadar, benzer iklim koşullarında kireçtaşı üzerinde oluşmuş topraklarınkine benzemektedir. Ağır kili topraklardır ve profilleri iyi gelişmemiştir. A horizonunun yapısı granülerden blok a kadar değişim B horizonu genellikle daha ağır bünyeli ve blok yapıdadır. Bazaltik topraklarda nötr ile orta kalevi arasında değişir. Fiziksel özellikleri kötü olduğundan verimleri düşüktür. Diyarbakır da bu topraklar Merkez, Çermik, Çınar, Dicle ve Ergani ilçelerinde bulunur. Eğimleri dik veya çok dik buna bağlı olarak derinlikleri sığ veya çok sığdır. Bu toprakların % 38 i taşlı, % 13 ü kayalıdır. Bu toprakların % 63 ü toprak işlemeli tarıma uygundur. Çıplak Kaya ve Molozlar: Üzerinde toprak örtüsü bulunmayan parçalanmamış veya kısmen parçalanmış sert kaya ve taşlarla kaplı sahalardır. Genellikle bitki örtüsünden yoksundurlar. Bazen arasında toprak bulunan kaya çatlaklarında veya topraklı küçük ceplerde yetişen çok seyrek orman ağaçları çalı ve otlar bulunabilir. Diyarbakır genelinde bu tip arazilerin toplam alanı 42.439 hektardır. Bu alan il genel alanının % 2,8 ini oluşturur. Irmak Taşkın Yatakları: 12

Akarsuların normal yatakları dışında feyezan halinde iken yayıldıkları alanlardır. Genellikle kumlu, çakıllı ve molozlu malzeme ile kapatırlar. Taşkın sulan ile sık-sık yıkanmaya maruz kaldıklarından toprak materyali ihtiva etmezler ve bu nedenle arazi tipi olarak nitelendirilirler. Tarıma elverişli olmadıkları gibi üzerlerinde doğal bitki örtüsü de yoktur. Diyarbakır da bu tür arazilerin toplam alanı 16.054 hektardır. İl Genel yüz ölçümünün % 1 ini meydana getirirler. Tablo b 4 - Büyük Toprak Gruplarına Göre Arazi Sınıfları ( Hektar ) Büyük Arazi Sınıfları ( Hektar ) Toprak Grubu I II III IV V VI VII VIII Toplam Alüvyal Topraklar Kolüvyal Topraklar Kahverengi Orman Top. Kireçsiz Kah. Orman Top. Kahverengi Topraklar Kırmızımsı ah. Topraklar Bazalt Topraklar Irmak Yatakları 27935 1368 25 29328 2075 13006 4482 1338 100 31 21032 1785 19775 34354 30654 115555 398949 601072 251 251 4746 24316 43112 73222 19917 32004 197317 59370 85555 36529 51643 915 33061 40435 307508 48235 65217 29648 42557 64916 44487 295060 16054 16054 Çıplak kaya 42439 42439 ve Molozlar Toplam 144146 209237 148150 199414 915 233549 516157 58493 1510961 KAYNAK: MTA Bölge Müdürlüğü Envanter Çalışmaları, İl Tarım Müdürlüğü Envanter Çalışmaları B.4. Su Kaynakları: Su Kaynakları Potansiyeli Yerüstü Suyu Toplamı : 6905 hm 3 Dicle Havzasından : 6520 hm 3 Fırat Havzasından : 385 hm 3 Yeraltı Suyu : 350 hm 3 Toplam Su Potansiyeli : 7255 hm 3 Dicle nehri Akışı : 7128 hm 3 Sinek Çayı Akışı (Fırat tan) : 200 hm 3 Toplam Su Akışı : 7328 hm 3 B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar: İçme Kullanma Suyu Potansiyeli; Ön incelemesi tamamlanan : ---- Diyarbakır Kenti İçme Suyu II. Merhale (Planlanan) : 3 000 lt/sn (*) 13

Diyarbakır Kenti İçme Suyu I. Merhale (İşletmede) : 3 000 lt/sn Gözeli Su Havzası Kaptajı (İşletmede) : 150 lt/sn Gözeli Su Havzası YAS (kuyular) (İşletmede) : 200 lt/sn 5216 Sayılı Yasa İleYeni Birimler (İşletmede) : 934 lt/sn İşletmeden Çıkarılmış Kaynaklar : 386lt/sn (**) Kent İçi Özel+Resmi Kuyular : 149 lt/sn İl Toplamı : 7 435 lt/sn (**) İlimizde daha önce içme suyu kaynağı olarak kullanılıp daha sonra çeşitli nedenlerden ötürü hizmet dışı kalan kaynaklar şunlardır: 1. Anzele Kaynağı : 110 lt/sn 2. İçkale Kaynağı : 10 lt/sn 3. Alipınar Kaynağı : Kuru 4. Toplu Konut (kuyular) : 24 lt/sn 5. Yeniköy deki YAS (Kuyular) : 70 lt/sn 6. Silvan yolu YAS (Hamidiye Kuyuları) : 100 lt/sn 7. Kent İçinde Kalmış Diğer Kuyu ve Kaynaklar: 72 lt/sn TOPLAM : 386 lt/sn Aktif Su Potansiyeli; (*) (**) 7 435 (3 000+386) = 4 049lt/sn = 127,7 hm3/yıl İl Sınırları Dahilindeki Barajlar Baraj Rezervuarı Yüzeyleri : 50.272 ha Atatürk Barajı : 2.452 ha (81 700 ha) Batman Barajı : 3.100 ha Devegeçidi Barajı : 3.214 ha Dicle Baraji : 2.650 ha Dibni Barajı : 4.160 ha Dilaver Barajı : 71 ha Ergani Barajı : 89 ha Göksu Barajı : 390 ha Ilısu Barajı : 3.750 ha Karakaya Barajı : 1868 ha (29 800 ha) Kale Barajı : 960 ha Kıbrıs Barajı : 152 ha Kralkızı Barajı : 6000 ha Kolluder Barajı : 273 ha Lice-Hani Barajı : 340 ha Oyuklu Barajı : 45 ha Silvan Barajı ve ara depolamalar : 20.758 ha 14

S. No Bel edi ye AD NS 20 09 H. Sa yıs ı Bölgenin jeolojik yapısı incelendiğinde memba niteliğindeki kaynakların Karacadağ bölgesindeki bazalt formasyonundan beslendiği anlaşılmaktadır. Bazaltların normal bir yer altı su napı yoktur. Ancak damar halindeki bazalt çatlaklarının eklem ve çatlaklarına bağlı olarak batı istikametindeki yayvan vadilerle beslenen mevzi suların oluşturduğu bir yeraltı mevcuttur. Bu nedenle açılan kuyulardaki yer altı suyu derinliği 2 10 m arasındadır. Şelmo Formasyonu genellikle kili, siltli kumtaşı ve çakıl taşı marnlı seviyelerin ardalaşmasından oluşmuştur. Hakim litoloji kil olup, genelde geçirimsiz bir birim oluşturmuştur. Kuzeyde Deve geçidi deresi, güneyde Havar çayı vadilerinde bazalt örtüsü altında görülmeleri Karacadağ volkanikleri altında sürekli yayıldığını göstermektedir. Bu formasyon az da olsa altı suyu taşımaktadır. Şelmo formasyonunun yer altı su tablasının ortalama statik seviyesi 5 15 m arasındadır ve yer altı su tablası genelde topografyaya uygunluk göstermektedir. Midyat formasyonu kireçtaşı yapısındadır. Bazalt örtüsünün altındaki Şelmo sonra yer yer çakıltaşlı marnlı yapıdaki Çermik formasyonun altında yer almaktadır. Bu formasyon Akifer yapısındadır. İlimiz acil içme suyu kapsamında Dicle nehri kıyısında Hamidiye mevkiinde açılan derin içme suyu kuyularında statik seviyenin 25 30 m olduğu gözlenmiş, bu da Akifer basıncının yüksek olduğunu göstermektedir. Derin kuyulardan elde edilen yeraltı suları ise Akifer esaslıdır. Bu itibarla ana su kaynağı Karacadağ etekleridir denilebilir. Yukarıda yazılı su kaynaklarından 1, 4, 5, 6, sıralarında verilen kaynaklar kent içi yoğun yerleşimler nedeni ile şehir merkezinde kalmışlardır. Bu kaynakların ilgili SKKY esaslarına göre kamulaştırma ve diğer tedbirlerin getirilmesi olağanüstü harcamaları gerektirmektedir. İdaremiz bu kaynakların kirlenmeye karşı korunmasına ilişkin gereken tedbirleri almaktadır. Şehrin su ihtiyacının temin edildiği en önemli kaynak hâlihazırda Gözeli su havzasıdır. Havzadan elde edilen içme suyu rezerv Bazalt formasyonundan karşılanmaktadır. Bölgedeki su temini 17 adet aktif ve 4 adeti ise devre dışı olmak üzere toplam 21 adet kuyudan ve kaptaj marifetiyle elde edilmektedir. Gözeli su havzası 14 Aralık 1993 tarih ve 21788 sayılı resmi gazeteyle Diyarbakır Serap Güzeli (Gözeli) İçme Suyu Sondaj Kuyuları İletme Sahası ilan edilmiştir. Gözeli su havzası koruma bantları sınırları içerisine Havar ile Gözeli köyleri girmektedir. Bölgedeki konut sayısı 189 adettir. Yeni aynı alanda faaliyet gösteren çoğu entegre olmak üzere 16 adet endüstriyel tesis mevcuttur. Gözeli su havzasını tehdit altında bırakan bu endüstriyel tesislerin atıksuları merkezi bir sistemle toplanmış olup şehrin atıksu arıtma tesisine pompalanması ile ilgili çalışmalar devam etmektedir. Diyarbakır ili içme suyu kaynaklarının adı, kaynak türü, yeri bağlı olduğu bölge ve su analiz raporları, debi verileri tablolarla verilmiştir. Tablo b.5. Kuyu ve kaynak suları bilgileri 5216 Sayılı Belediyeler Yasası İle DİSKİ ye Bağlanan Yeni Yerleşim Birimleri Dahil Aktif Kaynak Bilgileri Köy Mezra Sondaj 15

KAYAPINAR BAĞLAR BAĞLAR Derinlik S. S. (m) D. S. (m) Q (lt/sn) 1 Ağaçgeçit (kırtı) 346 35 95 2 Bağcılar 88 evler 350 100 20 55 3,0 3 Batıçanakçı Yemişalan 304 45 KAYNAK 4 Batıkarakoç 389 50 114 12 75 5,0 5 Batıkarakoç Karamus 226 29 144 28 122 3,0 6 Buçuktepe (Hıgecug) 37 6 195 130 157 2,0 7 Buçuktepe (Hıgecug) Aşağıbeyan 171 28 68 20 40 10,0 8 Develi 588 70 180 105 130 8,0 9 Gömmetaş (Sırım) 1045 140 100 30 74 5,0 10 Kabahıdır 551 65 152 90 140 1,0 11 Kolludere (kodı) 45 6 126 30 50 0,5 12 Kolludere (kodı) Eğertutmaz 264 35 140 100 120 4,0 13 Kolludere (kodı) Kaşıkçı 90 12 130 25 88 6,0 14 Kolludere (kodı) Taşdirek 452 60 140 28 70 4,5 15 Körtepe 838 90 148 50 108 5,0 16 Pınaroğlu (Mezrık) 190 20 152 64 76 3,0 17 Sarıdallı (Dırmeşur) 439 52 384 10 62 7,0 18 Topraktaş 515 60 98 5 63 10,0 19 Uzunbahçe (Baluc) 494 72 320 190 205 3,0 20 Uzunbahçe (Baluc) Ballıca 137 20 152 80 110 1,6 21 Yukarımollaali (Melealiyajorin) 22 Beneklitaş (Hestiya) 141 28? 201 25 180 35 100 1,5 23 Beneklitaş (Hestiya) Toprakevler 96 19 78 33 35 5,0 24 Cankatran 934 103 54 6 41 4,5 25 Cücük 235 30? 26 Cücük Balpınar(Gırzo) 117 15? 27 Çölgüzeli 191 36 80 21 32 5,0 28 Çölgüzeli Serapgüzeli 1325 250 KAYNAK 29 Gözalan 373 50? 30 Gözalan Leylek 238 32 KAYNAK 31 Gözegöl (Dengecük) 159 20 400 20 38 4,0 32 Gözegöl (Dengecük) Alçak-Taşova 119 15 100 10 60 5,0 33 Talaytepe (Gırbelk) 1001 50 208 61 73 8,0 34 Uyandık (Sekar) 265 25 80 10 55 6,0 35 Yolboyu 2592 450 114 26 96 8,0 36 Yolboyu Çayır 86 15 85 72 75 3,0 37 Yolboyu Güldalı (Tilolık) 29 5 100 15 58 3,5 38 Yolboyu Kuyusırtı 248 43 72 1 20 6,0 39 Büyükkadı 540 85 258 90 155 1,5 40 Büyükkadı Abdioğlu 44 7 130?? İnk 0,5 41 Dicle Tm yanı 8832 352 A=1,5 48 10,5 1.044 42 DicleTm dışı 400 A=6 30 14,0 16

GÖZELİ YENİŞEHİR 43 Dicle KH 323 A=2 51 9,0 44 Dicle Keson KAYNAK 45 Doğuçanakçı 87 17 300 20 168 5,0 46 Erimli (Sımaki) 1015 200 300 33 144 7,0 47 Esenbağ (Zeynıka) 455 70 250 4 140 3,5 48 Gencan 334 61 400 20 168 4,0 49 Gölpınar (Aslanoğlu) 569 75 252 15 162 4,0 50 Hacıosman 268 30 290 10 148 4,0 51 Karabaş 997 110 322 68 159 5,0 52 Karpuzlu (Hacıis) 1196 170 400 A=13 4 15,0 53 Kervanpınar 642 120 320 0 100 5,5 54 Kırmasırt (İngici) 885 85 KAYNAK 55 Kozan 756 90 106 14 67 2,0 56 Köprübaşı 629 90 KAYNAK 57 Nahırkıracı (Şarabi) 357 60 152 20 120 2,2 58 Pınardüzü (Cırnık) 286 50 355 48 210 5,0 59 Sati (Satya) 923 120 180 30 72 10,0 60 Tanoğlu (Sadi) 204 30 200 30 158 2,0 61 Tavuklu 667 80 150 12 140 0,5 62 Yeşilvadi (Çarıklı) Hayvan Borsası 370 A=50 63 Yeşilvadi (Çarıklı) DSİ 367 A=? 86 45,0 64 Yeşilvadi (Çarıklı) Kurtkayası 400 38 76 4,5 65 Yeşilvadi (Çarıklı) Geyiktepe 4457 763 400 70 120 4,5 66 Alpu (Karaveri) 308 40 455 32 105 6,0 67 Bahçelievler 305 28 40 15 30 8,0 68 Başil 494 80 412 6 45 10,0 69 Dökmetaş (Karakilis) 652 70 152 12 102 6,0 70 Dökmetaş (Karakilis) Temsanevleri 84 9 85 71 Güvendere (Kamişek) 1020 140 54 6 41 4,5 72 Güvercinlik (Aynetu) 401 40 28 10 16 10,0 73 Güvercinlik (Aynetu) Harbut 200 20 54 28 40 9,0 74 Sancar (iğliyan) 156 25 150 0 115 3,0 75 Tanışık (Harbicin) 856 120 168 8 55 8,0 76 Üçkuyu 1104 110 110 18 67 7,0 77 Yolaltı (Şilbe) 6504 300 360 120 280 4,0 78 Yukarınasırlar 96 25 80 22 70 10,0 79 Yüksek(Aynetojorin) 401 40 70 15 20 5,0 80 GÖZELİ 1 70 18,5 51 23,0 81 GÖZELİ 2 70 29 53,5 23,0 82 GÖZELİ 3 56 17,6 39,2 29,0 83 GÖZELİ 4 56 3 20 46,0 84 GÖZELİ 5 50 20 35,5 33,0 85 GÖZELİ 6 60 21 38 23,0 86 GÖZELİ 7 40 0,5 1 47,0 87 GÖZELİ 8 60 2,4 24,5 25,0 17

B.ŞEHİR 88 GÖZELİ 9 20 0,7 15,1 31,0 89 GÖZELİ 10 22 0,5 12 25,0 90 GÖZELİ 11 70 9,8 40 42,0 91 GÖZELİ 12 70 4,3 52 38,0 92 GÖZELİ 13 70 1,9 10,8 60,0 93 GÖZELİ 14 70 5 38 24,0 94 GÖZELİ 15 70 34 42,7 23,0 95 GÖZELİ 16 70 12 39 22,0 96 GÖZELİ 17 70 33,5 53,5 Kuru 97 GÖZELİ 18 70 30 40 24,0 98 B.Şehir Karayolları piknik alanı 99 B.Şehir Yeniköy kuyusu 100 B.Şehir Koşuyolu Parkı1 101 B.Şehir Koşuyolu Parkı2 102 B.Şehir Devegeçidi piknik alanı1 103 B.Şehir Devegeçidi piknik alanı2 104 B.Şehir Devegeçidi piknik alanı3 105 B.Şehir Hayvan Barınağı Kaynak: DİSKİ Genel Müdürlüğü Tablo : b.6. Gözeli Havzasına Ait Debi Verileri 1) Gözeli Kaptaj Ölçü Tarihi Debi 19/06/1999 150 lt/s 2) Gözeli Depo (17 kuyunun toplama deposu) 18/05 18/06/1999 200 lt/s İçme Suyu Temin Edilecek Olan Kaynaklar: 1. Dicle Barajı: Diyarbakır 2025 yılı projeksiyonuna göre planlanan Dicle Baraj Gölünün arıtması tamamlanmış olup, arıtmadan kazanılan su şehir suyu dağıtım sistemine bağlanmıştır. Barajdan arta kalan su, Diyarbakır, Ergani, Çınar ve Bismil ovalarında yaklaşık 130.000 ha araziyi sulayacaktır. 2. Habaş Pınarı: İlimizin yaklaşık 35 km güney batısında Karacadağ eteklerinde bulunan bir kaynaktır. Bu kaynak bazalt formasyonu kaynaklı olup, anılan bölgede yüzeyden akmaktadır. İdaremiz bölgeye ait kamulaştırma, proje inşaatı gibi çalışmaların hazırlığına başlamıştır. B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları: Diyarbakır çevresindeki yeraltı su kaynakları iki ayrı akifer şeklindedir. Bunlar üstte bazalt ve derinlerdeki kalker akiferdir. (yaklaşık 300 m derinlikte ). Üstteki akiferin ortalama 0 60 m arasında değişir. 18

Kentimizdeki yer altı sularının doğal drenaj sistemleri, bazalt ve kalker akifer için farklıdır. Bazalt akiferin drenaj alanı Karacadağ ın tepesinden Dicle Vadisi ne kadar olan sahadır. Kalker akifer drenaj alanı ise Diyarbakır ın yaklaşık 30 35 km. kuzeyinden itibaren yayılım gösteren Silvan-Midyat formasyonu ile Diyarbakır ın 25 30 km. güneyinden itibaren yayılım gösteren Midyat formasyonudur. B.4.3. Akarsular: Diyarbakır daki Akarsular (Yukarı Dicle Havzası) etüt sahası doğar. Hepsi birleşerek tek bir noktada ovayı terk eder. En önemli akarsu Dicle nehri olup, diğerleri onun kollarıdırlar. Etüt sahasının kuzeybatısında Hazar Gölü yakınlarından doğan Maden çayı ile kuzeydeki Altıkardaş dağı eteklerinden nehrini meydana getirirler. Önceleri güneye doğru akan Dicle nehri, Diyarbakır ın hemen doğusundan geçerek Fabrika köyü civarında doğuya doğru yönelir ve ovayı doğu-batı yönünde kat eder. Dicle nehri, batıdan Devegeçidi (Furtaşko) çayı ve Fabrika (Dankıran) deresini, güneyden Karasu, Göksu, Seyhan ve Savur çaylarını, kuzeyden ise Ambar çayı, Kuru çay, Pamuk çayı, Salat çayı, ve en önemlisi Batman çayını alır. Bu kollardan Batman çayı hariç, diğerlerinin suyu yazın çok azalır. Batman çayı ise, Dicle nin en büyük kolu olup, etüt sahasının kuzeydoğusundan doğar. Malabadi köprüsünden itibaren ovaya dahil olur. Güneye doğru akarak Zivi köyü yakınlarında Dicle ye karışır. Bu nokta aynı zamanda Dicle nehrinin etüt sahasını terk ettiği yerdir. Bu noktadan itibaren Dicle nehrinin drenaj alanı etüt sahasının alanına eşit olup, 20.000 km 2 ye yakındır. Yapılan ölçümlere göre, Dicle nehri, Batman çayını da aldıktan sonra etüt sahasını terk ederken, 18,956 m 3 /sn su akıtmaktadır. Etüt sırasında mevcut istasyonlar dışında bazı akarsuların lüzum görülen yerlerinde akım ölçüleri yapılmıştır. Bu ölçülerden elde edilen değerler toplu olarak Tablo b.8 ve b.9 da verilmiştir. Tablo b.7 Yapılan Akım Ölçüleri: Akarsu veya Kaynak Adı Name of Stream or Spring Ölçü yeri Measuring Point Eylül 1969 Sept. Mayıs 1970 May Ölçü Tarihi Date of Measurement Temmuz 1970 July Eylül 1970 Sept. Ekim 1970 Oct. Debi ( lt/sn ) Discharge ( 1/sec ) Dicle Nehri Ova Çıkış ( Batman) 9273 7666 16506 Çayıyla birleşmeden Önce Dicle Köprüsü 1009 Tepebaşı Köy 3529 19

Şahaban Köyü 6518 Batman Çayı Malabadi Köprüsü 9805 SinanDDY Köprüsü 7992 4489 11607 Kulp Çayı Dicle Kavşaği 18534 Kemuk 3607 Zori Çayı Sason Çayı Dekikan 1008 1070 Ambar Çayı Ambar Köprüsü 1000 745 Tablo b 8 in devamı Pamuk Çayı DDY Köprüsü 345 Kuru Çayı Yasince Köy 44 Salat Çayı Başnık Köy 381? DevegeçidiÇayı ( Furtaşko ) Dicle Kavşağı Fabrika Çayı ( Dankıran ) Fabrika Köyü 411 40 326 120 Karasu Dere Göksu Dere Mardin Köyü Şikeftan Köyü 79 79 46 802 399 Hasırlı Köyü 596 291 Şeyhan Çayı Kırıkdirek Köyü 625 295 Koşi Köyü 454 112 Savur Çayı Hola (Matar) Köyü 1154 825 20

Salatun 1196 674 Zellek Kaynağı Batman Çayı içinde 7325 Koki Kaynağı Koki Köyü 206 Serdi kaynağı Serdi Köyü 52 Hani Kanağı Hani 103 Silvan Kanağı Kaynak Altı 285? Yılanlı Kaynağı Kaynak Altı 121 Diyarbakır içi a-iç kale b-gazi Köşkü Dere c-diğerleri Toplam Silvan yolu, Köprü-Devegeçidi çayı Arasında Bazarltlardan ( Toplam ) Karaköprü-Diyarbakır arasında Bazaltlardan ( Toplam ) KAYNAK: DSİ 10. Bölge Müdürlüğü 43 50 45 46 30 29 Tablo b.8 Devamlı ölçüm yapılan akarsu ve kaynaklar: Akarsu veya Kaynak Adı Name of Stream or Spring Ölçü yeri Measuring Point Eylül 1969 Sept. Mayıs 1970 May AYLARA GÖRE DEBİLER Temmuz 1970 July Eylül 1970 Sept. Ekim 1970 Oct. Debi ( lt/sn ) Discharge ( 1/sec ) Batman Çayı Malabadi Köprüsü Sinan DDY köprüsü Dicle Kavşağı 240004 9616 5275 5269 21279 8246 4114 5417 29017 15751 10747 12523 Silvan Kaynağı Kaynak Altı 222 297 316 305 192 Yılanlı Kaynağı Yol Altı 176 163 140 127 21

KAYNAK: DSİ 10. Bölge Müdürlüğü B.4.4. Göller ve Göletler: Diyarbakır İli nde doğal göl yoktur. Fakat ırmakların üzerinde yapılmış ve yapılmakta olan Barajlarla Diyarbakır yakında çok önemli bir Göller Yöresi olmak durumundadır. Devegeçidi Baraj Gölü İlin ilk yapay su birikintisidir. Karakaya Baraj Gölü, Atatürk Baraj Gölü, Kral kızı Baraj Gölü, Dicle Baraj Gölü, Göksu Baraj Gölü bunların en önemlileridir. Barajlar İl ekonomisine büyük yararlar sağlayacaktır. Baraj gölleri de halkın eğlence, dinlence gereksinimini karşılayacak ve turizm, Rekreasyonel hareketler canlılık kazanacaktır. Baraj göllerinin oluşturduğu bu geniş su yüzeyleri buharlaşmayı arttıracağı için iklim özelliklerinde değişmeler de beklenebilir. İlimizde mevcut olan Göletlerin toplam rezervuar yüzeyleri 127 ha. olup, göletlerle ilgili bilgiler aşağıda verilmiştir. Ortaviran Göleti: Diyarbakır ın 50 Km. güneyinde ve Çınar İlçesi nde bağlı Ortaviran Köyü nün 1.5 km batısında olup,gölün rezervuar yüzeyi 28 ha. dır. Gölet, Mardin - Mazıdağı yöresinin sularını toplamaktadır. Aşağı Ortaviran, Yukarı Ortaviran, Lüküs, Gölkesen ve Curan Köylerinin içme suyunu sağlayan gölet ayrıca 125 hektarlık alanı sulamaktadır. Gözegöl Göleti : Diyarbakır ın batısında kente 25 km uzaklıkta olup, Gölün rezervuar yüzeyi 65 ha. dır. Dengecük, Bücük, Gürzo, Demalan, Cankatran ve Hestiyan yörelerinde 550 hektar alanı sular. Ayrıca büyükbaş hayvanların içme suyu gereksinimini de bu gölet karşılar. Kurtkaya Göleti : 1970 de yapılmış olup, Gölün rezervuar yüzeyi 5 ha. dır. Gölet 9.000 ha lık bir alanı sular. İlimizde bulunan diğer göletler ise; Beşpınar Göleti; Gölün rezervuar yüzeyi 5,5 ha. dır. Kabaklı Göleti; Gölün rezervuar yüzeyi 6 ha. dır. Halilan Göleti (Çermik); Gölün rezervuar yüzeyi 17,5 ha. dır. Künreş Göletidir (Çınar); Gölün rezervuar yüzeyi 4,5 ha. dır. B.5. Mineral Kaynaklar B.5.1. Sanayi Madenler: MTA Genel Müdürlüğü nce bilinen Diyarbakır ın metalik maden ve endüstriyel hammaddelerini şu şekilde sıralayabiliriz. B.5.1.1. Endüstriyel Hammaddeler: ASBEST ( Asb ) Eğil ( Kandelo ) zuhuru: Tenör: - Rezerv: Zuhur BARİT ( Ba ) Diyarbakır-Dicle Viskül Köyü, Bircik Köyü ve Keferbere Köyü Yatakları: Tenör: %80 94 BaSo4 22

Rezerv: 2850 ton görünür olup bu yataklar uzun süre sondaj çamuru katkı maddesi olarak işletilmiştir. ÇİMENTO HAMMADDELERİ (Çmh ) Ergani Sahası: Kalite: Rezerv: 462.647.937 ton kireçtaşı, 58.871.214 ton kil FOSFAT ( P ) Çınar-Ballıbaba, Bilmece Sahası: Tenör: %7.7 26.48 P2o5 Rezerv: 14.554.672 ton görünür, 5.060.902 mümkün olup rezervin küçük olması nedeni ile işletilmemektedir. TUĞLA-KİREMİT ( TğKi ) Merkez ve Lice İlçeleri ile Sincangölü-Varisinbağı-Zengo, Angülgölü ve Patrik Köyleri Yatakları: Kalite: Orta ve iyi kalite Rezerv: 3.000.000 ton muhtemel MERMER: Diyarbakır ili Hazro, Çermik, Hani ve Eğil civarı çok sayıda mermer ocakları çalışmaktadır. Bu mermerler daha çok gri, bej, pembe renk tonlarında olup iyi cila ve parlatılabilme özelliğindedir. Dış ülkelerde iyi pazar bulabilen bu mermerler daha çok kaplama ve ıslak zeminlerde kullanılmaktadır. B.5.2 Metalik Madenler: Demir yatakları: Kulp ilçesi Koçkan Köyü mevkii % 23 Fe ihtiva eder. 250.000 ton toplam rezervli hematit mevcuttur. Kurşun çinko: Dicle merkezi Kurşunlu Köyü nde % 3 35 Pb + Zn içeren 24.575 ton görünür. + muhtemel 18 295 mümkün kuşun çinko rezerv saptanmıştır. Yöredeki bazı rezervler ancak küçük işletmeler için elverişli olabilir. Manganez yatakları: Ergani Merkez Gömayık Köyü nün 4 km. batısında Polikan Çayı mevkiinde %40O 2 ve %41 Fe 2 O 3 İhtiva eden 4.000 ton görünür ve 15.000 ton muhtemel rezervli manganez mevcuttur. DEMİR (Fe) Kulp (Koçkan ) Yatağı: Tenör: Hematit Rezerv: 250.572 ton görünür+muhtemel KROM ( Cr ) Dicle zuhuru: Tenör:- Rezerv: Elazığ sınırında zuhur B.5.3 Enerji Madenleri: 23

Petrol: İlimiz sınırları içersinde Kocaköy-Katin, Bismil-Kastel, Eğil-Sarıcak ve Merkeze bağlı Beykan, Kurkan Şahaban sahalarında zengin petrol yatakları mevcuttur. Petrol üretimine ait bilgiler aşağıda verilmiştir. İlimizde petrol üretim envanteri Tablo B.3.1. de verilmiştir. Tablo b.9 Petrol Üretim Envanteri Firma Adı Günlük Petrol Üretimi (Su+Petrol) Varil Ayrıştırılan Petrol Miktarı Varil Ayrıştırılan Su Miktarı Varil TPAO 15.430 1.860 13.670 N.V. TÜRKSE PERENCO Kaynak : MTA Bölge Müdürlüğü 140.000 114.000 16.000 LİNYİT ( Lin ) YATAĞIN KİMYASAL ÖZELLİKLERİ (%) REZERV (1000 ton) BULUNDUĞU Su Kül Kükürt AID K Gör Muh Müm Jeo AÇIKLAMA YER kal/kg Silvan Hazro 1.17 30.34 ----- 5190 --- --- 1800 --- Eski İşletme B.5.4. Maden Kanununa Tabi Olan Doğal Malzemeler Bu konudaki bilgiler madencilik başlığı altında, I.1. de verilmiştir. KAYNAKLAR: 1. Meteoroloji Bölge Müdürlüğü 2. Devlet Su İşleri X. Bölge Müdürlüğü 3. Maden Tetkik Arama Enstitüsü Bölge Müdürlüğü 4. Tarım İl Müdürlüğü 5. Mülga Köy Hizmetleri 8. Bölge Müdürlüğü 6. Çevre Durum Raporu, Diyarbakır, 2010 C.1. İklim ve Hava: C. HAVA ( ATMOSFER ve İKLİM ) Diyarbakır da sert bir kara ve subtropik yayla iklimi hakimdir. İklimin sertliği ve yağışların azlığı dolayısıyla yazlar kurak geçer. Yazlar çok sıcak, kışlar Doğu Anadolu daki gibi çok sert geçmez, çünkü Güneydoğu Toroslar kuzeyden gelen soğuk havaların yolunu keser. Diyarbakır da 1970-2011 yılları arası ölçüm verisine göre; yıllık SICAKLIK ortalaması 15,8 ºC dir. İlimizde en yüksek (maksimum) sıcaklık; 1998 yılı Ağustos ayının 28. gününde 44,8 0 C, en düşük (minimum) sıcaklık; ise 2006 yılı Aralık ayının 30. gününde -23,4 0 C olarak kayıt edilmiştir. Yine 40 yıllık verilere göre yıllık ortalama yağış toplamı miktarı 474.9 mm dir. Yağışlar daha ziyade kış ve bahar aylarında görülmekte, yaz ayları kurak geçmektedir. 24

Kuzeydeki dağların eteğine doğru gidildikçe OROGAFİK sebeplerden dolayı yağışlarda artma görülür. Kar yağışları Aralık, Ocak, Şubat ve daha az miktarda Kasım ve Mart aylarında olmaktadır. Karın yerde kalış süresi, kar yağışı devamlı olmadığından 1 ila 6 gün arasında değişir. C.1.1. Doğal Değişkenler: C.1.1.1. Rüzgâr Diyarbakır ın yıllık ortalama rüzgar hızı 2.2 m/sn olup en yüksek olduğu ay 3.0 m/sn ile Haziran, en düşük 1.6 m/sn ile Kasım ve Aralık ayıdır. Hakim rüzgar yönü WNW (BATI- KARAYEL ) ikinci hakim yön ise NNW (YILDIZ-KARAYEL) yönüdür. Diyarbakır için hakim rüzgar KARAYEL yönlerinden esmektedir. Bu güne kadar ölçülen en yüksek hızı 1987 yılı haziran ayında WSW (Batı Güney Batı) yönden 32.2 m/sn olarak kaydedilmiştir. EN HIZLI ESEN RÜZGARIN YÖNÜ VE HIZI (m/s) OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK YILLIK N N SE WSW SSE WSW N WSW WSW SW SE WSW WSW 26,6 22,7 27,6 25,1 26.2 32.2 23,7 22.4 26 26,7 22.0 22.3 32.2 Uzun yıllar verilerine göre; ortalama rüzgar hızı 2.2 m/sn dir. Ortalama rüzgâr Haziran, Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında rüzgar normallerin üzerinde esmektedir. AYLIK ORTALAMA RÜZGAR YÖNÜ VE HIZI (m/s) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 1,7 2,0 2,1 2,1 2,2 3,0 2,8 2,6 2,3 1,8 1,6 1,6 2,2. Hakim rüzgar yönü WNW (BATI-KARAYEL ) ikinci hakim yön ise NNW (YILDIZ- KARAYEL) yönüdür. Diyarbakır için hakim rüzgar KARAYEL yönlerinden esmektedir. Hakim rüzgar gülü; DİYARBAKIR RÜZGAR GÜLÜ 25

Fırtınalı Günler: Rüzgar hızının 17.2 m/sn ve daha fazla olduğu günler fırtınalı günler kapsamına girer. Uzun yıllar verilerine göre yıllık ortalama fırtınalı (rüz.hız>=17.2 m/s) gün sayısı 7.8 gündür. 1970 ila 2011 yılları arasında 2009 toplam 28 fırtınalı gün ile en fırtınalı yıldır. Uzun yıllara göre Diyarbakır da yılda toplam 18 gün fırtınalı gün gerçekleşir. AYLIK ORTALAMA VE YILLIK TOPLAM FIRTINALI GÜN SAYISI Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 0,4 0,4 0,8 1,1 1,1 1,2 0,4 0,2 0,6 0,4 0,2 0,3 7,1 Güneşlenme Müddeti: Diyarbakır güneşlenme müddeti en fazla olan illerimizin başında yer alır. Elimizdeki mevcut verilere göre günlük ortalama güneşlenme süresi 7 saat 48 dakikadır. En fazla güneşlenme 12 saat 24 dakika ile Temmuz, en az ise 3 saat 48 dakika ile Aralık ayında görülmektedir. AYLIK ORTALAMA GÜNEŞLENME SÜRESİ (Saat) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 3,6 4,5 5,4 6,6 9,4 12,1 12,3 11,4 9,6 7,2 5,2 3,5 7,6 C.1.1.2. Basınç: Diyarbakır ili serbest atmosfer basıncı kış aylarında yüksek ilkbahar yaz aylarında alçak değer gösterir. 1970-2011 rasat yılları içerisinde yıllık ortalama aktüel basınç değeri 935.8 mb. dır. İlişik tabloda görüldüğü gibi aylar içindeki basınç gidişi az bir farklılık gösterir. Kış aylarında bir artma, ilkbahar ve yaz aylarında ise düşme görülmektedir. 26

ORTALAMA AKTÜEL BASINÇ (mb) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 940,9 938,8 937,0 935,5 934,4 930,7 927,6 929,2 934,2 938,6 941,0 941,5 935,8 EN YÜKSEK AKTÜEL BASINÇ (mb) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 952,9 952,7 951,3 946,2 943,5 940,2 935,0 936,5 945,9 948,6 953,3 953,1 953,3 EN DÜŞÜK AKTÜEL BASINÇ (mb) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 922.0 920.2 920.8 919.4 923.1 921.3 919.4 921.4 926.5 927.2 923.7 920.5 919.4 C.1.1.3. Nem: 80 yıllık rasat verilerine göre ortalama nisbi nem % 54,5 dir. Bölgede yazlarının sıcak ve nemin az olmasından dolayı, sıcaklıklar Akdeniz Bölgesindeki gibi fazlaca bunaltıcı olmamaktadır. Nemin en fazla olarak görüldüğü aylar Ocak ve Aralık aylarıdır. Bu aylarda ortalama değer % 75 civarındadır. Nemin az olduğu aylar ise Temmuz ve Ağustos ayları olup, ortalama değer % 28 ye kadar düşmektedir. 2011 Yılı Nisbi Aylık Ortalama Nem Miktarı ( % ) olarak Minimum : 22 dir. 2011 Yılı Nisbi Aylık Ortalama Nem Miktarı ( % ) olarak Maksimum : 76 dır. 2011 Yılı Nisbi Aylık Ortalama Nem Miktarı ( % ) olarak Ortalama : 53 tür. Tablo c.1. DİYARBAKIR ve İLÇELERİNİN UZUN YILLAR AYLIK ORTALAMA NİSBİ NEM (%) A Y L A R MERKEZ OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK YILLIK Diyarbakır 75 72 66 65 56 38 29 28 34 51 66 75 55 Bismil 76 70 63 59 53 32 23 26 30 47 67 77 51 Çermik 68 66 61 59 53 39 32 32 37 51 62 69 52 Çınar 76 72 65 65 51 29 23 21 33 57 72 74 53 Çüngüş 84 82 66 64 69 39 26 28 33 49 68 81 57 Ergani 67 64 58 57 48 33 27 28 33 49 62 68 50 Lice 77 72 65 57 49 38 30 33 39 58 72 76 55 Hani 63 63 57 54 48 34 26 24 26 39 53 60 45 Hazro 64 61 54 51 48 34 27 30 34 50 63 68 48 Dicle 74 72 63 58 52 42 35 34 35 48 64 72 54 Kulp 75 73 69 62 61 56 55 48 53 61 67 75 62 Silvan 81 78 70 62 54 37 29 27 31 50 72 80 55 İlçe Meteoroloji Müdürlüklerinden sadece Ergani ve Çermik faaldir C.1.1.4. Sıcaklık: Serin kuzey rüzgârlarına kapalı bulunan, Diyarbakır ilimiz yılın 4 ayı bunaltıcı sıcaklıklara maruz kalır. Özellikle Temmuz ve Ağustos aylarında sıcaklık değerleri 27

Türkiye nin en sıcak şehrinin Diyarbakır olduğunu göstermektedir. Diyarbakır da yaz mevsiminin başlama tarihi ortalama Nisan 17, sona erme tarihi ise ortalama Ekim 26 dir. Ancak yaz mevsiminin uzaması nedeniyle şimdiye kadar yapılan gözlemlerde yaz mevsiminin başlangıcı en erken Mart 17, sona erme tarihi ise en geç Kasım 18 olarak tespit edilmiştir. İlimizde 40 yıllık ortalamaya göre; yıllık sıcaklık ortalaması 15.8 ºC dir. En yüksek sıcaklık Ağustos ayında (28.08.1998) 44.8 ºC, en düşük sıcaklık ise Aralık ayında (30.12.2006) -24.2 ºC, olarak tespit edilmiştir. Tabloc.2. Diyarbakır ve ilçelerinin uzun yıllar sıcaklık ortalaması ( 0 C) A Y L A R MERKEZ OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK YILLIK Diyarbakır 1,5 3,5 8,6 13,8 19,3 26,3 31,2 30,3 24,7 17,1 9,0 3,7 15,8 Bismil 2.5 4.2 8.5 14.6 18.9 25.8 30.4 29.1 23.6 16.7 9.3 4.2 15.7 Çermik 2,8 4,3 8,9 14,4 19,9 26,4 31,0 30,2 24,8 17,9 10,0 4,9 16,3 Çınar 2.2 3.9 7.9 14.8 19.3 26.9 31.7 29.8 26.5 17.5 9.5 3.8 16.2 Çüngüş -0.1 1.0 5.8 10.9 15.0 22.1 27.4 27.1 21.7 15.5 6.1-0.7 12.7 Ergani 2,2 3,3 8,0 13,7 19,4 25,6 30,5 30,0 25,1 17,8 9,8 4,3 15,8 Lice 0.8 1.9 6.6 13.1 18.0 24.1 29.0 28.4 23.4 16.1 8.1 3.1 14.4 Hani 2.1 3.0 7.3 13.3 18.0 24.6 29.9 29.7 25.6 17.6 10.0 4.7 15.5 Hazro 2.3 2.8 7.0 13.6 17.6 23.7 28.7 28.7 24.4 17.4 9.2 4.0 15.0 Dicle 2.0 2.4 7.4 13.9 18.7 25.0 30.0 29.6 25.5 17.8 9.3 3.5 15.4 Kulp 2.1 1.8 6.0 13.8 17.7 24.7 29.5 29.2 25.1 17.5 10.3 4.9 15.2 Silvan 2.0 3.5 7.9 13.7 18.3 24.1 27.8 27.1 23.0 16.5 9.5 4.5 14.8 İlçe Meteoroloji Müdürlüklerinden sadece Ergani ve Çermik faaldir. AYLIK EN YÜKSEK SICAKLIK ORTALAMASI ( C) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 6,4 8,9 14,6 20,3 26,5 33,6 38,4 38,0 33,3 25,2 15,8 8,8 22,5 AYLIK EN DÜŞÜK SICAKLIK ORTALAMASI ( C) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık -2,7-1,3 2,6 7,1 11,3 17,0 21,7 21,0 15,9 10,1 3,7-0,5 8,8 AYLIK MAKSİMUM-MİNİMUM FARK ORTALAMALARI ( O C) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 15,5 16,7 18,6 19,4 20,4 21,6 21,4 21,5 22,0 21,0 18,3 15,3 19,3 Tabloc.3. 40 yıllık Diyarbakır Meteorolojik parametrelerinin Türkiye geneli ile kıyaslaması METEOROLOJİK PARAMETRELER DİYARBAKIR TÜRKİYE 1 Yıllık Ortalama Günlük Sıcaklık ºC 15.8 ºC 13.1 ºC 28

2 Yıllık Ortalama En Yüksek Sıcaklık ºC 21.0 ºC 19.2 ºC 3 Yıllık Ortalama En Düşük Sıcaklık ºC 8.8 ºC 8.7 ºC 4 En Yüksek Sıcaklığın Günü ºC 44.8 ºC (28.08.1998) ---- 5 En Düşük Sıcaklığın Günü ºC -24.2 ºC (30.12.2006) ---- 6 Yıllık Ortalama Nispi Nem (%) % 55 % 65 7 Yıllık Ortalama Yağış Toplamı (m 2 / kg ) 474.9 m 2 / kg 637.7 m 2 / kg 8 Yıllık Ortalama Rüzgar Hızı (m/sec.) 2.1 m/sec. 2.4 m/sec 9 Yıllık Ortalama Rüzgar Yönü WNW (BatıKuzeyBatı) NW (Kuzeybatı) C.1.1.5. Yağışlar: Çanak şeklinde olan Diyarbakır havzasında yağışlar, çoğunlukla kış ve ilkbahar aylarında görülür. Kış ve ilkbahar yağışlarının fazlalığı, ilimizin azda olsa Akdeniz ikliminin ılık ve nemli hava kütlelerinin etkisinde kaldığını gösterir. 40 yıllık ortalamalara göre; metre kareye döşen yıllık yağış miktarı 474,9 mm dir. Uzun yıllar içinde en çok yağış 663.3 mm. ile 1996 yılında. En az yağış ise 146.3 mm ile 1970 yılında olmuştur. Tabloc.4. Diyarbakır ve ilçelerinin uzun yıllar yağış ortalaması(mm) UZUN YILLAR AYLIK ve YILLIK YAĞIŞ VERİLERİ A Y L A R MERKEZ OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK YILLIK DİYARBAKIR 62,8 67,8 67,3 67,7 39,6 9,0 0,4 0,4 4,3 32,1 51,1 67,4 469,9 BİSMİL 57.9 68.6 62.1 50.0 37.8 9.6 3.5 0.3 0.6 32.4 56.7 68.4 447.9 ÇERMİK 122,3 107,1 98,2 83,4 47,8 11,3 1,4 1,4 5,8 53,7 90,4 120,1 742,9 ÇINAR 33.7 68.6 65.5 38.9 28.8 9.0 0.0 0.0 4.7 26.3 70.6 40.2 386.3 ERGANİ 112,8 112,7 105,6 93,0 54,4 13,4 0,8 1,4 5,2 50,9 87,4 117,1 754,7 LİCE 129.4 173.2 147.5 112.8 84.0 16.5 1.1 2.2 4.6 76.6 159.7 158.8 1066.4 HANİ 147.0 153.7 126.6 115.4 65.8 14.9 0.6 0.6 1.8 50.2 132.2 165.9 974.7 HAZRO 140.9 186.7 120.8 97.7 79.6 11.9 4.2 2.1 1.4 66.2 159.5 168.9 1039.9 DİCLE 109.8 145.8 95.4 63.7 62.2 12.4 3.2 0.5 3.1 69.5 115.5 135.1 816.2 KULP 143.4 196.7 128,0 81.9 88.4 9.1 0.0 0.0 0.4 65.9 162.2 178.5 1054.5 SİLVAN 98.5 122.0 97.6 87.6 42.6 10.4 0.9 0.8 1.7 50.1 96.2 114.6 723.0 İlçe Meteoroloji Müdürlüklerinden sadece Ergani ve Çermik faaldir. AYLIK ORTALAMA BULUTLULUK (0-10) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 5,6 5,4 5,1 5,1 3,7 1,6 0,9 0,8 1,1 3,1 4,3 5,3 3,5 Kar Yağışları: Diyarbakır ve civarı yaklaşık 4 5 ay kurak geçmesine rağmen ve kış aylarının fazlalığına rağmen kar yağışlarından mahrum kalmamaktadır. Ortalama Aralık ayında başlayan kar yağışı, mart ayında son bulmaktadır. 1929 2011 yılları arasındaki periyotta en erken kar yağışı 22 Kasım 2001 yılında, en geç ise 19 Mart 1987 ve 19 Mart 1997 yıllarında olmuştur. Yıllık toplam kar yağışlı gün sayısı 18.7 gündür. Kar yağışının örtü yaptığı gün sayısı, en çok 5.4 gün ile Ocak, en az ise 2,2 gün ile Mart ayıdır. 1970 2011 29

yıllar arasında, en yüksek kar kalınlığı 65 cm. olarak 16 Ocak 1973 günü gerçekleşmiştir. AYLIK ORTALAMA VE YILLIK TOPLAM KAR YAĞIŞLI GÜNLER SAYISI Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 4,8 3,6 0,9 0,1 0,4 2,1 11,9 AYLIK ORATALAMA VE YILLIK TOPLAM KAR ÖRTÜLÜ GÜNLER SAYISI Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 4,8 3,5 0,3 0,2 1,9 10,7 Sisli Günler: Uzun yıllar ortalamalarına göre yıllık sisli gün sayısı 18,3 gündür. Yaz aylarında sis görülmez, daha ziyade Aralık, Ocak ve Şubat aylarında görülür. Bu aylarda ortalama 2 6 gün sisli geçer. AYLIK ORTALAMA VE YILLIK TOPLAM SİSLİ GÜNLER SAYISI Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 6,3 2,7 1,1 0,6 0,2 0,2 2,3 4,9 18,3 AYLIK ORTALAMA VE YILLIK TOPLAM DONLU GÜNLER SAYISI (Sıcaklığın -0.1 derece ve altında olduğu günler) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 21,1 15,7 7,0 0,5 0,1 4,7 15,9 65,0 Dolulu Günler: Dolu yağışı ise nadiren görülür. Genellikle Mart, Nisan ve Mayıs aylarında birkaç gün dolu hadisesi meydana gelir. Ocak, Temmuz ve Ağustos aylarında dolu kaydına rastlanmamıştır. Yıllık toplam dolulu gün sayısı 2 gündür. AYLIK ORTALAMA VE YILLIK TOPLAM DOLULU GÜNLER SAYISI Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 0,2 0,7 0,5 0,5 0,1 0,1 2,1 Orajlı Günler: Oraj hadisesine her zaman rastlamak mümkündür. Özellikle İlk ve Sonbaharın Nisan, Mayıs, Eylül, Ekim ve Kasım aylarında sağanak ve Orajlı yağışlar görülmektedir. Uzun yıllar verilerine göre toplam Orajlı gün sayısı 21 gündür. Kış aylarında çok nadiren görülür, en fazla Nisan ve Mayıs aylarında görülür. AYLIK ORTALAMA VE YILLIK TOPLAM ORAJLI GÜNLER SAYISI Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 0,1 0,6 1,6 4,8 5,6 2,9 0,5 0,4 0,8 2,7 0,8 0,1 20,9 1970-2011 yıllar arası 42 yıllık verilere göre, yıllık ortalama yağışlı gün sayısı 85,0 gündür. Yağışlı günlerin en fazla olduğu ay 11.9 gün ile Nisan, en az ise 0,3 gün ile Ağustos ayıdır. 30

AYLIK ORTALAMA VE YILLIK TOPLAM YAĞIŞLI GÜNLER SAYISI (aylik yagisin 0,1 mm ve buyuk olduğu günler sayisi ) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 11,7 11,6 11,4 11,9 8,9 3,0 0,4 0,3 1,2 5,8 8,0 10,8 85,0 AYLIK TOPLAM BUHARLAŞMA (mm) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 0,0 0,0 0,5 107,7 181,8 307,6 401,3 362,8 251,1 140,0 30,9 0,6 1784,3 Tablo c.5.yillik YAĞIŞIN MEVSİMLER GÖRE DAĞILIMI SÖYLEDİR: DİYARBAKIR TÜRKİYE MEVSİMLER Yağış Miktarı (mm) Yağış Oranı (%) Yağış Miktarı (mm) Yağış Oranı (%) İLKBAHAR 170,7 36,0 169.9 26.6 YAZ 11,1 2,3 65.0 10.2 SONBAHAR 91,8 19,3 150.2 23.6 KIŞ 201,3 42,4 253.4 39.6 TOPLAM 474,9 %100 637.7 %100 Diyarbakır da Toz Taşınımı: Diyarbakır ili coğrafik olarak toz taşınımlarından rahatlıkla etkilenebilecek konumdadır. Meteorolojik parametrelerin (yağış, basınç ve rüzgar) de tetiklemesiyle sıkça toz taşınımına maruz kalmaktadır. Toz taşınımının, özellikle son 4 yılda etkisini giderek artırdığı görülmektedir. Toz taşınımı için Diyarbakır Meteoroloji Meydan İstasyonunda yapılan saatlik METAR rasatları incelenerek toz taşınımı olayının Diyarbakır daki dağılımı incelenmiştir. Toz taşınımı diğer doğal afetler gibi insan sağlığı ve günlük yaşantımızda olumsuzluklara neden olması itibari ile önemli bir meteorolojik hadisedir. Diyarbakır Yıllık Toz Taşınımı Dağılımı 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 59 20 47 45 31 36 28 88 185 135 118 Diyarbakır da 2000-2011 arası Yılları Toz Taşınımının Aylık Toplam Dağılımı. Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık 65 56 168 93 98 53 4 49 48 52 26 80 792,0 C.1.1.6. Seller: Diyarbakır Havzasında yağışlar fazla görülmez yağışın büyük çoğunluğu Ekim-Mart arası görülür. Yörenin bitki örtüsü zayıf olmasından dolayı zaman, zaman yağış suları yüzey akışa geçerek sel halini almaktadır. Diyarbakır kent merkezi başta olmak üzere diğer ilçe merkezlerinde altyapı yetersizliğinden dolayı, yağışın bol olduğu dönemlerde seller maddi ve manevi zararlar meydana getirmektedir. C.1.1.7. Kuraklık: 31

Diyarbakır ilinde Güneydoğu Anadolu nun ılıman karasal iklimi hüküm sürer. Yazlar kurak ve çok sıcak kışlar az soğuk ve yağışlı geçer. Yağışlar daha çok yağmur ve kar ilkbaharda yağmur şeklindedir. 41 yıllık ortalama yağış miktarı 474.9 mm dir. Uzun yıllar içinde en çok yağış 663.3 mm. ile 1996 yılında. En az yağış ise 146.3 mm ile 1970 yılında olmuştur. C.1.1.8. Mikroklima GAP Projesi dahilinde ilimizde pek çok baraj ve gölet yapılmıştır. 1991-2002 yıllarında yapılan ölçümler iklimde genel olarak önemli değişim olmadığını bazı elemanlarda nispi değişim olduğu görülmektedir.(örnek olarak: 1990 yıllına kadar ortalama en düşük sıcaklık 8.9 C iken 1991-2002 yılları arası aynı değer 8.3 C,donlu gün sayısı 62.6 iken 69.0 gün, ortalama nispi nem %53.6 iken %54.1 değeri, yıllık yağış ortalaması 489.9 mm iken 472.2 mm, yağışlı gün sayısı 88.4 iken 84.2 gün ve kar yağışlı gün sayısı 6.1 gün iken 5.8 gün olduğu tespit edilmiştir. C.1.2. Yapay Etmenler: C.1.2.1. Plansız Kentleşme: Güneydoğunun en önemli yerleşmelerinden biri olarak öne çıkan Diyarbakır, doğal özellikleri ve morfolojik avantajları ile bölgenin, Ortadoğu nun ve Kafkas ların en önemli bir geçiş merkezi olmak niteliğine sahip bulunmaktadır. Bu özelliklerden dolayı İlde sanayileşme ve kentleşme hızla artmıştır. 1979 da onaylanan mevzi imar planı hızlı nüfus artışına cevap verememiş, dolaysıyla çarpık bir kentleşmeye zemin hazırlanmıştır. İlimiz; yakın illerin kırsal alanlarından, ekonomik ve sosyal nedenlerle yoğun bir göç almıştır. İlin mevcut altyapısı yetersiz olması başta çevre ve sağlık olmak üzere bir takım sorunların çıkmasına neden olmuştur. İlimizde gecekondulaşma oldukça yoğun, yeşil alanların miktarı azdır. C.1.2.2. Yeşil Alanların Azalması: Diyarbakır İlinde kişi başına düşen yeşil alan yaklaşık 1,6 m2 dır(dünya standardı 7 m2 dir). Kent koşullarına uygun bir bitki türleri ise; ardıç, karaçam, söğüt, çınar, ceviz, kavak, mazı, akasya dut, çam ve menengiç gibi türler sayıla bilir. C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıtlar: İlimizde konut ve işyerlerinin ısıtılmasında yakıt olarak kömür, odun, özel kalorifer yakıtı, motorin, doğalgaz kullanılmaktadır. Kentin kenar mahallelerinde ikamet eden ailelerin çoğunluğu tezek yakmaktadırlar. Bakanlığımız tarafından yayımlanan genelge ve İl Mahalli Çevre Kurulu kararında belirtilen standartlara uyan, Valiliğimizden izin alınan kömürlerin satışı serbesttir. Ayrıca Bakanlığımız genelge ile yasaklanan petrokok Kömürünün kullanımı ve satışı yasaklanmış olup İlimize girişi ve satışını önlemek amacıyla denetimlerimiz sürekli devam etmektedir. 32

Şehrimizde çoğunlukla ithal taşkömürü ( Rus, Çin ve G.Afrika ) kömürü, odun ve kalorifer yakıtı kullanılmaktadır. Hava kalitesinin korunması amacıyla İlimiz Valilik bahçesinde bir sabit ölçüm istasyonu kurulmuştur. Son yıllarda doğalgazın ilimizde yaygınlaşmasından dolayı hava kalitesi değerlerinde ciddi iyileşmeler gerçekleşmiştir. C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar İlimizde endüstriyel emisyon kirliliği yapan kuruluşların sayıları az olması nedeniyle kirlilik oranı azdır. Hava kirliliğine sebebiyet veren önemli endüstriyel kuruluşların başında Limak Ergani Çimento Fabrikası ve Et ve Balık Ürünleri Tesisi gelir. 2011 yılı içerisinde aşağıda gösterilen tabloda endüstriyel emisyon konulu bilgiler yer almaktadır. EMİSYON TEYİT ÖLÇÜMÜ YAPTIRAN UYGUNLUK YAZISI UYGUNSUZLUK YAZISI KAPSAM DIŞI YAZISI GEÇİCİ FAALİYET BELGESİ (GFB) GEÇİCİ FAALİYET BELGESİ RED (GFB) ÇEVRE İZNİ TESİS SAYISI 52 35 3 46 13 (4 Adet Değerlendirme Aşamasındadır) 12 1 (1 Adet Değerlendirme Aşamasındadır C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyon: Bilindiği üzere motorlu taşıtlardan kaynaklanan emisyonlar hava kirliliğinde önemli bir yer tutmaktadır. Egzozlardan yayılan CO ( % 70 90), No ( % 40 70), Hidrokarbonların (% 50) ve Pb (% 100) emisyonlardan hava kirliliğinin % 35 i oluşturmaktadır. İlimizde 2011 yılı itibariyle trafiğe kayıtlı motorlu taşıtların miktarı: 106044 adettir. İlimizde şehir trafiği azaltacak çevre yolları olmayışı kent merkezinde yoğun trafik yaşamasına neden olmaktadır. Bunun sonucunda hava kalitesi egzoz gazlarından belirgin bir şekilde olumsuz etkilenmektedir. C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları C.2.1. Kükürtdioksit (SO2) Konsantrasyon ve Duman İl Merkezinde ( Ofis Semt ) sabit ölçüm istasyonunda ölçülen hava kalitesi parametrelerinden Kükürtdioksit (SO2) ve partikül madde (PM) konsantrasyonu Tablo c.6 da verilmiştir. 33

Tablo c.6.2011 Yılında İlimiz Kükürtdioksit (SO2) ve Partikül Madde (PM) Ortalamaları, En Düşük, En Yüksek SO2, PM Değerleri ve KVS Değerlerinin Aşıldığı Gün Sayısı AYLAR Ölç.İst.Sa yısı Ölç.Yap Gün Sayısı Ortalama En Düşük En Yüksek KVS Değerlerinin Aşıldığı Gün Sayısı SO2 PM SO2 PM So2 PM So2>0300 PM>0 300 Ocak 2011 1 31 13 87 27 138 --- --- Şubat 2011 1 28 9 84 13 354 --- --- Mart 2011 1 31 9 15 52 102 --- --- Nisan 2011 1 30 8 68 19 237 --- Mayıs 2011 1 28 1 13 10 113 --- --- Haziran 2011 1 28 4 33 11 90 --- --- Temmuz 2011 1 30 4 80 11 220 --- --- Ağustos 2011 1 31 10 32 31 118 --- --- Eylül 2011 1 30 10 86 14 131 --- --- Ekim 2011 1 2 0 2 0 37 --- --- Kasım 2011 1 21 2 32 7 152 --- --- Aralık 2011 1 30 5 91 14 164 --- --- Kaynak: Diyarbakır Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü Hava Kalitesi İzleme İstasyonu.2011 NOT: Mart 2007 Ekim 2007 Arasında Bulunan Veriler Cihazın Test Aşamasında Alınan Değerlerdir. C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları: Partikül madde ölçüm sonuçları tablo c.6 da verilmiştir. C.2.3. Karbon monoksit: İlimizde CO ve CO 2 ölçümleri yapılmamaktadır. C.2.4. Nitrojen Oksitler (NOX) : İlimizde NOX ölçümleri yapılmamaktadır. C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları: Egzoz gazlarından kaynaklanan Hidrokarbon ve Kurşun emisyon ölçümü Müdürlüğümüzce yapılmamaktadır C.3. Atmosferik Kirlilik C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri: İlimizde meydana gelen hava kirliliğinin ve sanayi türlerinde kullanılan yakıt cinslerinin ozon tabakasına hangi oranda zarar verdiği akademik bir çalışmayı gerektirdiğinden dolayı böyle bir çalışmayla ilgili bilgi elde edilememiştir. 34

C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri: Asit yağmurlarının etkileri ve içeriği ile ilgili bilgi ve çalışma bulunmamaktadır. C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Etkileri: C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri: İlimizde sanayi ve evlerden meydana gelen emisyonların uzun sürede doğal çevreye yapmış olduğu konusundan somut bir kanıt yoktur. C.4.1.1. Su Üzerine Etkileri: İlimizde hava kirliliğinden kaynaklanan asit yağmurları ve su kirliliği üzerinde bir çalışma yapılmamıştır. C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri: İlimiz Ergani İlçesinde faaliyet gösteren Ergani Çimento Fabrikasından kaynaklanan toz, duman, kükürtdioksit, vb.. kirletici parametrelerden yapılar ve toprak örtüsü belirgin bir şekilde olumsuz etkilenmiştir. Ancak bu konuda araştırma yapılmamıştır. C.4.1.3. Flora Fauna Üzerine Etkileri: Hava kirliliğinin insan yaşamında görülen etkileri hayvan ve bitkiler üzerinde de etkisi olmaktadır. Kirli hava bitkilerin solunun sırasında gözeneklerden içeri giderek fotosentezi yavaşlatır özellikle bu durum tarımsal bitkilerde olumsuzluklar yaratarak ürün kalitesi ve verimi düşürür. Örneğin İlimiz Bağıvar Beldesinde bulunan tuğla fabrikaları faaliyetlerinde kaynaklanan toz ve benzeri partikül maddeleri civarda bulunan pamuk tarlaları olumsuz etkiletmekte ve verimi düşürmektedir. C.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkisi: Hava kirletici maddelerden karbon monoksit renksiz, kokusuz ve zehirli bir gazdır. Sülfürlü ve azotlu hava kirleticileri de insan sağlığını olumsuz yönde etkilemekte, farenjit, astım, bronşit gibi solunun yolları enfeksiyonlarına yol açabilmekte, maruz kalma süresine insandaki etkileri artmaktadır. İlimizde 1993 yılına kadar (İl Çevre Müdürlüğünün kuruluşu) yoğun bir hava kirliliği yaşanmaktaydı. Ancak günümüzde alınan idari ve teknik tedbirlerle hava kirliliği minimuma indirgenmiştir. C.4.2. Yapay Çevreye Etkisi: Kirliliği oluşturan SO2 - CO2 gibi gazların meydana getirdiği olumsuz etkiler atmosferde meydana gelen konsantrasyonu güneş ışınlarını, çevreye etkisini değiştirir. Çevrenin normal hava koşullarının fiziksel ve kimyasal oranına etki ederek çevre yaşamını olumsuz olarak etkiler. Ayrıca hava kirletici gazların yağmur etkisiyle asit yağmuruna dönüşmesi ile asidik karakter kazanır. Asit yağmurları korozif özellik taşıdıkları için bölgedeki yapay çevrede aşındırıcı etki göstermektedir. Konuyla ilgili araştırmaya rastlanmaması nedeniyle bölgedeki boyutları hakkında kesin bilgiye ulaşılamamıştır. Bölgede hava kirletici kaynaklardan önemli bir görüntü kirliliği oluşmamakla birlikte, yerleşim 35

bölgelerinde ısınma amaçlı kullanılan yakıtlardan, taşıtların egzoz gazlarından ve sanayi kuruluşların baca gazlarından çıkan emisyonlar kış sezonunda yoğunluk kazanması nedeniyle görüş alanını zaman zaman etkilemektedir. Yaz döneminde kirletici gaz emisyonu yoğunluğunun azalmasıyla bu etki azalmaktadır. KAYNAKLAR: Meteoroloji Bölge Müdürlüğü Envanter Çalışmaları, 2011 Çevre Durum Raporu, Diyarbakır, 2010 İl Sağlık Müdürlüğü Envanter Çalışmaları Diyargaz A.Ş Diyarbakır İl Emniyet Müdürlüğü D. SU D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı Diyarbakır ilindeki su kaynakları yüzey suları, yeraltı suları ve kaynak suları şeklindedir. Kaynak ve yeraltı sularında içme, kullanma ve kısmen sulama amacıyla yararlanılmaktadır. Yüzey suları sulama amacıyla kullanılmaktadır. D.1.1. Yeraltı Suları: Diyarbakır kenti ve çevresinde en üstte bazalt bulunmaktadır. Önemli miktarda yeraltı suyu bulunduran bu birimin altında yeraltı suyu yönünden verimsiz olan Şelmo formasyonu yer almaktadır. Bunun altında ise sahanın kuzey kısımlarında Silvan formasyonu, güney kısımlarında Çermik formasyonu bulunmaktadır. En altta ise yeraltı suyu yönünden verimli 36

olan akifer niteliğindeki Midyat formasyonu vardır. Midyat formasyonu kent ve yakın çevresinde 200 300 m derinlikte bulunmakta olup 200 300 m kalınlığa sahiptir. Kireçtaşı- Killi, tebeşirli kireçtaşlarından oluşan bu formasyonda açılan kuyularda ortalama 15 20 lt/s su alınmaktadır. Diyarbakır içme suyu ihtiyacı 2001 yılına kadar kaynak ve sondaj kuyularından karşılanmakta idi. 2001 yılı ikinci yarısında tamamlanan ve devreye giren içme suyu ve arıtma ünitesi ile Dicle Barajından getirilen su arıtılarak şehrin içme suyu ihtiyacına sunulmuştur. Ayrıca Gözeli su havzasındaki kaynak ve sondaj kuyularından da yararlanılmaktadır. Anzele ve İçkaledeki kaynakların kent merkezinde oluşu ve bu sebeple kirlenmesi nedeni ile sulama suyu sorunu olan Hevsel Bahçelerine aktarılmıştır. Yeniköy sondaj kuyularından da kent merkezindeki yeşil alanlara sulama suyu taşınmaktadır. D.1.2. Akarsular: Diyarbakır ili akarsularından doğal kaynaklar bölümünde bahsedilmiştir. İlimizde bulunan Dicle Nehri ne ait su temin verileri Tablo:d.1 de verilmiştir. Tablo:d.1. Devegeçidi ve Göksu Barajları ile Gözegöl Göletine Ait Su Kotları Max Su Kotu(m) Min. Su Kotu(m) Kret Kotu(m) Talveg Kotu(m) Devegeçidi Barajı 757 740 759 724 Göksu Barajı 703.03 682 705.53 657 Gözegöl Barajı 753.05-754.3 744.18 Kaynak: DSİ 10. Bölge Müdürlüğü İlimizdeki göletler ile ilgili bilgiler ayrıca Doğal Kaynaklar Bölümünde verilmiştir. D.1.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlar: Diyarbakır ilinde doğal göl bulunmamaktadır. Fakat önemli baraj göllerimiz vardır. İlimizde bulunan göletler şunlardır. Gözegöl Göleti, Ortaviran Göleti, Halilan Göleti, Beşpınar Göleti, Künreş Göleti, Kabaklı Göleti, Kurtyakası Göleti. Toplam gölet rezervuarı 1.261 ha dır Barajlar: Diyarbakır da bitmiş, inşaat halinde ve proje aşamasında olan birçok baraj ve gölet mevcuttur. İlin geniş tarım alanlarını sulamaya yönelik göletlerin yapımında son yıllarda büyük gelişmeler sağlanmıştır. 1-Karakaya Barajı ve HES Tesisleri: Diyarbakır ili Çüngüş ilçesi sınırlarında olan Karakaya barajı 1987 yılında işletmeye açılmıştır. Enerji üretmek amacıyla inşa edilen baraj, 37

beton kemer tipindedir. Temelden yüksekliği 173 m gövde hacmi 2 hm 3, toplam göl hacmi 9.580 hm 3 olan baraj, yılda 7.354 GWh elektrik üretmektedir. 2-Devegeçidi Barajı: Kaya dolgu tipi ile yapılan Devegeçidi barajı 1972 yılında işletmeye açılmıştır. Diyarbakır ili sınırlarında olan baraj 10 600 ha cazibeli sulama amacıyla inşa edilmiştir. Halen 5800 ha net alanı sulamaktadır. 3-Yukarı Dicle Projesi Çınar-Göksu ve Tesisleri İnşaatı: Diyarbakır ili Çınar ilçesine 5 km mesafede Diyarbakır-Mardin ili Devlet Karayolu üzerindeki Göksu Köprüsünün 700 m menbaında Göksu Çayı üzerinde 657 m talveg kotunda bulunmaktadır. Kil çekirdekli kaya dolgu tipinde, temelden yüksekliği 52 m olarak inşa edilen baraj ile Göksu çayının sağ ve sol sahilinde bulunan tarıma elverişli arazilerden 3.582 ha arazi sulanmaktadır. 1- Kralkızı-Dicle Projesi: a) Kralkızı barajı ve HES tesisleri inşaatı. Diyarbakır a 81 km mesafede olan Kralkızı Barajı Diyarbakır il sınırları içinde Dicle Nehrinin ana kollarından olan Maden Çayı üzerinde; Dicle ilçesinin 6 km güney batısında 707 m talveg kotunda kaya dolgu tipinde, temelden yüksekliği 126 m olan barajın göl hacmi 1919.6 hm 3 ve maksimum göl alanı 57.7 km 2 dir. b) Dicle Barajı ve HES İnşaatı. Diyarbakır ili sınırları içerisinde Eğil ilçesinin 7 km güneydoğusunda Dicle nehrinin ana kollarından olan Maden ve Dibni Çaylarının birleştiği Dicle Nehri nin meydana getirdiği mevkiinden 800 m ve Kralkızı Barajı aksının 22 km menbasında, 640 talveg kotunda inşa edilmiştir. İçme suyu sulama+enerji amaçlı baraj Kralkızı Barajı ve Devegeçidi Barajları ile ortak olarak çalışmaktadır. Baraj eksenel kil, çakıl çekirdekli, kaya dolgu tipinde temelden yüksekliği 87 m olan Dicle barajının göl hacmi 595 hm 3 ve gölalanı 24 km 2 dir. Dicle Barajından alınacak su ile Dicle Nehrinin sağ sahilinde bulunan Ergani, Diyarbakır merkez, Çınar ve Mardin-Savur ovaları sulanacaktır. Dicle sağ sahil ovalarından 54.279 ha cazibe, 75.880 ha da pompajla olmak üzere toplam 130.159 ha arazi sulanacaktır. Ayrıca santral 2x55=110 MW gücünde olup, yılda 298 milyon KW elektrik enerjisi üretilecektir. Diyarbakır İline 1.etapta 3 m 3 /s olmak üzere toplam 6 m 3 /s içme suyu temin edilecektir. Planlama ve Kesin Proje Aşamasında Olan Tesisler: A. Batman Silvan Projesi Silvan Barajı ve HES: Batman çayının ana kollarından olan Kulp çayı üzerinde inşa edilecektir. Enerji ve sulama amaçlıdır. Projenin gerçekleşmesi durumunda 245.372 ha arazi sulanacaktır. Bu projenin kapsamında 7 adet depolama tesisi yer almaktadır. Bunlar: Ambar, Başlar, Bulaklıdere, Karacalar, Kıbrıs, Kuruçay ve Pamukçay barajlarıdır. B. Ergani Barajı: Ergani ilçesinde Hilari Deresi üzerindedir. Baraj sulama amaçlıdır. Yapımı tamamlandığında 1.787 ha araziyi sulayacaktır. C. Çermik Kale Projesi: Şeyhan (Sinek) çayı üzerindedir. Sulama amaçlı baraj tamamlandığında 20.238 ha araziyi sulayacaktır. D. Dibni projesi: Diyarbakır Dicle ilçesi yakınlarında kurulacak olan baraj sulama ve enerji amaçlıdır. Su kaynağı Dibni çayıdır. Planlama aşamasındaki baraj tamamlandığına toplam enerji 19.888 ha araziyi sulayacak ve toplam 265 GWh/yıl enerji üretecektir. 38

E. Çınar-Dilaver Projesi: Diyarbakır Çınar yolunun 8. km' sinden ayrılan eski Derik yolunun 25.km 'sinde yer alan Dilaver Köprüsü yakındadır. Kesin proje aşamasındaki baraj sulama amaçlıdır. Tamamlandığında 3.278 ha alanı sulayacaktır. F. Çüngüş Projesi (Oyuklu Barajı) : Çüngüş İlçesi Oyuklu Köyünün 2 km güneyinde yer alan proje planlama aşamasındadır. Sulama amaçlı olup bitirildiğinde 986 ha arazi sulayacaktır. G. Kolludere Barajı: İlimizin 15 km batısında bulunmaktadır. Planlama raporu hazırlanan baraj sulama amaçlı olup bittiğinde 1.100 ha arazi sulayacaktır. D.1.4. Deniz: İlimizin deniz kıyısına sınırı bulunmamaktadır. D.2. Doğal Enerji ve Drenaj Sistemi: Kentimizdeki yeraltı sularının doğal drenaj sistemleri bazalt ve kalker akifer için farklıdır. Bazalt akiferin drenaj alanı Karacadağ ın tepesinden Dicle Vadisine kadar olan sahadır. Kalker akifer drenaj alanı ise Diyarbakır'ın yaklaşık 30-35 km kuzeyinden itibaren yayılım gösteren Silvan-Midyat formasyonu ile Diyarbakır'ın yaklaşık 25-30 km güneyinden itibaren yayılım gösteren Midyat formasyonudur. D.3 Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri: D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik: Diyarbakır da yeraltı sularından içme ve kullanma amaçlı kullanılmaktadır. Kent içindeki meskûn mahal sularının kullanılması içme sularının sürekli kirlenme tehdidi altında bulunmasına veya kirlenmesine neden olmaktadır. Diyarbakır kentinin içme suyu ihtiyacının büyük bir kısmının karşılandığı gözeli kaynağı ve sondaj kuyuları sahası ve çevresi yeraltı suyu işletme sahası olarak tespit edilmiş ve resmi gazetede de ilan edilmiştir. Buna göre belirlenen bu sahada yeni kuyu açılması yasaklanmış ve "Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğinin 22. Maddesi uygulanmıştır. Bunun yanında DİSKİ Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Gözeli Su Havzası Havza Koruma Yönetmeliği 17.05.2008 tarihinden bu yana yürürlüktedir. Halen petrol üretimi sırasında çıkan tuzlu su yüzeye yakın olan ve Diyarbakır Kentinin önemli içme suyu kaynaklarından birini oluşturan Midyat Formasyonu içerisindeki yeraltı suyu akiferine verilmektedir. Bu işlem bu akiferin kirlenmesine yol açmaktadır. Midyat Akiferi kentin stratejik önemi olan su kaynağıdır. Bu sebeple petrol üretim izni veren kurumların verilen ruhsatları yeniden gözden geçirmeleri önem arz etmektedir. D.3.2 Akarsularda Kirlilik: Dicle Nehri, Güneydoğu Anadolu Bölgesi için en önemli su kaynağı olma özelliğini taşımaktadır. Fiziksel kirlilik olarak tanımlanan kil, kum, yabancı katı parçacık gibi suda çözünmeyen maddeler Dicle Nehri ne önemli miktarlarda katılmakta ve suyun rengi, kokusu ve tadını değiştirmektedir. 39

Genellikle nüfus yoğunluğunun ülke ortalamasının altında olduğu, sanayileşmenin henüz yaygınlaşmadığı, sert iklim koşulları nedeni ile birkaç verimli ova dışında yoğun tarımın yapılmadığı ve akarsuların büyük debileri sebebi ile yüksek seyrelme potansiyeline sahip olduğu bölgemizde bugün için diğer gerçekleştirmede olduğu en büyük kapsamlı teknolojik uygulama olan GAP Projesi bölgedeki üretimi önemli ölçülerde arttıracağı için projenin gerçekleşmesi ile birlikte çevresel sorunlarında başlaması kaçınılmazdır. DSİ Diyarbakır Bölge Müdürlüğü Kalite Kontrol ve Laboratuar Şubesinde Dicle Nehri nin bazı kolları ile Dicle Nehri boyunca değişik yerlerden alınan su numunelerinde bulanıklık, renk koku-tat, iletkenlik, ph, toplam tuz, toplam sertlik, geçici - kalıcı buharlaştırma kalıntısı, organik madde kalsiyum, magnezyum, amonyum, sodyum potasyum, organik madde, kalsiyum, magnezyum, amonyum, sodyum potasyum, karbonat, bikarbonat, klorür, sülfat, nitrat, fosfat analizleri rutin olarak yapılmaktadır. Gerek KOİ, BOİ ve gerekse de daha incelenen ph, CL-, SO4-², Na+, Ca+²,NO-³ iyonları ile ilgili parametreler bakımından Dicle Nehri fazla sorunlu değildir. Ancak yeterli incelenmeyen ağır metal ve toksit elementler kesin belli olmadığından ve suyun kalitesinin en sakıncalı parametre belirleyeceğinden mevcut durum tam bir sonuç sağlayamaz. Dicle Nehri ndeki ağır metal kirliliği ile ilgili çalışmalar oldukça azdır. Su numuneleri üzerinde yapılan element analizleri, beklenenin aksine bu elementlerin suda çözünmüş haldeki konsantrasyonlarının oldukça düşük olduğunu ortaya koymuştur. Ağır elementlerin tamamı 1 ppm, (1 mg/l) değerinin oldukça altındadırlar. Bu durum Dicle Nehri ph 'ının bazikliği ve Etibank Bakır İşletmesi tarafından nehre verilen atıklardaki Sülfür iyonlarından kaynaklanır. Ph'ın yaklaşık 8 civarında oluşu ve suda çözünmüş halde sülfürün mevcudiyeti, ağır elementlerin suda çözünmeyen sülfür veya hidroksit bileşikleri haline dönüşmüş olabileceğine işaret etmektedir. Böylece yıllardır kullanılan Dicle Nehrinin kirli görünümlü suyunun neden sağlık bakımından çevreye ciddi zararlar vermediği anlaşılabilmektedir. Genel olarak, Dicle Nehri ile ilgili ağır metal kirliliği ciddi boyutlardadır. Bu durum elementlerin sudaki konsantrasyonlarından ziyade partikül-sediment şeklinde bulunmasından kaynaklanmaktadır. Nehir suyunun bazik karakterde oluşu ve muhtemelen, sülfür iyonlarından dolayı suda çözünmüş haldeki ağır element miktarı umulandan düşük konsantrasyondadır. Fakat nehir yatağı çok ciddi boyutlarda kirliliğe maruz kalmıştır. Özellikle Cu ve Zn oranları çok yüksektir. Dicle Nehri nden yakalanan balıkların tümünde, ağır element oranları çok yüksek değerlerde bulunmuştur. Özellikle bakır ve çinko oranları normalin 10 100 katı seviyelerindedir. Dicle Nehri civarı arazilerinden alınan buğday, toprak ve mantar numunelerinde de ağır element kirliliği saptanmıştır. Bu sonuçlar nehrin kirlenmişliğinin başka bir kanıtıdır. Mayıs 2006 da aşağıda haritada gösterilen işaretli yerlerden alınan numuneler Dicle Üniversitesi ve Tallinn Teknoloji Üniversitesi (Estonya) tarafından ortaklaşa incelenmiştir. Numuneler İngilizce baş harfler kullanılarak sembolize edilmiştir. İçme (Drinking) suyu anlamındaki kelimenin İngilizce baş harfi D ile diğerleri de benzer şekilde, R: Nehir (River) ve S: Kaynak (Spring) harfleri ile gösterilmiştir. Böylece mevcut içme sularından 3, şehir içi değişik kaynak sularından 3 ve Dicle nehri sularından 3 numune olmak üzere toplam 9 numune metallerden bakır(cu) ve Çinko(Zn) ile organik madde (humik madde) bakımından analiz edilmiştir. 40

Kuzeyden-güneye doğru olmak üzere; R1: Sadi Köprüsü civarı, R3: Dicle Üniversitesi Köprüsü ve R2: Tekel İçki Fabrikası civarı numunelerdeki bakır (Cu) miktarları sırayla 0,64; 2,19 ve 5,93 μg/l olarak saptanmıştır(i. Kalite sularda Cu<20 μg/l). Benzer şekilde çinko (Zn) ise 0,08; 0,14 ve 0,20 mg/l ölçülmüştür. (I. Kalite sularda Zn < 200 μg/l). Humik madde miktarları da oldukça düşük olarak saptanmıştır. Tablo d.2. Dicle Nehri Suyunda Bazı Ağır Metal Tayinleri Numune Pb Zn Cr Mn Fe Cu Cd Hg Ar D1 (mg/l) 0.012 0.042 0.028 0.108 1.15 0.060 <0.005 0.0000 0.0001 D2 (mg/l) 0.029 0.023 0.012 0.060 0.20 <0.005 <0.005 0.0000 0.0001 D3 (mg/l) 0.015 0.021 0.009 0.052 0.38 <0.005 <0.005 0.0000 0.0001 D4 (mg/l) 0.015 0.008 0.021 0.020 0.28 <0.005 <0.005 0.0000 0.0001 D5 (mg/l) 0.014 0.010 0.021 0.037 0.20 <0.005 <0.005 0.0000 0.0001 Kaynak: DSİ 10. Bölge Müdürlüğü Numune Kodu Yeri : D1 D2 D3 D4 D5 Maden çıkışı Dicle Barajı gölalanı Tekel İçki Fabrikası sonu Diyarbakır / Sadi Köprüsü Bismil İlçesi köprüsü, D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik: 41

Bölgemizde yer alan göletler ve rezervuarların kirlenmesine sebep olan kirletici kaynakları şu şekilde sıralayabiliriz. - Her türlü evsel atık - Katı atıklar - Kanalizasyon suları - Tarım alanlarından kaynaklanan gübre ve zirai ilaçlar - Mevcut petrol kuyuları ve maden yatakları Tablo d.3. Devegeçidi Barajı Dipsavağından alınan su numuneleri analiz sonuçları: Parametr Birim Su kalite sınıfı TS-266 Avrupa Topluluğu (1980) 1 2 3 4 Tavsiye Max. Tavsiye Sodyum(Na) Kalsiyum(ca) CaCO3 Sülfat (SO4) g/l Mg/l Mg/l Mg/l 125* M 200* 125 200 250 400 250+ 400+ edilen 75* 500 200 200 500 400 edilen 20 100 25 WHO (1986) max Tavsiye edilen 150 200 250 min150 400 Devegeçidi Barajı-Dipsavak (Mayıs-1996) Ad. Min. 86 89 89 82 2.07 8 85 0 Ort. Maks 5.5 35 153 21.9 14.4 94 410 90 Kaynak: DSİ Genel Müdürlüğü içmesuyu ve kanalizasyon dairesi başkanlığı Diyarbakır kenti içmesuyu kaynakları çevre koruma projesi Tablo d.4 Dicle Baraj Aksından alınan su numuneleri analiz sonuçları: Parametre Birim Su kalite sınıfı TS-266 Avrupa Topluluğu (1980) 1 2 3 4 Tavsiye Max. Tavsiye Sodyum(Na) Kalsiyum(ca) CaCO3 Sülfat (SO4) g/l Mg/l Mg/l Mg/l 125* M 200* 125 200 250 400 250+ 400+ edilen 75* 500 200 200 500 400 edilen 20 100 Kaynak: DSİ Genel Müdürlüğü içmesuyu ve kanalizasyon dairesi başkanlığı Diyarbakır kenti içmesuyu kaynakları çevre koruma projesi 25 WHO (1986) max Tavsiye edilen 150 200 250 min150 400 Devegeçidi Barajı-Dipsavak (Mayıs-1996) Ad. Min. 65 65 62 36 0.92 22 113 6.0 Ort. Maks 5.38 51.6 226 36.5 10.60 88 350 63.4 Tablo d.5 Devegeçidi Barajı-Dipsavak Analiz Sonuçları Su Kalite Parametreleri N Değişim Aralığı SKKY Sınıfı A Fiziksel Parametreler Min. Ort. Maks. 1. Sıcaklık (ºC) 80 0 15 36 I* 2. ph 95 6 8.1 8.7 I* 3. Çözünmüş Oksijen (mg/l) 32 0.8 7.1 15.0 II* 4. Klorür İyonu (mg/l) 89 0 9.8 24.9 I 5. sülfat İyonu (mg/l) 82 0 21.9 90.0 I 6. Amonyak Azotu (mg NH3-N/I) 90 0 0.21 3.2 II* 7. Nitrit Azotu (mg NO2-N/I) 56 0 0.063 1.0 IV 8. Nitrat Azotu(mg NO3-N/I) 60 0 1.37 12.3 I* 9.Orto-Fosfat Fosforu (mg/i) 54 0 0.07 0.68 I* 10.Renk (Pt-Co birimi) 81 5 12 70 II* 11. Sodyum (mg/i) 86 2.07 5.5 14.4 I B Organik Parametreler 1. BOİ (mg/i) 5 0.8 1.6 3.5 I 2. Emülsifiye Yağ ve Gres (mg/i) 24 0 1.4 3.0 IV 42

3.Metilen Mavisi aktif Maddeler (mg/i) 22 0.00 0.00 0.10 I* C. İnorganik Endüstriyel Kirlenme Parametreleri 1. Civa (mg/i) 5 0.0005 0.0005 0.0005 II 2. Kadminyum (mg/i) 13 0.005 0.005 0.005 II 3. Kurşun (mg/i) 13 0.005 0.029 0.26 III* 4.Arsenik (mg/i) 4 0.001 0.003 0.005 I 5. Bakır (mg/i) 22 0 0.04 0.25 II* 6. Krom Toplam (mg/i) 13 0.005 0.006 0.017 I 7. Çinko (mg/i) 13 0.009 0.094 0.312 I* 8. siyanür Toplam (mg/i) 5 0.002 0.004 0.008 I 9. Florür (mg/i) 18 0.00 0.17 0.57 I* 10. Demir (mg/i) 59 0 0.17 2.00 I* 11. Mangan (mg/i) 26 0 0.07 0.43 I* 12. Bor (mg/i) 28 0 0.34 1.30 I* D.Bakteriyolojik parametreler 1. Toplam Koliform (EMS/100 ml 13 240 7198 42200 II* *maksimum değer verilen sınıfı aşıyor **minimum değer verilen sınıfı aşıyor Kaynak: DSİ Genel Müdürlüğü İçme Suyu ve Kanalizasyon Dairesi Başkanlığı Diyarbakır Kenti İçme Suyu Kaynakları Çevre Koruma Projesi Tablo.d.6. Dicle Baraj Aksı Analiz Sonuçları Su Kalite Parametreleri N Değişim Aralığı SKKY Sınıfı A Fiziksel Parametreler Min. Ort. Maks. 1. Sıcaklık (ºC) 58 3.0 15.6 34.0 I* 2. Ph 40 7.2 8.0 8.4 I 3. Çözünmüş Oksijen (mg/l) 18 4.0 7.9 12.0 II 4. Klorür İyonu (mg/l) 64 0 13.7 35.0 I 5. sülfat İyonu (mg/l) 36 6.0 36.5 63.4 I 6. Amonyak Azotu (mg NH3-N/I) 64 0 0.37 9.5 II* 7. Nitrit Azotu (mg NO2-N/I) 54 0 0.13 1.82 IV 8. Nitrat Azotu(mg NO3-N/I) 46 0 0.96 2.60 I 9.Orto-Fosfat Fosforu (mg/i) 37 0 0.13 1.45 I* 10.Renk (Pt-Co birimi) 64 0 11 30 II 11. Sodyum (mg/i) 65 0.92 5.38 10.60 I B Organik Parametreler 1. BOİ (mg/i) - - - - - 2. Emülsifiye Yağ ve Gres (mg/i) 2 1.0 1.0 1.0 IV 3.Metilen Mavisi aktif Maddeler (mg/i) 1 0.004 0.004 0.004 I C. İnorganik Endüstriyel Kirlenme Parametreleri 1. Civa (mg/i) 2 0.0005 0.0005 0.0005 II 2. Kadminyum (mg/i) 3 0.005 0.005 0.005 II 3. Kurşun (mg/i) 2 0.008 0.016 0.024 II* 4.Arsenik (mg/i) 2 0.000 0.004 0.007 I 5. Bakır (mg/i) 9 0.000 0.227 1.000 IV 6. Krom Toplam (mg/i) 2 0.029 0.046 0.062 II* 7. Çinko (mg/i) 3 0.015 0.054 0.125 I 8. siyanür Toplam (mg/i) - - - - - 9. Florür (mg/i) - - - - - 10. Demir (mg/i) 25 0 0.46 5.5 II* 11. Mangan (mg/i) - - - - - 12. Bor (mg/i) 20 0 0.38 1.70 I* D.Bakteriyolojik parametreler 1. Toplam Koliform (EMS/100 ml *maksimum değer verilen sınıfı aşıyor **minimum değer verilen sınıfı aşıyor Kaynak: DSİ Genel Müdürlüğü İçme Suyu ve Kanalizasyon Dairesi Başkanlığı 43

Diyarbakır Kenti İçme Suyu Kaynakları Çevre Koruma Projesi Tablo d.7. Devegeçidi Barajı-Dipsavak Örnekleme Noktasında Bazı Parametrelerin % 90 Olasılık Değerleri ile Bunlara Karşılık Gelen Kalite Sınıfları Parametre %90 Olasılık değeri (mg/l) Su kalite sınıfı NH3-N 0.74 II NO2-N 0.36 IV o-po4-p 0.28 III Renk 28.1 II Yağ 3.12 IV Cu 0.15 III Zn 0.22 I Fe 0.48 II Kaynak: DSİ Genel Müdürlüğü İçme Suyu ve Kanalizasyon Dairesi Başkanlığı Diyarbakır Kenti İçme Suyu Kaynakları Çevre Koruma Projesi Tablo d.8 Dicle Baraj Aksı için Bazı Parametrelerin % 90 Olasılık Değerleri ile Bunlara Karşılık Gelen Kalite Sınıfları Parametre %90 Olasılık değeri (mg/l) Su kalite sınıfı NH3-N 1.92 III NO2-N 0.63 IV o-po4-p 0.52 IV Cu 0.68 IV Fe 1.94 III Kaynak: DSİ Genel Müdürlüğü İçme Suyu ve Kanalizasyon Dairesi Başkanlığı Diyarbakır Kenti İçme Suyu Kaynakları Çevre Koruma Projesi D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları: Su ve kıyı yönetimi ile ilgili faaliyet gösteren kurumlardan biri olan DSİ ülkenin yeraltı ve yerüstü sularının korunmasını sağlamak, zararlarını önlemek ve bunlardan çeşitli şekillerde yararlanmak amacıyla kurulmuştur. Bu işleri yerine getirirken temel ile su tasarrufu ve verimliliğini sağlamak, suyun zararlarını en alt düzeye indirecek planlama-projelendirme yapmak ve bunu hayata geçirmektir. DSİ'nin su ve kıyı yönetimi ile ilgili bazı işleri şunlardır. 1- Sulama tesisleri yapmak 2- Enerji amaçlı Barajlar yapmak 3- Nüfusu 100.000 'in üzerinde olan şehirlerin, içme, kullanma ve endüstriyel suyunu sağlamak 4- Taşkınlara ve sellere karşı koruyucu tesisler yapmak 5- Kıyı ve akarsu rejiminin düzenli olmasını sağlamak için kum ya da başka malzeme alımını belirleyen şartları koymak. İlimizde DSİ X. Bölge Müdürlüğü tarafından yürütülen en önemli projelerden birisi Dicle İçme Suyu Projesidir. Bu proje kapsamında baraja ait koruma alanları tespit edilmiş, kirletici unsurlar belirlenerek, gerekli kamulaştırma işlemleri için çalışmalara başlanmıştır. İlimizin en önemli su kaynaklarından biri olan Dicle Nehri birçok kirletici unsurun etkisinde bulunmaktadır. Dicle Nehrine kıyısı olan her yerleşim birimi kanalizasyon sularını nehre boşaltılmakta, sanayi kuruluşları atık suları doğrudan ya da kanalizasyon yolu ile Dicle 44

Nehri ne akmakta ve Nehrin çevresinde bulunan petrol kuyuları ve tesislerinde meydana gelen aksaklıklardan dolayı olan sızıntılar Dicle Nehri ne karışarak Dicle Nehri ni ciddi oranlarda kirletmektedir. Dicle Nehrindeki kirliliğin önlenmesi amacı ile gerekli çalışmalar ivedilik ile yapılmalı, Nehir çevresindeki fabrikaların arıtma tesisleri kurmaları sağlanarak atıklarının Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nde sektöründe yer alan standart değerlerin altına düşürdükten sonra deşarjına izin verilmeli, nehir çevresindeki yerleşim birimlerinin atık sularının arıtıldıktan sonra nehre verilmesi temin edilmelidir. Ayrıca şehrin içme suyunun sağlandığı Gözeli Havzasındaki kaynak ve kuyuları çevrede bulunan fabrika atıkları, gözeli Köyünün ve 500 Evlerin evsel atıkları Gözeli İçme suyu Havzasının içinden geçmektedir. DİSKİ Genel Müdürlüğü söz konusu atksuları kanalizasyon şebekesi marifeti ile havzanın dışına kadar uzaklaştırmıştır. Ayrıca yeraltı sularının kirlenmesine neden olan petrol üretim şirketlerinin gerekli önlemleri alması için girişimlerde bulunulmuş olup bu konudaki çalışmalar devam etmektedir. Su kaynaklarını korunması için bu konudaki yönetmeliklere uyulması gerekmektedir. D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri: İlimizin su kaynakları olan, Devegeçidi ve Dicle Barajları drenaj alanlarında bulunan yerleşim alanlarından ve endüstri tesislerinden kaynaklanan evsel ve endüstriyel nitelikli atık sular, hâlihazırda doğrudan ve dolaylı yollarla derelere ve dereler kanalıyla da rezervuarlara ulaşmaktadır. Bu derelerin yukarıdaki tablolarla verilmiş olan mevcut su kaliteleri de bu sonucu doğrulamaktadır. Su toplama havzalarında bulunan kirletici kaynaklar, DSİ tarafından hazırlanan Diyarbakır kenti içmesuyu kaynakları çevre koruma projesi kapsamında, noktasal ve yayılı kaynaklar olmak üzere iki sınıf içinde toplanmış ve sınıflandırma içine giren kirletici kaynaklar aşağıda sıralanmıştır. Noktasal kaynaklar: Evsel kirletici kaynaklar Endüstriyel kirletici kaynaklar Yayılı Kaynaklar: Sulu tarım alanlarından dönen sular, Yerleşim alanlarının yağış suları ile olan drenajları, Katı atık depo ve dökme sahalarında olan sızıntılar, Erozyon nedeniyle oluşacak toprak kirliliği. Tablolarda verilen analiz sonuçlarından çıkarılan kirletici kaynakların önlenmesine yönelik düşünülen tesisler ve alınacak önlemlere ait D.S.İ Genel Müdürlüğünce hazırlanan proje çalışmalarında her drenaj alanı ayrı ayrı ele alınmış ve aşağıda verilen sıra takip edilmiştir. Devegeçidi barajı drenaj alanında 45

Org.Fazıl Bilge Garnizonunda yer alan askeri birliklerin deşarjını önleyici tesisler Petrol üretim sahalarından karışan atıkları önleyici tesisler Diyarbakır kentinin yeni çöp sahasından kaynaklanan sızıntı sulara karşı önlemler Ergani ilçesinin atık sularını önleyici tesisler Sulu tarım alanlarından dönen suları önleyici tesisler Dicle Barajı drenaj alanında Maden ilçesinin atıksularını önleyici tesisler Dicle ilçesini atıksularını önleyici tesisler Eğil ilçesinin atıksularını önleyici tesisler Etibank-Maden Bakır İşletmesi deşarjları için önleyici tesisler Devegeçidi ve Dicle Barajları drenaj alanları için ortak önlemler Ergani, Dicle, Eğil ve Maden ilçeleri katı atıkları için önlemler Diğer yerleşim alanlarının atıksuları için önlemler Erezyon nedeniyle su ve toprak kirliliğinin önlenmesi Jeolojik formasyon nedeniyle düşük kaliteli suların önlenmesi KAYNAKLAR 1-Devlet Su İşleri X. Bölge Müdürlüğü verileri 2-DSİ Genel Müdürlüğü İçme Suyu ve Kanalizasyon Dairesi Başkanlığı Diyarbakır Kenti İçme Suyu Kaynakları Çevre Koruma Projesi, Kat i Proje Raporu 3-Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi DİSKİ Genel Müdürlüğü 4-Mülga İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Çevre Durum Raporu, 2010 E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI E.1 Genel Toprak Yapısı İlimizde tarım toprakları Dicle Irmağı na dere ve çayların vadilerinde zincirleme bir sıra oluşturur. Büyük bir bölümü alüvyal vadi tabanlarından oluşur. %10 un üstünde olan tarım toprakları dalgalı platolara, dağlık ve tepelik alanlara yayılmış durumdadır. Mermer, Hani ve Lice ovaları gibi küçük düzlüklerin dışında kalan ovaların büyük bir bölümünde topraklar killi olup, Dicle vadisinde yer yer orta ve hafif yapıda topraklara rastlanır. Islakken çok yapışkan olan bu topraklar nemli iken dağılabilir yapıdadır. Nadas alanlarında yağışlardan sonra yüzey 3 4 cm. kalınlığında bir kabuk bağlar. Bununla birlikte kolaylıkla kırılarak tanecikli bir nitelik alırlar. Kireç oranları genellikle iyi ise de üstteki kirecin tümü ya da bir bölümü yıkanmıştır. Mermer ovası engebeli dağlık bir alan olup ana madde yer yer kalkerli kumlu ya da siltli kildir. Kireçtaşı bakımından genellikle derin, geçirgenlikleri iyi, içerdikleri organik madde oranı düşüktür. Kalker bir taban üzerinde oluşan Lice ve Hani ovalarının toprakları kahverengi orman toprakları grubuna girer. Diyarbakır havzasında yer alan tarıma elverişli bu topraklar arasında özellikleri bakımından önemli farklar görülür. 46

E.1.1. Toprak Bünyesi Yapılan analiz sonucunda ilimiz topraklarının killi tınılı, killi siltli olduğu tespit edilmiştir. E.1.2 Diyarbakır ili toprağına ait özellikler İlimiz tarım topraklarında yapılan analizler sonucunda tuzluluk ve alkalilik sorununun olmadığı görülmektedir. Ayrıca toprakların orta kireçli olduğu ve organik madde bakımından zayıf olduğu tespit edilmiştir. İlimize ait topraklarda yapılan ph, tuz, kireç ve organik madde analiz sonuçları Tablo e.1 de verilmiştir. Tablo e.1 Diyarbakır topraklarına ait ph, Tuz Organik Madde, Kireç Analiz sonuçları: İstasyon No Organik Madde (%) PH Tuz (%) Kireç (%) 1 1.88 7.90 0.021 2.29 2 0.77 7.95 0.035 2.46 3 3.28 7.65 0.031 1.26 4 1.12 7.70 0.038 1.71 5 2.30 7.85 0.040 11.38 6 1.12 7.15 0.039 8.56 7 1.26 7.25 0.040 15.24 8 1.40 7.35 0.035 13.68 9 2.24 7.40 0.048 12.30 10 2.24 7.45 0.020 19.75 11 0.77 7.45 0.027 10.17 Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü envanter çalışmaları İstasyon No Toprak Örneklerinin Alındığı Yer 1 Diyarbakır Bismil 40. km. yolun sağ kenarı 2 Diyarbakır Ergani 8. km. yolun sağ tarafı 3 Diyarbakır Siverek 30. km. yolun kuzeybatısı 4 Diyarbakır Lice 69. km. Fis Köyü Ovası, yolun doğusu 5 Diyarbakır Hani Lice 6. km. yolun sol tarafı 6 Diyarbakır Bilge Kışlası 23. km. yolun sol tarafı 7 Diyarbakır Dicle Üniversitesi Kampüsü, Kabaklı göletinin kuzeydoğusu 8 Diyarbakır Ofis Seyrantepe yol ayrımının kuzeyi 9 Diyarbakır Silvan 10. km. yolun kuzeyi 10 Diyarbakır Lice Kulp 3. km. yolun doğusu 11 Diyarbakır Çermik Çüngüş 8. km. yolun doğusu E.2 Toprak Kirliliği İlimizde tahıllar için genelde ekim esnasında kullanılan yapay gübrelerden dolayı toprak kirliliği yalnız Bismil ilçesi kırmızı kahverengi ve kahverengi orman topraklarında fosfat birikmesi olarak saptanmıştır. 47

Dicle nehrinin suyu ve sedimentinde Bakır (Cu), Kurşun (B), Çinko (Zn), Nikel (Ni) ve Kobalt (Co) gibi ağır metallerin konsantrasyonunun standart değerlerden yüksek olduğu ve Dicle nehri ile sulanan tarım topraklarında özellikle Cu ve Zn tutularak bitkileri zehirleyici düzeye çıktıkları saptanmıştır. Kullanılan pestisidler toprak ve yeraltı suyunu kirletecek miktarda verilmediğinden topraklarda bir pestisid kirliliğine rastlanmamıştır. Dicle nehri ile sulanan ve sulanmayan topraklarda Cu, Zn, ve Ni konsantrasyon Tablo e.2 de verilmiştir. Tablo e.2 Dicle Nehri suyu ile sulanan topraklarda Cu, Zn ve Ni konsantrasyonunun karşılaştırılması Numune Yeri Cu (ppm) Zn (ppm) Ni (ppm) Dicle Üniversitesi Havuzbaşı (sulanan alan) 147 163 43 Dicle Üniversitesi Göletyolunun solu (sulanmayan alan) 79 87 32 Bismil Merdanoğlu Köyü (sulanmayan alan) 122 149 39 Bismil Merdanoğlu Köyü (sulanmayan alan) 52 71 35 Bismil Atgeçen Köyü (sulanmayan alan) 117 126 31 Bismil Atgeçen Köyü (sulanmayan alan) 105 108 24 Kaynak:Dicle Üniversitesi Çevre Araştırma Merkezi E.3 Arazi E.3.1 Arazi Varlığı E.3.1.1 Arazi Sınıfları Tablo e.3 Diyarbakır ili arazi kabiliyet sınıfları dağılımı ARAZİ SINIFLAMASI ALAN (Da.) I. SINIF ARAZİ 1.252.860 II. SINIF ARAZİ 1.913.670 III. SINIF ARAZİ 1.552.230 IV. SINIF ARAZİ 1.828.170 V.VI.VII.VIII SINIF ARAZİ 8.393.790 YERLEŞİM SAHASI 337.184 SU YÜZEYİ 277.096 T O P L A M 15.555.000 Kaynak:Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü E.3.1.2 Arazi Kullanım Durumu Tablo: e.4 Arazi Kullanımı CİNSİ Miktarı (Ha.) % TARIM ALANI 684.289 44 ÇAYIR-MERA 230.092 15 ORMAN 335.094 22 TAR. ELVERİŞSİZ ALAN 301.717 19 TOPLAM 1.555.527 100 Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü 48

E.3.2 Arazi Problemleri: İlimizde belli arazi problemleri şunlardır. 399 Ha. Alanda drenaj, 463.638 Ha. Alanda taşlık 1.151.616 Ha. Alanda orta şiddetli ve çok şiddetli derecede su erozyonu problemi mevcuttur. 223.357 Ha. Alan derin, 210.739 Ha alan orta derin, 367.827 Ha. Alan sığ, 649.645 Ha lık toprak alanı çok sığdır. Tablo e.5 Diyarbakır İli topraklarının Eğim Taş Kayalılıkları Eğim Grupları Taşsız Kayasız (Ha) Taşlı (Ha) Kayalı (Ha) Toplam (Ha) Düz 158703 58149 1152 245004 Hafif 197078 62186 12274 271538 Orta 279739 122698 11126 413563 Dik 159708 87372 26537 283617 Çok Dik 179690 38853 13854 232397 Sarp 4875 --- 574 5449 Kaynak:Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Drenaj İlimiz tarım topraklarının 399 Ha. lık alanında sorun vardır. (II., III. Ve IV. Sınıf topraklarda) Tuzluluk Sodiklik: İlimiz topraklarında aşırı derecede tuzluluk ve sodiklik yoktur. Erozyon İlimiz toprakları ve tarım arazileri genellikle su erozyonundan etkilenmektedir. II., III. Ve IV. Sınıf arazilerde 402.596 Ha. alan, II. Ve VII. Sınıf arazilerde 7.490.230 Ha. alan, toplam olarak 1.151.616 Ha.lık su erozyonuna maruz kalmaktadır. Bununla birlikte II., III. Ve IV. Sınıf arazilerde 338.643 Ha. alan, VI. Ve VIII. Sınıf arazilerde 28.022 Ha. toplam olarak 366.665 Ha. alanda orta derecede erozyon görülmektedir. II., III. Ve IV. Sınıf arazilerde 63.978 Ha. alan, VI. Ve VII. Sınıf arazilerde 340.647 Ha. alan, toplam olarak 380.376 Ha. lık alanda çok şiddetli erozyon görülmektedir. Diyarbakır ilinde rastlanan erozyon çeşidi yüzey erozyonu dediğimiz eğimli arazilerde, aşırı yüzeysel akışlar sonucu toprağın oldukça eşit kalınlıkta ince tabakalar halinde yıkanarak taşınan şeklidir. Yüzey erozyonu şiddet olarak dünyanın hemen hemen tüm ülkelerinde dört derece üzerinde sınıflandırılır. I. Derece : Hiç veya Hafif erozyon (Üst toprağın yaklaşık %25 inden azı gitmiştir. II. Derece : Orta şiddette erozyon. (Üst toprağın %75 i gitmiştir.) III. Derece : Şiddetli Erozyon (Üst toprağın hemen hemen tümü alt toprağın ise %25 kadar gitmiştir.) IV. Derece : Çok şiddetli erozyon (Üst toprağın ve alt toprak katmanın da büyük bir kısmı gitmiştir. Ham ve taşlı alt yapılar yüzeye çıkmıştır. Seyrek, derin, sık ve sığ yarıntılar görülür. Erozyonla mücadele yöntemleri çok çeşitlidir. Gradon tipi yapımı, ot ekimi, kuru 49

duvar eşik yapılması, taş kordon yapımı, çukurda fidan dikimi, ahşap çit yapımı vb. temelde hepsi erozyonla mücadele yöntemi olup farklı uygulama alanları vardır. Mesela oyuntu ve yarıntıların ıslahı için kuru duvar eşik yapılırken meyilli arazilerde gradoni tipi veya ahşap çitlerde arazinin yer işlendirilmesine çalışılır. Bazı uygulamalarda gradon teraslar arasına çizgide ot ekimi de yapılmaktadır. Diyarbakır ilinde erozyonlardan etkilenen alanların havza bazında dağılımı aşağıdaki gibidir. Tablo:e.6. İlimizde Erozyonlardan Etkilenen Alanların Havza Bazında Dağılımı e.1 (Çok Hafif) e.2 (Orta) e.3 (Şiddetli) e.4 (Çok Toplam Şiddetli) Salat Çayı Havzası 11395 Ha. 31953 Ha. 64993 Ha. 11904 Ha. 120246 Ha. Çermik Çayı Havzası 2400 Ha. 42939 Ha. 144919 Ha. 15520 Ha. 204875 Ha. Dibin Suyu Havzası 111 Ha. 2723 Ha. 28490 Ha. 5223 Ha. 36547 Ha. Maden Çayı Havzası 27753 Ha. 10430 Ha. 82992 Ha. 18255 Ha. 139430 Ha. Serkan Çayı Havzası -- 3551 Ha. 7498 Ha. 1672 Ha. 12721 Ha. Seyhan Çayı Havzası 55261 Ha. 160690 Ha. 39114 Ha. 2393 Ha. 237558.5 Ha. Ambar Çayı Havzası 398272 Ha. 93358 Ha. 63297 Ha. 12300 Ha. 567.227 Ha. Kaynak:Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Başmühendisliği Tablo e.7 Diyarbakır İlinde Toprak Sınıflarına Göre Erozyona Uğrayan Topraklar II., III. Ve IV. Sınıf Topraklar V., VI. Ve VII. Sınıf Topraklar Orta Kuvvetli Çok Kuvvetli Toplam Orta Kuvvetli Çok Kuvvetli Toplam 330949 51098 ---- 382047 11980 316187 451485 779652 Kaynak: Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Başmühendisliği Ağaçlandırma Çalışmaları Diyarbakır Genelini Kapsayan İstatistikî Bilgiler: PROJE - SAHASI ALANI DURUMU Çüngüş Çaybaşı Erozyon Kontrolü Projesi 1.318 ha 1050 Ha yapıldı Ergani Kortaş Erozyon Kontrolü Projesi 1.050 ha Tamamlandı Çüngüş Polatuşağı Erozyon Kontrolü Projesi 500 ha Tamamlandı Diyarbakır Kırklardağı Erozyon Kontrolü Projesi 107 ha Projesi Yapılacak Ergani Makam dağı Erozyon Kontrolü Projesi 72 ha Tamamlandı Çermik Heykelönü Erozyon Kontrolü Projesi 66 ha Tamamlandı Hazro Mutluca Rehabilitasyon Projesi 368 ha Tamamlandı Hani Yayvan Rehabilitasyon Projesi 170 ha Tamamlandı Cumhuriyet Hatıra Ormanı 25 ha Tamamlandı Diyanet Hatıra Orman 7 ha Tamamlandı Milli Eğitim Hatıra Ormanı 6,5 ha Tamamlandı Maliye Ormanı 7 ha Tamamlandı D.Ü Özel Ağaçlandırma Projesi 136,8 ha Ünv Tamamladı Behçet TEKTEKİN Özel Ağaçlandırma Projesi 22,4 ha Tamamlandı Mahmut DÜŞÜK Özel Ağaçlandırma Projesi 23,4 ha Tamamlandı Korunan Ağaçlandırma Sahaları Tablo e.8 2010 yılı Korunan Ağaçlandırma Sahaları 50

SIRA NO PROJE SAHASI ÖDEME 1-6 AY ÖDEME 6-12 AY ALAN( Ha) ÖDENEN 1 POLATUŞAĞI 4430.78 4430.78 400 8861.56 2 KORTAŞ 5303.26 5303.26 600 10606.52 3 MUTLUCA 3893.81 3893.81 300 7787.62 4 YAYVAN 3054.72 3054.72 170 6109.44 5 ÇAYBAŞI 3625.32 3625.32 250 7250.64 TOPLAM 1.720 40,615.78 Kaynak : Mülga Diyarbakır İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, AGM Şube Müdürlüğü, 2010 Hatıra Ormanları Tablo e.9 Hatıra Ormanları HATIRA ORMANI ADI İLÇESİ TES.YILI ALANI (Da) DİKİLEN FİDAN BAŞARI (%) Diyanet İşl.Bşk. Diyarbakır İl Müf. Ergani 2003 65 1.500 85 80. Yıl Cumhuriyet Ormanı Merkez 2003 250 6.300 55 Milli Eğitim Hatıra Ormanı Merkez' 2004 70 2.800 70 75.Yıl Maliye Hatıra Ormanı 1998 50 2.500 75 Kaynak : Mülga Diyarbakır İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, AGM Şube Müdürlüğü,2010 Ağaçlandırma Çalışmaları Yapılan Sahalar : (AGM Şube Müdürlüğü Verileri) a - Çermik Erozyon Kontrolü Projesi: Toplam alanı 66,5 hektar olan proje sahasında çalışmalar 2003 yılında başlanmış ve 2004 yılına kadar 66 ha alanda çalışma yapılmıştır. Yılı Program Gerçekleşme Tesis Bakım Tesis Bakım 2004 66-66 2005-66 - 66 2006 30-30 2007 30 30 2008-30 - 30 2009 30 30 b - Kırklardağı Erozyon Kontrolü Sahası: Kırklardağı erozyon kontrolü sahasında çalışmalara 2005 yılında başlanmış ve 2006 yılına kadar 107 ha alanda çalışma yapılmıştır. Yılı Program Gerçekleşme Tesis Bakım Tesis Bakım 51

2004 - - - - 2005 85-88 - 2006 19 88 19 88 2007-107 - 107 2008 107 107 2009 107 107 c - Polatuşağı Erozyon Kontrolü Projesi: Toplam alanı 602,0 hektar olan proje sahasında çalışmalar 2006 yılında başlanmış ve 2008 yılına kadar 450 ha alanda çalışma yapılmıştır. Yılı Program Gerçekleşme Tesis Bakım Tesis Bakım 2004 - - - - 2005 - - - - 2006 251-350 - 2007 100 360 100 350 2008 450 450 2009 400 400 d - Makamdağı Erozyon Kontrolü Projesi: Toplam alanı 72,97 hektar olan proje sahasında çalışmalar 2004 yılında başlanmış ve 2007 yılına kadar 72 ha alanda çalışma yapılmıştır. Yılı Program Gerçekleşme Tesis Bakım Tesis Bakım 2004 28-28 - 2005-28 - 28 2006 30 28 30 28 2007-72 - 72 2008 38 38 2009 30 30 e - Kortaş Erozyon Kontrolü Projesi: Toplam alanı 1045,8 hektar olan proje sahasında çalışmalar 2000 yılında başlanmış ve 2004 yılına kadar 624 ha alanda çalışma yapılmıştır. Yılı Program Gerçekleşme Tesis Bakım Tesis Bakım 2004 300 624 380 624 2005-863 - 863 52

2006-613 - 613 2007-606 - 606 2008 257 606 2009 600 600 f - Çaybaşı Erozyon Kontrolü Projesi: Toplam alanı 660,23 hektar olan proje sahasında çalışmalar 2008 yılında başlanmış ve 2009 yılına kadar 1050 ha alanda çalışma yapılmıştır. Yılı Program Gerçekleşme Tesis Bakım Tesis Bakım 2008 100 250 2009 300 250 800 250 g-hani Yayvan Rehabilitasyon Projesi: Toplam alanı 488,5 hektar olan proje sahasında çalışmalara 2005 yılında başlanmış ve 2007 yılına kadar 170 ha alanda çalışma yapılmıştır. Sosyal sorun olduğundan kalan alanda çalışma yapılamamaktadır. Yılı Program Gerçekleşme Tesis Bakım Tesis Bakım 2004 - - - - 2005 370-170 - 2006 - - - - 2007 - - - - 2008 - - - - 2009 - - - - h - Hazro Mutluca Rehabilitasyon Projesi: Toplam alanı 368 hektar olan proje sahasında çalışmalara 2004 yılında başlanmış ve 2007 yılına kadar 342 ha alanda çalışma yapılmıştır. Yılı Program Gerçekleşme Tesis Bakım Tesis Bakım 2004 300-300 - 2005 - - - - 53

2006 - - - - 2007 - - - - 2008 - - - - 2009 - - - - Özel Ağaçlandırma ve Proje İşleri: a - Dicle Üniversitesi Özel Ağaçlandırma Projesi Toplam alanı 136,8 hektar olan proje sahasında çalışmalara 2005 yılında başlanmış ve 2006 yılına kadar 136,8 ha alanda çalışma yapılmıştır. Yılı Program Gerçekleşme Tesis Bakım Tesis Bakım 2004 - - - - 2005 136,8-136,8-2006 - 136,8-136,8 2007-136,8-136,8 2008 136,8 2009 136,8 b Kulp İlçesi Behçet TEKTEKİN Özel Ağaçlandırması Toplam alanı 22,48 hektar olan proje sahasında çalışmalara 2009 yılında başlanmış ve 2009 yılına kadar 22,48 ha alanda çalışma yapılmıştır. Yılı Program Gerçekleşme Tesis Bakım Tesis Bakım 2009 22,48-22,48 - c Silvan İlçesi Mahmut DÜŞÜK Özel Ağaçlandırma Projesi Toplam alanı 23,4 hektar olan proje sahasında çalışmalara 2009 yılında başlanmış ve 2009 yılına kadar 23,4 ha alanda çalışma yapılmıştır. Yılı Program Gerçekleşme Tesis Bakım Tesis Bakım 2009 23,4-23,4-2009-2011 Yılları Arasında Çalışma Yapılması Planlanan Projelendirilmiş Sahalar Çaybaşı Erozyon Kontrol Sahası Alanı 1318 ha dır. Projesi mevcut olup onaylanmıştır. 54

Dikilecek Fidan Adedi (Tamamlamalar Dahil) Karaçam : 18.940 Sedir : 57,020 Akasya : 28,310 Meşe : 391,552 Keydan Deresi Erozyon Kontrolü Sahası Alanı 778,5 ha dır. Projesi mevcut olup onaylanmıştır. Dikilecek Fidan Adedi (Tamamlamalar Dahil) Karaçam : 412,603 Sedir : 35,708 M.Yapraklı : 21,505 Meşe : 1,315,313 Silvan Yeşil Kuşak Ağaçlandırma Sahası Alanı 55 ha dır. Projesi mevcut olup onaylanmıştır. Dikilecek Fidan Adedi (Tamamlamalar Dahil) Kızılçam : 49,657 İran Çamı : 44,641 Dışbudak : 1,334 Mavi Servi : 9,143 Sedir : 4,066 Akasya : 658 GAP Eylem Planında Yerimiz (2008 2012); Fidanlık Mühendisliği 55

Fidan Üretim Çalışmaları 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Yıllara göre Fidan Üretim i (1000 Adet) 1840 2000 1400 1170 829 501 610 0 2002 2004 2006 2008 Fidan Adedi (1000) 6 Yıllara Göre Tohum Üretimi (Ton) 5.8 5.4 5 4 3 2.6 2.7 2 1 0 0.1 0 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Tohum Miktarı (Ton) KAYNAKLAR : 1. Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü 2. Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Brifing Raporu, 2011 3. Mülga Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrol Başmühendisliği Bölgesel Araştırma Raporu-Diyarbakır 56

4. Dicle Üniversitesi Çevre Araştırma Merkezi, Dicle Havzası Diyarbakır ve Yöresi Çevre Araştırma Projesi 1. Aşama Nihai Raporu 5. Diyarbakır Valiliği, 2000 e Beş Kala Diyarbakır 6. Komisyon Yurt Ansiklopedisi, Türkiye İl İl, Dünü, Bugünü, Yarını III. ve IV. Ciltler, Anadolu Yayıncılık 7. Mülga Diyarbakır İl Çevre ve Orman Müdürlüğü AGM Şube Müdürlüğü Verileri, 2010 57

F.1. Ekosistem Tipleri F1.1 Ormanlar F. FLORA, FAUNA ve HASSAS YÖRELER F.1.1.1 Ormanların Ekolojik Yapısı Diyarbakır Havzası, Basra Körfezi nden başlayıp Toros eteklerine kadar uzanan ve Güneydoğu Toroslar yayını çizerek Amanos dağları ve Lübnan yolu ile Filistin e ulaşan Verimli Hilal in kuzey ucunda yer alır. Havza; Karacadağ, Mardin Eşiği ve Toros dağları arasında bir step adacığı görüntüsündedir. Bu step adacığının çerçevesini orman tahripleri sonucunda çıplak kalmış sahalar veya bodur meşe toplulukları meydana getirmiştir. Bu nedenledir ki, Diyarbakır bölgesi bitki örtüsü ve orman yönünden çok fakir bir durumdadır. Step kenarında yer alan meşeler bölgede Akdeniz iklimine yaklaşan karasal bir iklim tipi hüküm sürdüğü için kurakçıl orman karakterindedir. Tabii ormanın alt sınırı Diyarbakır Havzasının kuzeybatı ucu ile Mardin Eşiği nin dış eteklerinde diğer bölgelere göre biraz daha yüksektir. Dicle ile Hazro ilçeleri arasında çizilecek bir hattın kuzeyinde ise yer yer, nispeten az tahrip edilmiş meşe toplulukları yer almaktadır. Yabanî meyve ağaçları ise Dicle nehri yakınlarında bulunur. Meşe türleri arasında en yaygın olanı mazı meşesidir (Quercus infestoria). Bununla beraber Quercus brantii, Quercus vesca gibi türlere de rastlanmaktadır. Havzayı kuzey ve kuzeydoğudan kuşatan Bitlis-Hakkari Torosları nda da başlıca ağaç türlerini meşeler (Quercus iberica, Quercus castaneafolia, Quercus infectoria vb) oluşturmaktadır. Kışların uzun sürdüğü yüksek kısımlarda meşelerin yerini soğuğa karşı daha dayanıklı olan ardıçlar yer almaktadır. Kuytu ve sulak vadi tabanlarında ise söğüt, çınar, ceviz, kavak ve menengiç gibi ağaç türlerine rastlanır. Bu dağlık sahada ormanın üst sınırı tahribatın olmadığı yerlerde 2400 m ye kadar çıkmakta ve bu sınırın üzerinde de Astragalus ve Acanthalimon un geniş çapta yayıldığı alpin kat yer almaktadır. İlin önemli bir bölümünü oluşturan steplerde yağış az, bağıl nem düşük ve kurak dönem çok uzundur. Bu durum bitki yaşamı için önemli bir engel oluşturur. Havzadaki step bitkilerinin başlıcaları Verbascum, Astragalus, Delphinium, Eryaglum, Euphorbia, Gentiana, Silene, Trifolium, Bromus, Thymus, Achillea ve Convulvulus ların çeşitli türleridir. Doğal orman alt sınırının Siirt civarında 700 m ye, batıda ise Ergani nin güneyindeki kalker topografya üzerinde 800 m ye kadar inmesi stepin çekirdek sahasını az çok belirtmektedir. Çeşitli nedenlerle orman alanları gittikçe daralmış, ortaya çıkan step alanı ise genişlemiştir. Bitki örtüsü aşırı otlatma sonucu ortadan kalkmış, toprağın ince taneli üst tabakası aşınarak verimi düşmüştür. F.1.1.2. İlin Orman Envanteri 58

Diyarbakır da orman varlığı çok zayıftır. En çok dikkati çeken orman ağacı meşelerdir. Meşeler içinde mazı meşesi (Quercus infestoria) önemlidir. Yüksek kesimlerde aşırı soğuklara dayanıklı ardıçlar ön plana geçer. Orman değilse de çalılık ya da bozuk baltalık olarak yer yer menengiç ağaçları görülür. Diyarbakır ın il genelindeki orman alanının genel alana oranı %23,3 tür. Bu oran ülke genelindeki arzulanan %25 oranına çok yakındır. Ancak yöremizde var olan ormanlar çoğunlukla bozuk karakter taşıyan ormanlar olduğundan rehabilitasyon zarureti vardır. Diyarbakır Orman İşletme Müdürlüğünün saha döküm verileri şöyledir; Normal koru : - Bozuk koru : - Normal baltalık : 73.681 ha Bozuk baltalık : 273.396 ha Açıklık alan : 1.141.251 ha Genel alan : 1.488.328 ha İl ormanlarında normal koruluk yoktur. Meşe dışında, ormanların ana ağaç yapısını ardıç, karaçam, söğüt, çınar, ceviz, kavak ve menengiç gibi türler oluşturmaktadır. F.1.1.3. Orman Varlığının Yararları Bu konuda yapılmış bir proje çalışması bulunmamaktadır. F.1.1.4. Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları Diyarbakır Havzası yaklaşık olarak 6000 yıldan daha eski bir zamandan beri yerleşim sahasıdır. Diyarbakır a yerleşen ilk insanlar kendilerine tarım arazisi temin etmek, yakacak ihtiyaçlarını karşılamak ve hayvanlarını otlatmak için meşe ormanlarını tahrip etmiştir. Bunun en canlı örneğini Ergani-Dicle yolu üzerine görmek mümkündür. Yol boyunca uzanan bağlar, meşe çalılıkları arasında küçük parseller biçiminde yer alır ve insanın doğal bitki örtüsü üzerinde yol açtığı değişikliği yansıtır. Diyarbakır ili stepleri büyük ölçüde doğal değil, antropojendir (insanın olumsuz etkileri sonucunda ortaya çıkmıştır.) Özellikle dağlık alanlarda ve tepelik yörelerde rastladığımız, ağacın hiç olmadığı, çalının bile bulunmadığı yerler insanın doğaya verdiği zararların sonucunda bu duruma gelmişlerdir. Bugünkü Ergani ve dolayları, Karacadağ, Güneydoğu Toroslar geçmişte büyük ölçüde ormanlarla kaplıydı. Ormanların hiç tükenmeyeceği sanılarak ağaçsız Arap çöllerine, Musul a, Bağdat a yüzyıllar boyunca odun ve tomruk taşındı. Ormanlar yakılarak tarlalar elde edildi. Diyarbakır da sayısı pek çok olan hamamlar dağlardaki ormanların tüketilmesinde önemli rol oynadı. Yüz yıl kadar önce kuzey yamaçları ormanlarla kaplı olan Karacadağ da bugün bu ormanlardan eser kalmamıştır. Doğal bozkır bulunmayan Diyarbakır ilinde antropojen bozkırlar da 1950 li yıllarda başlayan tarımda makineleşme sonucu tahıl yetiştirilen ekeneklere dönüştürülmüştür. İlimiz topraklarında yağış rejiminin düzensiz oluşu, bitki örtüsünün zayıflığı, mera hayvancılığının yaygın oluşu, mevcut meralarda aşırı otlatma nedeniyle, zayıf olan bitki örtüsünün daha da zayıflaması neticesinde erozyon meydana gelmektedir. 59

Erozyonu önlemek için yukarı orman sahalarının su toplama havzalarında bozuk ormanları ıslah etmek, istinat duvarları ile orman rejimine alınan su toplama havzalarında doğal dengeyi sağlamak gerekir. Bu amaca yönelik olarak 1987 yılında Karakaya Erozyon Kontrol Projesi ile 5.144 ha saha yapılmıştır. Bu projede 1650 ha sahada çalışmalar sonuçlandırılmıştır. Bu proje Diyarbakır İline 140 km uzakta, Çüngüş ilçesi dahilinde yürütülmüştür. Amacı Fırat nehri üzerinde kurulmuş olan Karakaya baraj havzasını yeşil örtü ağaçlandırma ve kuru duvar tesisleriyle korumaktır. İlimizde orman alanlarının genişletilmesi amacıyla çalışmalar yürütülmektedir. F.1.2. Çayır ve Meralar İlimizde çayır ve meralar toplamı 1.546.400 dekarlık alanı kaplamaktadır. Bunun en büyük bölümü Çınar, Ergani ve Merkez ilçelerinde bulunmaktadır. İlimizde çayır ve meralar yeterli değildir. Ekilen yem bitkileri ise çok sınırlıdır. Büyük boyutlarda bozulmuş olan bölgemiz meralarının ıslahı teknik çalışmalarla çok zordur. Tek çözüm ise ekstansif hayvancılıktan entansif hayvancılığa geçmektir. Yapılan çalışmalarla yem bitkilerin ıslahı ve ekiminde nisbî bir başarı sağlanmış olmakla beraber yeterli değildir. Tablo f.1. Diyarbakır ili çayır / mera ve orman varlığı İLÇELER BUCAK SAYISI MEZRA SAYISI KÖY SAYISI ÇAYIR / MERA ALANI ORMAN ALANI MERKEZ 3 228 141 179.920 69.598 BİSMİL 3 86 108 94.000 --- ÇERMİK 2 38 75 16.000 124.000 ÇINAR 2 77 86 516.000 160.000 ÇÜNGÜŞ 1 32 37 22.000 100.000 DİCLE 1 54 27 10.000 370.000 EĞİL 1 23 23 51.000 108.212 ERGANİ 2 101 78 390.400 220.000 HANİ 1 36 18 8.000 251.000 HAZRO 1 38 24 16.000 95.000 KOCAKÖY 1 11 10 12.080 18.190 KULP 4 119 50 73.000 720.000 LİCE 2 109 56 64.000 483.000 SİLVAN 1 70 77 94.000 221.000 TOPLAM 25 1022 810 1.546.400 2.940.000 Kaynak: Diyarbakır Orman İşletme Müdürlüğü F.2. Flora 60

Güneydoğu Anadolu Bölgesi bitki türü sayısı yönünden çok zengindir. İlimizde bulunan zengin flora varlığı çeşitli nedenlerden dolayı tehdit altındadır. Bunlar şöyle sıralanabilir. 1. Zirai mücadele ilaçlarının bilinçsizce kullanılması 2. Tarla açılması 3. Baraj yapımı nedeniyle bazı bitki türlerinin bulunduğu alanların sular altında kalması 4. Meraların bilinçsizce kullanılması 5. Betonlaşma ve yeşil alanların yok edilmesi 6. Erozyon İlimizde tespit edilen başlıca karasal ve sucul tür ve populasyonlar şunlardır: Tablo f.2.sulak alanlar ve etrafında bulunan bitki toplulukları Yerel adı Bilimsel adı Sucul Bitkiler Düğünçiçeği Ranunculus sp. Saz Carex otrubae - Rumex sp. Darıcan Echinochloa sp. Sinirotu Plantago sp. Nilüfer Nymphaea sp. Nilüfer Nuphar sp. Sumercimeği Lemna sp. - Potamogeton sp. Su yosunu Myriophyllum sp. Tablo f.3.ağaçlar, çalılar ve otsu bitkiler Yerel adı Bilimsel adı Ağaçlar Söğüt Salix sp. Otsu bitkiler Halepotu Sorghum halepense Yulaf Avena sp. Lale Papaver sp. Yonca Medicago sp. Üçgül Trifolium sp. Arpa Hordeum sp. Dikenli bitkiler Geven Astragalus sp. - Bromus sp. F.2.1. Türler ve Populasyonları 61

FILICATAE 1. Sinopteridaceae (tek cins, 2 tür) 2. Adiantaceae (tek tür) 3. Aspleniaceae (2 cins ve 5 tür) 4. Cupressaceae (tek tür) 5. Aristolochiaceae (tek tür) 6. Nymphaeaceae (tek tür) 7. Ranunculaceae (7 cins ve 28 tür) 8. Berberidaceae (tek tür) 9. Papaveraceae (3 cins ve 5 tür) 10. Fumariaceae (tek tür) 11. Platanaceae (tek tür) 12. Moraceae (2 cins ve 2 tür) 13. Crassulaceae (tek cins ve 2 tür) 14. Rosaceae (5 cins ve 6 tür) 15. Fabaceae (Leguminosae) (18 cins ve 73 tür) 16. Onagraceae (2 cins ve 2 tür) 17. Lythraceae (tek cins ve 2 tür) 18. Haloragaceae (tek tür) 19. Linaceae (tek cins ve 3 tür) 20. Geraniaceae (tek cins ve 2 tür) 21. Apiaceae (23 cins ve 36 tür) 22. Santalaceae (tek tür) 23. Euphorbiaceae (cins ve 12 tür) 24. Hypericeae (tek cins ve 5 tür) 25. Violaceae (tek cins ve 2 tür) 26. Cistaceae (tek tür) 27. Tamaricaceae (tek tür) 28. Capparaceae (2 cins ve 2 tür) 29. Brassicaceae (16 cins ve 22 tür) 30. Malvaceae (4 cins ve 8 tür) 31. Primulaceae (2 cins ve 4 tür) 32. Caryophyllaceae (8 cins ve 22 tür) 33. İllecebraceae (tek tür) 34. Polygonaceae (2 cins ve 7 tür) 35. Plumbaginaceae (tek cins ve 3 tür) 36. Rubiaceae (6 cins ve 10 tür) 37. Valerianaceae (tek cins ve 4 tür) 38. Dipsacaceae (3 cins ve 8 tür) 39. Oleaceae (tek cins ve 2 tür) 40. Convolvulaceae (tek cins ve 4 tür) 41. Boraginaceae (12 cins ve 29 tür) 42. Solonaceae (3 cins ve 3 tür) 43. Scrophulariaceae (7 cins ve 28 tür) 44. Orabanchaceae (tek cins ve 3 tür) 45. Plantaginaceae (tek cins ve 2 tür) 46. Acanthaceae (tek tür) 47. Verbenaceae (2 cins ve 3 tür) 48. Lamiaceae (13 cins ve 38 tür) 49. Campanulaceae (2 cins ve 9 tür) 62

50. Asteraceae (30 cins ve 56 tür) 51. Cichoriaceae (6 cins ve 10 tür) LILIATAE (MONOCOTYLEDONEAE) 1. Butomaceae (tek tür) 2. Potamogetonaceae (tek tür) 3. Liliaceae (8 cins ve 20 tür) 4. Amarylilidaceae (2 cins ve iki tür) 5. Iridaceae (3 cins ve 13 tür) 6. Orchidaceae (6 cins ve 13 tür) 7. Jumcaceae (tek tür) 8. Cyperaceae (6 cins ve 8 tür) 9. Typhaceae (tek tür) 10. Poaceae (32 cins ve 49 tür) 11. Araceae (2 cins ve 2 tür) MAGNOLIOPHYTINA (DICOTYLEDONEAE) 1. Fabaceae Astragalus eryhrotaenius Cicer echenospermum Lathyrus trachycarpus Trifolium batmanicum 2. Apiaceae Tigonosciadium tuberusum 3. Brassicaceae Isatis demiriziana 4. Malvaceae Alcea fasciculiflora 5. Caryophyllaceae Arenaria sabulinea 6. Boraginaceae Pracaryum kurdistanicum 7. Scrophulariaceae Scrophularia mesopotamica Verbascum globiferum 8. Lamiaceae Ajuga xylorrhiza Nepata baytopii 9. Asteraceae Centaurea sclerolepis LILIATAE (MONOCOTYLEDONEAE) 10. Liliaceae Allium armerioides Allium variegetum Hyacinthella siirtensis 11. Orchidaceae Ophrysbornmuelleri ssp. carduchorum 63

İlimiz florasına ait nadir ve tehdit altındaki türler şunlardır: V (vulnerable): Önlem alınmazsa tehlikeye girebilecek bitkiler R (rare): Sınırlı bir yayılışa sahip olduğu halde fazla tehdit altında olmayan endemik ve nadir bitkiler K (insufficiently known): Hakkında yeterli bilgi bulunmayan bitkiler MAGNOLIATAE (DICOTYLEDONEAE) 1. Ranunculaceae Anemone coronaria (V) Nigella arvensis var. caudata (R) 2. Fabaceae (Leguminosae) Astragalus caspicus (R) Astragalus garaensis (R) Hedysarum kotschyi (R) Hedysarum pannosum (R) 3. Apiaceae (Umbelliferae) Hippomarathrum scaprum (K) Pimpinella eriocarpa (K) 4. Euphorbiaceae Euphorbia craspedia (R) Euphorbia pyhsocalos (R) 5. Caryophyllaceae Minuartia formasa (K) 6. Rubiaceae Crucianella kurdinastanica (R) 7. Boraginaceae Buglossoides tenuiflora (R) Onosma rechingeri (R) Onosma xanthotrichum (R) Paracaryum sintenisii (K) 8. Verbenaceae Vitex pseuodo-negundo (R) 9. Lamiaceae (Labiarae) Teucrium spinosum (R) 10. Campanulaceae Campanula phyctidocalyx (K) 11. Asteraceae Centeurea bruguirana ssp. bruguierana (V) Sigesbeckia orientalis (R) Tanacetum argyrophyllum var. polycephalum (K) 12. Cichoriaceae Rhagadiolus hamosus LILIATAE (MONOCOTYLEDONEAE) 1. Amaryllidaceae Ixyolirion tataricum ssp. tataricum (R) 2. Iridaceae Iris gatesii (R) 64

Iris masia (R) 3. Orchidaceae Ophrys schulzi (R) 4. Poaceae (Gramineae) Triticum dicocoides (V) F.3. Fauna Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde fauna üzerine yapılan çalışmalar yeterli değildir. Dicle Üniversitesi nin hazırlamış olduğu fauna varlığı envanterinden elde edilen bilgilere göre ilimizdeki faunaya ait türler ve alt türler şöyledir. F.3.1. Habitat ve Toplulukları: PROTOZOA (Tek hücreliler) Amiplerden Entamoeba histolytica, Flagelatlardan Giardia intestinalis, Leichmania tropica ve Trichomonas vaginalis, Sporozoadan Plasmodium vivax ve P. falciparum varlığından bahsedilmektedir. METAZOA (Çok hücreliler) PLATHELMINTES (Yassı Kurtlar) Planaria sp., Distomum lanceolatum, Fasciola hepatica NEMATHELMİNTES (Yuvarlak Solucanlar) Ascaris lumbricoides, Oxyurus vermicularis CLASSIS: ROTATORIA 1. Bachionidae 4 cinsi ve 9 türü bulunur. 2. Euchlanidae Euchlanis sp. 3. Mytilinidae Mytilina ventralis 4. Trichotridae Trichotria pocillum 5. Lecanidae Lecane luna Monostyla quadridentata Monostlya bulla 6. Trichocercidae Trichocerca elongata 7. Synchaetidae Polyarthra sp. 8. Asplanchnidae Scaridium longicaudum 9. Testudinellidae Tek cinsi ve 2 türü bulunur. 10. Filiniidae Tek cinsi ve 2 türü bulunur. 11. Hexarthridae Hethraxar sp. 65

12. Colothecidaea Collotheca mutabilis MOLLUSCA (Yumuşakçalar) CLASSIS: GASTROPODA 1. Neritidae Theodoxus syriacus 2. Melaniide Tek cinsi ve 2 türü bulunur. 3. Hydrobiidae 4 cinsi ve 7 türü bulunur. 4. Valvatidae Valvata saucyi 5. Physidae Physa acuta 6. Lymnaeidae Radix peregra Galba truncatula 7. Plonorbidae 3 cinsi ve 3 türü bulunur. 8. Ancylidae Ancilus fluviatilis 9. Succineidae Succinea elegans 10. Pomatiasidae Pomatias rivulare 11. Pupillidae Pupilla interrupta 12. Orculidae 2 cinsi ve 4 türü bulunur. 13. Enidae 4 cinsi ve 8 türü bulunur. 14. Freussaciidae 2 cinsi ve 2 türü bulunur. 15. Zaenitide 2 cinsi ve 2 türü bulunur. 16. Helicidae 4 cinsi ve 7 türü bulunur. CLASSIS: BIVALVIA 1. Unioni 3 cins ve üç türü bulunur. 2. Sphaeridae Pisidium casertanum ARTHROPHODA (Eklembacaklılar) CLASSIS: CRUSTACEA Dicle Üniversitesi tarafından Kabaklı Göleti nde yapılan araştırma sonucu Cladocera dan 7, Copepoda dan 2 tür tespit edilmiştir. 66

Bulundukları su sisteminin verimliliği açısından çok önemli olan Crustacea, özellikle balıkların ve diğer birçok hayvanın gıdasını oluşturur. Mevsimlere bağlı olarak populasyonlarında önemli varyasyonlar görülmektedir. 1. Bosminidae Bosmina longirostris 2. Chydoride 3. Daphnidae 2 cinsi ve 3 türü bulunur. 4. Sididae Diaphanosoma brachyurum 5. Cyclopidae Cyclops vicinus 6. Diaptomidae Acanthodiaptomus denticornis CLASSIS: ARACHNIDA (Örümcekler) 1. Theraphosidae Acanthodiaptomus denticornis 2. Eresidae Erosus niger 3. Amaurobiidae Amururobius erberi 4. Palmimanidae Palmimanus gibulus 5. Hersilidae Hersiliola sp. 6. Tetranychidae Tetranychus urtica (Pamuk zararlısı) CLASSIS: INSECTA (Böcekler) 1. Tetrigidae Tetrix bolivari 2. Gryllotalpidae Gryllotalpa gryllotalpa 3. Acrididae 17 cinsi ve 28 türü bulunur. 4. Catonpidae 4 cinsi ve 6 türü bulunur. 5. Gryllidae 4 cinsi ve 6 türü bulunur. 6. Tettigoniidae 21 cinsi ve 28 türü bulunur. 7. Lachnidae 21 cinsi ve 2 türü bulunur. 8. Chaitopridae Chaitophorus leucomelos 9. Aphalaridae Agonoscena targionii 10. Delphacidae 67

9 cinsi ve 19 türü bulunur. 11. Tridactylidae 9 cinsi ve 10 türü bulunur. 12. Blattidae Shifordella tartara 13. Corydiidae Polyphaga aegyptiace 14. Cicadelidae 56 cinsi ve 69 türü bulunur. 15. Cocoidae 2 cinsi ve 2 türü bulunur. 16. Dictyophoridae 2 cinsi ve 5 türü bulunur. 17. Derbidae Malenia turanica 18. Issidae 2 cinsi ve 2 türü bulunur. 19. Cercopidae 3 cinsi ve 4 türü bulunur. 20. Cicadidae 3 cins ve 4 türü bulunur. 21. Pseudococcidae Pseudococcus citri 22. Tettigometridae Tek cinsi ve 5 türü bulunur. 23. Aphidadae 8 cinsi ve 12 türü bulunur. 24. Lachnidae 2 cinsi ve 2 türü bulunur. 25. Miridae 17 cinsi ve 23 türü bulunur. 26. Antheoridae 2 cinsi ve 4 türü bulunur. 27. Chaitophoridae Chaitophorus leucomelos 28. Aphalaridae 2 cinsi ve 4 türü bulunur. 29. Tingidae 7 cinsi ve 4 türü bulunur. 30. Labidae Tek cinsi ve 3 türü bulunur. 31. Lygaeidae 7 cinsi ve 11 türü bulunur. 32. Berytidae Berytinus montivagus 33. Corixidae 2 cinsi ve 2 türü bulunur. 34. Rhopalidae 8 cinsi ve 11 türü bulunur. 35. Alydidae 2 cinsi ve 2 türü bulunur. 68

36. Pentatomidae 11 cinsi ve 16 türü bulunur. 37. Scutelleridae Eurogaster intergriceps 38. Coroidae 4 cinsi ve 5 türü bulunur. 39. Reduviidae 7 cinsi ve 11 türü bulunur. 40. Cydnidae 6 cinsi ve 9 türü bulunur. 41. Stenocephalidae Tek cinsi ve 3 türü bulunur. 42. Chrysopidae 4 cinsi ve 4 türü bulunur. 43. Tenebraidae Baliothrips graminu 44. Aelothripidae Tek cinsi ve 3 türü bulunur. 45. Thripidae Haplothrips reuleri 46. Scarabaeidae 6 cinsi ve 14 türü bulunur. 47. Bruchidae 4 cinsi ve 14 türü bulunur. 48. Ceranbycidae Tek cins (yabani badem, kayısı, kiraz, erik, elma, ayva, armut, aşılı ve yabani güllerin dallarında zararlıdır) 49. Curcilionidae 13 cinsi ve 28 türü bulunur. 50. Cicindellidae Cicindella campestris 51. Hydrophilidae Tek cinsi ve 2 türü bulunur. 52. Buprestidae 3 cinsi ve 3 türü bulunur. 53. Dermestidae 2 cinsi ve 2 türü bulunur. 54. Attelabidae Rhynchites smyrnensis (badem zararlısı) 55. Coccinellidae 11 cinsi ve 22 türü bulunur. 56. Cerabide 6 cinsi ve 18 türü bulunur. 57. Chyrsomelidae 6 cinsi ve 7 türü bulunur. HYMENOPTERA (Arılar) 1. Vespidae 3 cinsi ve 4 türü bulunur. 2. Eumenidae 8 cinsi ve türü bulunur. 69

3. Aphidiidae 3 cinsi ve 3 türü bulunur. 4. Braconidae 5 cinsi ve 6 türü bulunur. 5. Cescelionidae 2 cinsi ve 5 türü bulunur. 6. Chrysididae Chrysis (Larva paraziti) 7. Ichneumonidae Tek cinsi ve 2 türü bulunur. 8. Chalcideidae Tek cinsi ve 2 türü bulunur. 9. Eurytomidae Eurytoma amygdali (Badem zararlısı) 10. Tentredinidae Caliroa limacina (Yaprak zararlısı) 11. Sphecidae Ammatamus sp. 12. Gimbicidae Cimbex quadrimaculata 13. Formicidae 2 cinsi ve 2 türü bulunur. LEPIDOPTERA (KELEBEKLER) 1. Papilonidae 3 cinsi ve 4 türü bulunur. 2. Nymphalidae 8 cinsi ve 15 türü bulunur. 3. Satyridae 14 cinsi ve 21 türü bulunur. 4. Lycaenidae 23 cinsi ve 26 türü bulunur. 5. Hesperidae 6 cinsi ve 12 türü bulunur. 6. Noctuidae 7 cinsi ve 12 türü bulunur. 7. Tortricidae 2 cinsi ve 2 türü bulunur. 8. Psychidae Amicta oberthuri (Nohut mercimek zararlısı) 9. Arctiidae Artia villica (Bağ zararlısı) 10. Zygaenidae Theresimima ampelophaga (Bağ zararlısı) 11. Pyralidae Ectomyelois ceratomiae (Nar zararlısı) 12. Gelechiidae 2 cinsi ve 2 türü bulunur. 13. Saturniidae Saturnia pyri (Yaprak zararlısı) 14. Geometridae 70

Nychiodes amygdalaria (Badem ağaçlarında yaprak zararlısı) DIPTERA (Çiftkanatlılar) 1. Asilidae 2 cinsi ve 2 türü bulunur. 2. Sarcophagidae Sarcophaga sp. (Pamuk zararlısı) 3. Cephidae Cephus sp. (Buğday üzerinde zararlı) 4. Phycodidae Phleobotomus papatasii 5. Culicidae 3 cinsi ve 4 türü bulunur. 6. Empididae 7. Bibionidae Bibio sp. (Yonca, susam, buğday zararlısı) 8. Cecidobyiidae Aphidoletes aphidimyza 9. Chloropidae 2 cinsi ve 2 türü bulunur. 10. Syrphidae 5 cinsi ve 5 türü bulunur. 11. Tabanidae Chrysops flaxipes (Yonca zararlısı) 12. Tephrididae Myiopardalis pardalina (Yonca, kavun, şeftali zararlısı) 13. Agromyzidae (Buğday zararlısı) 14. Trypedidae 7 cinsi ve 11 türü bulunur. 15. Tachinidae 4 cinsi ve 4 türü bulunur. CHORDATA (Kordatlılar) CLASSIS: OSTEICHTHYES (Kemikli Balıklar) F.3.1. Türler ve Populasyonları Dicle Nehri ve kollarında yaşayan 9 familyaya ait yaklaşık 40 tür veya alt tür yaşamaktadır: 1. Salmonidae Salmo trutta macrostigma 2. Cyprinidae 14 cinsi ve 22 türü bulunur. 3. Cobitidae 3 cinsi ve 7 türü bulunur. 71

4. Sisoridae Gyptothorax kurdistanicus 5. Bagridae 2 cinsi ve 2 türü bulunur. 6. Ariidae Arius cous 7. Mugilidae Liza abu 8. Mastacembilidae Mastacembellus simack 9. Poecilidae Gambusia affinis CLASSIS: AMPHIBIA (Kurbağa ve semenderler) Hyla arborea savignyi Rana ridibunda Bufo viridis CLASSIS: REPTILIA (Sürüngenler) ORDO: TESTUDINATA (Kaplumbağalar) Rafetus euphraticus Mauremys caspica Testodo graeca LACERTILIA (Kertenkeleler) Cyrtopodion heterocercus Cyrtopodion kotchyi Hemidactylus turcicus Agama stellio Trapelus ruderata Ablepharus kitaibellii Eumeces schneideri Mabuya aurata Mabuya vittata Podarcis muralis Lacerta cappadocica Lacerta trilineata Ophisops elegans OPHIDIA (Yılanlar) 1. Typhlopidae Kör yılan (Typhlops vermicularis) 2. Colubridae Kara yılan (Coluber jugularis) Sikkeli yılan (Coluber nummifer) Kırmızı yılan (Coluber schmidti) Yakalı yılan (Eirenis collaris) Çizgili yılan (Eirenis decemlineatus) Çukurbaş yılan (Malpolon monspessularis) Küpeli yılan (Natrix natrix) Su yılanı (Natrix tessellata) 72

3. Viperidae Koca engerek (Vipera lebetina) CLASSIS: AVES (Kuşlar) Familya Türkçe Adı Bilimsel Adı Podicipedidae Bahri Podiceps cristatus Kara boyunlu batağan Podiceps nigricollis Küçük batağan Tachybaptus ruficollis Phalacrocoracidae Karabatak Phalacrocorax carbo Ardeidae Küçük balaban Ixobrychus minutus Balaban Botaurus stellaris Alaca balıkçıl Ardeola ralloides Gece balıkçılı Nycticorax nycticorax Sığır balıkçılı Bubulcus ibis Büyük ak balıkçıl Egretta alba Küçük ak balıkçıl Egretta garzetta Gri balıkçıl Ardea cinerea Erguvanî balıkçıl Ardea purpurea Threskiornithidae Çeltikçi Plegadis falcinellus Ciconiidae Leylek Ciconia ciconia Kara leylek Ciconia nigra Anatidae Boz kaz Anser anser Sakarca kazı Anser albifrons Suna Tadorna tadorna Angıt Tadorna ferruginea Yeşilbaş Anas plathyrhynchos Boz ördek Anas strepera Fiyu Anas penelope Çamurcun Anas crecca Çıkrıkçın Anas querquedula Kılkuyruk Anas acuta Kaşıkgaga Anas clypeata Macar ördeği Netta rufina Tepeli patka Aythya fuligula Elmabaş patka Aythya ferina Pasbaş patka Aythya nyroca Accipitridae Kara çaylak Milvus migrans Yılan kartalı Circaetus gallicus Küçük akbaba Neophron percnopterus Kızıl akbaba Gyps fulvus Saz delicesi Circus aerigunosus Gökçe delice Circus cyaneus Bozkır delicesi Circus macrourus Çayır delicesi Circus pygargus Atmaca Accipiter nisus Şahin Buteo buteo Kızıl şahin Buteo rufinus Arı şahini Pernis apivorus Küçük orman kartalı Aquila pomarina 73

Tavşancıl Hieraaetus fasciatus Küçük kartal Hieraaetus pennatus Kaya kartalı Aquila chrysaetus Bozkır kartalı Aquila nipalensis Falconidae Ulu doğan Falco cherrug Gök doğan Falco peregrinus Delice doğan Falco subbuteo Ala doğan Falco vespertinus Boz doğan Falco columbarius Kerkenez Falco tinnunculus Küçük kerkenez Falco naumanni Phasianidae Kınalı keklik Alectoris chukar Kum kekliği Ammoperdix gresiogularis Bıldırcın Coturnix coturnix Rallidae Bıldırcınkılavuzu Crex crex Benekli suyelvesi Porzana porzana Bataklık suyelvesi Porzana parva Küçük suyelvesi Porzana pusilla Sukılavuzu Rallus aquaticus Sutavuğu Gallinula chloropus Sakarmeke Fulica atra Gruidae Turna Grus grus Otidae Toy Otis tarda Haematopodidae Poyrazkuşu Haematopus ostralegus Recurvirostridae Uzunbacak Himantopus himantopus Burhinidae Kocagöz Burhinus oedicnemus Glareolidae Bataklık kırlangıcı Glareola pratincola Charadriidae Halkalı cılıbıt Charadrius hiaticula Küçük halkalı cılıbıt Charadrius dubius Kızkuşu Vanellus vanellus Sürmeli kızkuşu Vanellus gregarius Mahmuzlu kızkuşu Hoplopterus spinosus Akkuyruklu kızkuşu Chettusia leucurus Scolopacidae Küçük kumkuşu Calidris minuta Döğüşkenkuş Phylomachus pugnax Su çulluğu Gallinago gallinago Büyük su çulluğu Gallinago media Çulluk Scolopax rusticola Çamur çulluğu Limosa limosa Kervan çulluğu Numenius arquata Döğüşken kuş Phylomachus pugnax Kara kızılbacak Tringa erythropus Kızılbacak Tringa totanus Yeşilbacak Tringa nebularia Yeşil düdükçün Tringa ochropus Bataklık düdükçünü Tringa stagnatilis Dere düdükçünü Actitis hypoleucos Deniz düdükçünü Phalaropus lobatus Laridae Karabaş martı Larus ridibundus Vangölü martısı Larus armenicus Büyük karabaş martı Larus ichthyaetus 74

Sumru Sterna hirundo Küçük sumru Sterna albifrons Gülen sumru Gelochelidon nilotica Kara sumru Chlidonias niger Akkanatlı sumru Chlidonias leucopterus Bıyıklı sumru Chlidonias hybridus Pteroclididae Bağırtlak Pterocles orientalis Columbidae Kaya güvercini Columba livia Tahtalı Columba palumbus Kumru Streptopelia decaocto Küçük kumru Streptopelia senegalensis Üveyik Streptopelia turtur Cuculidae Guguk Cuculus canorus Strigidae Peçeli baykuş Tyto alba Çizgili ishakkuşu Otus brucei İshakkuşu Otus scops Puhu Bubo bubo Kukumav Athene noctua Alaca baykuş Strix aluco Kulaklı orman baykuşu Asio otus Kır baykuşu Asio flammeus Caprimulgidae Çobanaldatan Caprimulgus europaeus Apodidae Ebabil Apus apus Akkarınlı sağan Apus melba Alcedinidae Yalıçapkını Alcedo atthis Alaca yalıçapkını Ceryle rudis İzmir yalıçapkını Halcyon smyrnensis Meropidae Arıkuşu Merops apiaster Coraciidae Gökkuzgun Coracias garrulus Upopidae İbibik Upopa epops Picidae Alaca ağaçkakan Dendrocopos syriacus Ortanca ağaçkakan Dendrocopos medius Boyunçeviren Jynx torquilla Alaudidae Boğmaklı toygar Melanocorypha calandra Küçük boğmaklı toygar Melanocorypha bimaculata Bozkır toygarı Calandrella brachydactyla Çorak toygarı Calandrella rufescens Tepeli toygar Galerida cristata Tarlakuşu Alauda arvensis Hirundinidae Kum kırlangıcı Riparia riparia Kır kırlangıcı Hirundo rustica Kızıl kırlangıç Hirundo daurica Ev kırlangıcı Delichon urbica Motacillidae Kır incirkuşu Anthus campestris Ağaç incirkuşu Anthus trivialis Çayır incirkuşu Anthus pratensis Dağ incirkuşu Anthus spinoletta Sarı kuyruksallayan Motacilla flava Dağ kuyruksallayanı Motacilla cinerea Sarı başlı kuyruksallayan Motacilla citreola Ak kuyruksallayan Motacilla alba 75

Troglodytidae Çitkuşu Troglodytes troglodytes Prunellidae Dağbülbülü Prunella modularis Büyük dağbülbülü Prunella collaris Turdidae Çalı bülbülü Cercotrichas galactotes Kızılgerdan Erithacus rubecula Benekli bülbül Luscinia luscinia Bülbül Luscinia megarhynchos Buğdaycıl Luscinia svecica Taş bülbülü Irania gutturalis Kızılkuyruk Phoenicurus phoenicurus Kara kızılkuyruk Phoenicurus ochruros Çayır taşkuşu Saxicola rubetra Taşkuşu Saxicola torquata Boz kuyrukkakan Oenanthe isabellina Kuyrukkakan Oenanthe oenanthe Alaca kuyrukkakan Oenanthe pleschanka Karakulaklı kuyrukkakan Oenanthe hispanica Aksırtlı kuyrukkakan Oenanthe finschii Kızılca kuyrukkakan Oenanthe xanthoprymma Karatavuk Turdus merula Ökse ardıcı Turdus viscivorus Öter ardıç Turdus philomelos Tarla ardıcı Turdus pilaris Sylviidae Kamış bülbülü Cettia cetti Dik kuyruklu ötleğen Prinia gracilis Saz bülbülü Acrocephalus scirpaceus Büyük kamışçın Acrocephalus arundinaceus Bıyıklı kamışçın Acrocephalus melanopogon Çalı kamışçını Acrocephalus palustris Kındıra kamışçını Acrocephalus schoenobaenus Kuzey kamışçını Acrocephalus dumetorum Ağaç kamışçını Locustella fluviatilis Bataklık kamışçını Locustella luscinoides Ak mukallit Hippolais pallida Dağ mukallidi Hippolais languida Akgözlü ötleğen Sylvia hortensis Çizgili ötleğen Sylvia nisoria Küçük akgerdanlı ötleğen Sylvia curruca Akgerdanlı ötleğen Sylvia communis Boz ötleğen Sylvia borin Kara başlı ötleğen Sylvia atricapilla Maskeli ötleğen Sylvia melanocephala Pembe göğüslü ötleğen Sylvia mystacea Çıvgın Phylloscopus collybita Söğütbülbülü Phylloscopus trochilus Doğu söğütbülbülü Phylloscopus orientalis Orman söğütbülbülü Phylloscopus sibilatrix Çalıkuşu Regulus regulus Muscicapidae Benekli sinekkapan Muscicapa striata Küçük sinekkapan Ficedula parva Alaca sinekkapan Ficedula semitorquata 76

Kara sinekkapan Ficedula hypoleuca Aegilithaliidae Uzunkuyruklu baştankara Aegithalos caudatus Paridae Akyanaklı baştankara Parus lugubris Mavi baştankara Parus caeruleus Büyük baştankara Parus major Sittidae Büyük kaya sıvacıkuşu Sitta tephronota Kaya sıvacıkuşu Sitta neumayer Duvar tırmaşıkkuşu Tichodroma muraria Remizidae Çulhakuşu Remiz pendulinus Oriolidae Sarıasma Oriolus oriolus Laniidae Kızılsırtlı örümcekkuşu Lanius collurio Karaalınlı örümcekkuşu Lanius minor Büyük örümcekkuşu Lanius excubitor Kızılbaşlı örümcekkuşu Lanius senator Maskeli örümcekkuşu Lanius nubicus Corvidae Alakarga Garrulus glandarius Saksağan Pica pica Küçük karga Corvus monedula Ekin kargası Corvus frugilegus Leş kargası Corvus corone pallescens Kuzgun Corvus corax Sturnidae Sığırcık Sturnus vulgaris Ala sığırcık Sturnus roseus Serçe Passer domesticus Söğüt serçesi Passer hispaniolensis Küçük serçe Passer moabiticus Kaya serçesi Petronia petronia Fringillidae İspinoz Fringilla coelebs Dağ ispinozu Fringilla montifringilla Küçük iskete Serinus serinus Kara iskete Serinus pusillus Florya Carduelis chloris Saka Carduelis carduelis Ketenkuşu Carduelis cannabina Kara başlı iskete Carduelis spinus Çütre Carpodacus erythrinus Kocabaş Coccothraustes coccothraustes Emberizidae Sarı kirazkuşu Emberiza citrinella Kaya kirazkuşu Emberiza cia Kirazkuşu Emberiza hortulana Karabaşlı kirazkuşu Emberiza melanocephala Küçük kirazkuşu Emberiza pusilla Bataklık kirazkuşu Emberiza schoeniclus Tarla kirazkuşu Miliaria calandra CLASSIS: MAMMALIA (Memeliler) TAKIM: INSECTIVORA (BÖCEKÇİLLER) 1. Erinaceidae Hemiechinus auritus (Gmelin, 1770) (Uzun Kulaklı Çöl Kirpisi) 2. Soricidae 77

Sorex sp. Crocidura suaveolens (Palas, 1811) (Sivriburunlu Bahçefaresi) TAKIM: CHIROPTERA (YARASALAR) 3. Rhinolophidae Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774) (Nalburunlu Büyükyarasa) Rhinolophus hipposideros Rhinolophus euryale Rhinolophus mehelyi 4. Vespertilionidae Myotis myotis (Borkhausen, 1797) (Farekulaklı Büyükyarasa) Myotis oxygnathus Miniopterus schreiberi Pipistrellus savii Pipistrellus kuhli Eptesicus serotinus Nyctalus noctula TAKIM : LAGOMORPHA (TAVŞANLAR) 5. Leporidae Lepus europaeus Pallas, 1778 (Yabani Tavşan) TAKIM: RODENTIA (KEMİRİCİLER) 6. Sciuridae Sciurus anomalus Chreber, 1758 (Kafkas Sincabı) 7. Dipodidae Allactaga euphratica Thomas, 1881 (Araptavşanı) 8. Muridae Ellobius lutescens Thomas, 1897 (İran Körfaresi) Microtus guentheri (Danford ve Alston, 1880) (Tarla Faresi) Gerbillus dasyurus Vagner, 1842 (Kayalık Gerbili) Meriones tristrami Thomas, 1892 (Çöl Sıçanı) Meriones crassus Arvicola terrestris hintoni Cricetulus migratorius cinerascens Apodemus mystacinus (Danford ve Alston, 1877) (Kayalık Orman Faresi) Apodemus sylvaticus tauricus Mus domesticus (Linnaeus, 1758) (Siyah Ev Faresi) Rattus rattus (Linnaeus, 1758) (Evsıçanı) Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769) (Göçmen Sıçan) 9. Spalacidae Spalax leucodon Nordman, 1840 (Körfare) Spalax ehrenbergi (Nehring, 1898) (Güney Körfaresi) Spalax e. intermedius 10. Hystricidae Hystrix indica Kerr, 1792 (Oklukirpi) TAKIM: CARNIVORA (YIRTICI MEMELİLER) 11. Canidae Canis lupus (Linnaeus, 1758) (Kurt) 78

Vulpes vulpes (Linnaeus, 1758) (Kızıl Tilki) 12. Ursidae Ursus arctos (Linnaeus, 1758) (Boz Ayı) 13. Mustelidae Mustela nivalis (Linnaeus, 1766) (Gelincik) Martes foina (Erxleben, 177) (Kaya Sansarı) Meles meles (Linnaeus, 1758) (Porsuk) Lutra lutra (Linnaeus, 1758) (Su samuru) TAKIM: ARTIODACTYLA (ÇİFT TOYNAKLILAR) 14. Suidae Sus scrofa scrofa (Linnaeus, 1758) Yaban domuzu 15. Bovidae Capra aegagrus Erxleben, 177 (Yaban Keçisi) Sulak Alan ve Etrafında Bulunan Hayvan Toplulukları: Sulak Alan Kullanımı hanesine üreme için Ü, Göç için G, kışlama için K, sürekli için S yazılmıştır. Durumu hanesine iyi için İ, nadir için N, tehlike altında için T yazılmıştır. EN (Endangered: tehlike altında); R (Rare: nadir); V (Vulnerable: duyarlı); K (Insufficiently known: yeterince bilinmeyenler); I (Indeterminated: meçhul); DD (Data deficient: yetersiz bilgi), NE (Not evaluated: değerlendirilemedi); LR (Lower risk: düşük risk). Balıklar Bilimsel ismi Yerel ismi Sulak alan kullanımı Koruma Statüsü Achanthobrama marmid Marmid kızılkanat S LR Achanthobrama terrasacte S LR Alburnoides hipunctatus fasciatus Noktalı incibalığı S LR Alburnus heckeli S NE Aspius vorax Kocaağız S VU Barbus xanthopterus Sarı bıyıklıbalık S DD Barbus esocinus Cero S DD Barbus rajonorun mystaceus Bıyıklı balık, siring S DD Barbus capito pectoralis Benekli bıyıklıbalık S LR Bertinius subquicuncinatus Siring S DD Tor grypus Komando balığı S VU Carasobarbus hiteus Şebot S VU Barbus mezopotamicus İripullu S LR Kosswigobarbus koswigi S VU Cypinus carpio Sazan S VU Chalcalburmus mossulensis Musul kolyozu S LR Chondrostoma regium Kababurun S LR Cyprinion macrostomus Beneklisazan S LR Garra (Garra) rufa obtusa Yağlıbalık S VU Garra (Discognatus) variabilis S VU Leuciscus cephalus Tatlısu kefali (behran) S VU Leuciscus lepidus Behran S LR 79

Capoeta trutta Berat (çepiç) S LR Capoeta capoeta umbla Karabalık S LR Cohitis sp. Taşısıran S LR Neomacheilus tigris Dicle çöpçübalığı S DD N. panthera Çöpçübalığı S NE N. malapterurus Çöpçübalığı S NE N. angoreo Çöpçübalığı S NE N. insignus euphraticus Fırat çöpçübalığı S DD Turcineomakhelies kosswigi Çöpçübalığı S NE Siturus triostegus Yayın balığı NE Bagrus halepensis Yeşilyayın (kedibalığı) S VU Mytus calvilli S VU M. petusis S VU Giptothorax sp. Vantuzlu yayın S VU Aphanius asipimatus S VU Gambusia affinis Sivrisinek balığı S VU Liza abu Kefal G DD Mustacembellus simack Tatlısu yılanbalığı S VU Amfibiler (Çift yaşamlılar) Hyla arborea Yeşil kurbağa S Rana ridibunda Su kurbağası S Sürüngenler Mauremys c. Caspica Su kaplumbağası S Rafetus euphraticus Fırat kaplumbağası EN Yılanlar Natrix tessellata Su yılanı S Kuşlar NESLİ TÜKENME TEHLİKESİ ALTINDAKİ TÜRLER Cygnus cygnus (Ötücü Kuğu) Pandion haliaetus (Balık Kartalı) Grus grus (Turna) Ceryle rudis (Alaca Yalıçapkını) Otis tarda (Toy) BÜYÜK TEHDİT ALTINDAKİ KUŞ TÜRLERİ Podiceps cristatus (Tepeli batağan) Podiceps grisegena (Kızılboyunlu batağan) Egretta alba (Büyük ak balıkçıl) Bubulcus ibis (Sığır balıkçılı) Tadorna ferruginea (Angıt) Buteo rufinus (Kızıl şahin) Neophron percnopterus (Küçük akbaba) Ammoperdix griseogularis (Kum kekliği) Haplopterus spinosus (Mahmuzlu kızkuşu) Gelochelidon nilotica (Gülen sumru) 80

Remiz pendulinus (Çulhakuşu) Podiceps nigricollis (Karaboyunlu batağan) Phalacrocorax carbo (Karabatak) Ardea purpurea (Erguvani balıkçıl) Egretta garzetta (Küçük ak balıkçıl) Circus macrourus (Bozkır delicesi) Hieraaetus pennatus (Küçük kartal) Gypus fulvus (Kızıl akbaba) Alectoris chukar (Kınalı keklik) Charadrius dubius (Küçük halkalı cılıbıt) Chlidonias leucopterus (Akkanatlı sumru) Streptopelia turtur (Üveyik) Tyto alba (Peçeli baykuş) Caprimulgus europaeus (Çobanaldatan) TEHDİT ALTINDAKİ KUŞ TÜRLERİ Tachybaptus ruficollis (Küçük batağan) Ardeola ralloides (Alaca balıkçıl) Ixobrychus minutus (Küçük balaban) Plegadis falcinellus (Çeltikçi) Ardea cinerea (Gri balıkçıl) Nycticorax nycticorax (Gece balıkçılı) Ciconia ciconia (Leylek) Anas strepera (Boz ördek) Anas clypeata (Kaşıkgaga) Circus aeruginosus (Saz delicesi) Circus pygargus (Çayır delicesi) Pernis apivorus (Arı şahini) Himantopus himantopus (Uzunbacak) Athene noctua (Kukumav) Anthus campestris (Kır incirkuşu) Anas querquedula (Çıkrıkçın) Circus cynaeus (Gökçe delice) Buteo buteo (Şahin) Falco subbuteo (Delice doğan) Tringa totanus (Kızılbacak) Glareola pratincola (Bataklık kırlangıcı) Dendrocopos syriacus (Alaca ağaçkakan) Calandrella rufescens (Bozkır toygarı) Troglodytes troglodytes (Çitkuşu) Luscinia megarhynchos (Bülbül) Emberiza hortulana (Kirazkuşu) Oenanthe oenanthe (Kuyrukkakan) Emberiza melanocephala (Karabaşlı kirazkuşu) POTANSİYEL TEHLİKE ALTINDAKİ KUŞ TÜRLERİ Anas platyrhynchos (Yeşilbaş) Anas penelope (Fiyu) Aythya nyroca (Pasbaş patka) Accipiter nisus (Atmaca) Coturnix coturnix (Bıldırcın) 81

Vanellus vanellus (Kızkuşu) Sterna albifrons (Küçük sumru) Apus apus (Ebabil) Motacilla cinerea (Dağ kuyruksallayanı) Cettia cetti (Kamışbülbülü) Carduelis carduelis (Saka) Anas acuta (Kılkuyruk) Netta rufina (Macar ördeği) Aythya fuligula (Tepeli patka) Milvus migrans (Kara çaylak) Falco tinnunculus (Kerkenez) Gallinula chloropus (Sutavuğu) Sterna hirundo (Sumru) Columba palumbus (Tahtalı) Merops apiaster (Arıkuşu) Delichon urbica (Ev kırlangıcı) Motacilla alba (Ak kuyruksallayan) Carduelis chloris (Florya) Emberiza schoeniclus (Bataklık kirazkuşu) Anser albifrons (Sakarca) Tringa ochropus (Yeşil düdükçün) Gallinago gallinago (Çulluk) Tringa nebularia (Yeşilbacak) Limosa limosa (Çamur çulluğu) Larus genei (İncegagalı martı) Tringa stagnatilis (Bataklık düdükçünü) Larus ridibundus (Karabaş martı) F.4. Hassas Yöreler F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar İlimizde korunmaya muhtaç bitki türleri bulunmaktadır. Bu bitkilerin korunmalarını sağlamak amacıyla, ya bulundukları doğal alanın koruma alanı ilan edilmesi ve çevrelenip insanların, hayvan sürülerinin ve motorlu araçların kontrolsüzce girmesinin engellenmesi veya böyle bir olanak yaratılamıyorsa, bu bitkilerin başka bir yerde bir koruma alanı içerisine alınıp titizlikle korunmalarını gerçekleştirmek gerekir. F.4.1.1 Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiat Koruma Alanları İlimiz sınırları dâhilinde milli park, tabiat parkı, tabiat anıtı, tabiat koruma alanı bulunmamaktadır. F.4.1.2 Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları İlimizde Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme alanları bulunmamaktadır. F.4.1.3 Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanları önemli Kiliseler, camiler, türbeler, medreseler, hanlar 82

Diyarbakır, Güneydoğu Anadalu Bölgesinde yer almaktadır. Diyarbakır surları burçların büyüklüğü ve yüksekliği itibariyle birinci, uzunluğu bakımından Çin Seddinden sonra dünyada ikinci olarak bilinmektedir. Surlarda dört ana kapı (Dağkapı, Urfakapı, Mardinkapı ve Yenikapı) ayrıca surların üzerinde 82 burç vardır. Duvarların yüksekliği 12 m., genişliği 12 m., uzunluğu ise 5 km. dir. Surlarda bulunan önemli burçlar: Keçi burcu, Yedi kardeş burcu, Evli beden burcudur. Her tarafı çesitli devir ve medeniyetleri yansıtan kitabeler, asma ve kabartma motiflerle doludur. Çeşitli yazıtlar, meyve ve tahıl motifleri, silah şekilleri, güneş ve yıldız sembolleri, gamalı haç, kaplan, boğa, çift başlı kartal, akrep ve at kabartmaları bulunmaktadır. İlk yapılış tarihi bilinmemekte, ancak M.S. 349 yılında Roma imparatoru Konstantinos tarafından genişletilerek bazı kısımları onarılmıştır. Bugünkü şeklini Büyük imparator Justinianus tarafından yaptırılan onarımla almıştır Diyarbakır il merkezinde bulunan tarihi Diyarbakır Surları nın etrafı surların koruma alanı veya koruma bandı olarak belirlenmiştir. Sit türleri kentsel sit, doğal sit, arkeolojik sit, tarihi sit alanlarıdır. Kentsel ve yöresel nitelikleri, mimari ve sanat tarihi açısından gösterdikleri fiziksel özellikleri ve bu özellikleri ile oluşan çevrenin dönemin sosyoekonomik, sosyokültürel yapılanmasını, yaşam biçimini yansıtarak bir arada bulunduran ve bu açılardan doku bütünlüğü gösteren alanlar kentsel sit alanlarıdır. Diyarbakır Suriçi bölgesi kentsel sit alanıdır. ÇAYÖNÜ: Arkoolojik Sit Diyarbakır'ın 65 kilometre kuzey batısında, Ergani yakınlarında, Sinek çayı kıyısında yer alan eski bir yerleşim merkezidir. Yapılan araştırmalarda yörenin tarihi M.Ö. 7500 Yıllarına, Cilali Taş Devrine kadar inmektedir. Yakın doğunun açılmış en büyük Neolitik kültür alanıdır. Çayönü buluntuları Diyarbakır Arkeoloji Müzesi'nde sergilenmektedir. ÇERMİK KAPLICALARI: Doğal Sit Çermik İlçesinin 3 km. doğusunda yer alan kaplıca, Türkiye nin en önemli kaynakları arasındadır. İstanbul Tıp Fakültesi nce yapılan analizlere göre iltihaplı romatizmalarda, üst solunum enfeksiyonlarında ve kadın hastalıklarında olumlu etkileri olduğu saptanmıştır. Sıcaklığı 48.2 ºC ve akım değeri 10 lt/sn dir. DAKYANUS HAREBELERİ VE ESHAB-I KEHF MAĞARALARI: Tarihi Sit Efsanesi tüm dünyaca bilinen, çeşitli ülke ve şehirlerin sahip çıktığı Eshab-ı Kehf (Yedi Uyuyanlar) Mağarası'nın aslı, yine efsanede adı geçen Dakyanus şehri ile birlikte Diyarbakır'ın Lice ilçesi yakınındadır. Mağaraya yaya olarak dört saat uzaklıkta Fis ovasındaki Dakyanus şehri kalıntılarında zaman zaman eski paralara heykellere, işlemeli taşlara ve sütunlara rastlanmaktadır. GÜVERCİNLİKLER: 83

Dicle boyundaki köylerin birçoğunda ev sayısı kadar güvercinlik (Borhane) vardır. Buralarda binlerce güvercin beslenir. Her güvercinlikten yılda 2-4 ton "Koğa" adı verilen güvercin gübresi elde edilir. Koğa, karpuz ekiminde kullanılır ULAŞIM: Geniş bir enterlandı olan il merkezi karayollarının kavşak noktasıdır. Diyarbakır'a hem karayolu, hem hava ve hem de demiryolu ile ulaşım sağlanabilmektedir. Her gün Antalya, Ankara ile İstanbul'dan düzenli uçak seperleri yapılmaktadır. Diyarbakır'dan hemen hemen Türkiye'nin her yerine otobüs ile yolculuk mümkündür. Ayrıca Ortadoğu ülkelerine taksi ile yolcu taşımacılığı da yapılmaktadır. Diyarbakır'dan İstanbul 1272, İzmir 1460, Ankara 946, Mersin 610, Malatya 263, Şanlıurfa 184, Elazığ 162, Van 383, Mardin 94, Muş 262 kilometredir. Demiryolu bulunan tüm hatlarda Diyarbakır'dan tren seferleri yapılmaktadır. F.4.1.4 Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları İlimiz sınırları dahilinde avlanmanın tamamen yasaklandığı sular bulunmamaktadır. F.4.1.5. Sulak Alanlar Sulak alanlar, doğal ya da yapay, sürekli ya da geçici, durgun ya da akar, tatlı, acı ya da tuzlu bütün sular ile bataklık, sazlık, ıslak çayır ve turbalıkları kapsamaktadır. İlimizde bu kapsamda değerlendirilebilecek önemli akarsular, göletler ve baraj gölleri mevcuttur. Bu rezervuarlarla ilgili koruma ve yönetim planlama çalışmaları devam etmektedir. 1- Göletler : Beşpınar Göleti : Diyarbakır İli Çınar İlçesi sınırları içinde Ortaviran Göleti : Çınar İlçesi, Kabaklı Göleti : Diyarbakır a 10 km. uzaklıkta Gözegöl Göleti : Diyarbakır a 21 km. uzaklıkta Halilan Göleti : Çermik İlçesi sınırlarında Çoruk Deresi üzerinde Künreş Göleti : Çınar İlçesi Kurtkayası Göleti : Diyarbakır Batman-Silvan : Silvan İlçesi Sabun Gölü, Soğan Gölü, Arık Gölü: Bismil İlçesi 2- Nehirler : Dicle Nehri 3- Barajlar : Atatürk Barajı : 2.452 ha (81 700 ha) Batman Barajı : 3.100 ha Devegeçidi Barajı : 3.214 ha Dicle Baraji : 2.650 ha Göksu Barajı : 390 ha Karakaya Barajı : 1868 ha (29 800 ha) Kralkızı Barajı : 6000 ha 84

4-Çay ve Dereler Kulp Çayı Sarım Çayı Deveğeçidi Deresi Berklin Çayı Çermik Çayı Ambar Çayı Batman Çayı Tablo f.4.gap Bölgesi nde İşletmeye Açılmış Olan Baraj Gölleri Adı Nehir Havzası İli Yüzey Alanı (Ha) Depolama Hacmi (10 6 m 3 ) Kıralkızı Dicle Diyarbakır 6000 1,919 Batman Dicle Diyarbakır 4 925 1,175 Devegeçidi Dicle Diyarbakır 3 214 20,032 Dicle Dicle Diyarbakır 2650 595 Göksu Dicle Diyarbakır 390 62 Tablo f.5.dsi Genel Müdürlüğünce GAP Rezervuarlarında Uygulanan Balıklandırma Çalışmaları Rezervuar Adı Balıklandırma Yılları Atılan Toplam Balık Miktarı (adet) Balık Türü Batman 1999-2011 3.460.000 Kültür Sazanı Karakaya 1990-2011 9.720.000 Kültür Sazanı Karakaya 1993-2011 1.250.000 Gökkuşağı Alabalığı Devegeçidi 1980-2011 2.510.000 Kültür Sazanı Göksu 1992-2011 2.150.000 Kültür Sazanı Kıralkızı 1998-2011 4.310.000 Kültür Sazanı Dicle 1998-2011 1.970.000 Kültür Sazanı F.4.1.6. Hassas Kirlenme Bölgeleri İlimiz sınırları dâhilinde hassas kirlenme bölgesi bulunmamaktadır. F.4.1.7. Özel Çevre Koruma Bölgeleri İlimiz sınırları dâhilinde özel çevre koruma bölgesi bulunmamaktadır. F.4.1.8. 2960 Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar 85

İlimizde Boğaziçi Kanununa göre koruma altına alınan bir alan bulunmamaktadır. F.4.1.9. 6831 Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler F.1.2 de sözkonusu alanlar ile ilgili bilgiler verilmiştir. F.4.1.10. 3621 Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar İlimizde Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar bulunmamaktadır. F.4.1.11. 3573 Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar İlimizde Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar bulunmamaktadır. F.4.1.12. 4342 Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar F.1.2 de sözkonusu alanlar ile ilgili bilgiler verilmiştir. F.4.1.13. 30.01.2002 Tarih ve 24656 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar (17 Mayıs 2005 tarihinde revize edilerek yürürlüğe giren Sulak Alanların Korunması Yönetmenliği) İlimizde bu kapsamda Belirtilen sulak alanlarla ilgili çalışmalar devam etmektedir. F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar İlimizde Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar kapsamına giren bir alan bulunmamaktadır. F.4.2.1. 20/2/1984 Tarih ve 18318 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca İlimizde koruma ve kontrol çalışmaları devam etmektedir. F.4.2.3. 17/05/1994 Tarih ve 21937 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar Çalışmalar devam etmektedir. F.4.3. Korunması Gereken Alanlar 86

F.4.3.1. Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) İlimiz sınırları dâhilinde, biyogenetik rezerv alanı ve Jeotermal alan bulunmamaktadır. F.4.3.2. Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı Bu konuda, H. Tarım ve Hayvancılık başlığı altında detaylı bilgi verilmiştir. F.4.3.3. Göller, Akarsular, Yer altı suyu İşletme Sahaları Bu konu ile ilgili bilgi D.Su maddesinde verilmiştir. F.4.3.4. Bilimsel Araştırmalar İçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar İlimizdeki endemik bitki ve hayvanların yaşama ortamları ile ilgili bilgiler F.4 te verilmiştir. İlimizde Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar bulunmamaktadır. 1- Toy (Otis tarda): Nesli tükenme aşamasında olan toy bölgemizde özellikle Bismil civarında bulunmaktadır. Korunmasına yönelik olarak halkımızı bilinçlendirme çalışmaları yapılmış, avcı eğitim kurslarında konu vurgulanmıştır. 2- Leylek (Ciconia ciconia): Diyarbakır da Dicle nehri ile nehri besleyen kuçük dereler ve kollarında, 250 civarında yuvadan oluşan önemli leylek populasyonları vardır. Sadece Bismil bölgesinde 30 km lik yol boyunca 53 yuva tespit edilmiştir. Devegeçidi baraj gölü civarında ise 350 birey kaydedilmiştir. Leylek bölgede sevilen bir hayvandır ve üremeleri desteklenmekte, bazı yerlerde köylüler tarafından yuva kuleleri inşa edilmektedir. Dicle Nehri leylekler için önemli bir beslenme alanı durumundadır. Bölgemizde kışlayan bireylerin varlığı da bilinmektedir. Bu konuda Dicle Üniversitesi Biyoloji Bölüm Başkanlığıyla ilgili çalışmalarımız devam etmektedir. 3- Fırat Yumuşakkabuklu Kaplumbağası (Rafetus euphraticus): Fırat kaplumbağası, Trionychidae familyasından, dibi çamurlu göl ve nehirlerde yaşayan bir kaplumbağa türüdür. Büyüklüğü yaklaşık 1 metreye ulaşabilir. Kabuğunun üzeri yumuşak deriyle örtülüdür. Başının ucunda ufak bir hortum bulunur. Havayı bu hortumun ucunda bulunan burun delikleriyle alır. Güneşlenmek için nadiren su dışına çıkar. Hayatlarının çoğunu dipte çamura gömülü olarak geçirirler. Deri ve ağız içi solunumu da yaptıkları için uzun süre su altında kalabilirler. Türkiye'de Fırat ve Dicle nehirleri ile kollarında görülürler. Fırat nehrinde nesli yok olma sürecine girmiştir. Küresel ölçekte nesli yüksek tehlike altındadır. 87

F.4.3.5. Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar İlimizde böyle bir alan bulunmamakta olup araştırmalar devam etmektedir. KAYNAKLAR: 1. Kültür ve Tabiat Varlıklarının Koruma Kurulu Müdürlüğü 2. Dicle Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü verileri 3. Diyarbakır Orman İşletme Müdürlüğü 4. Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü 5. Enerji ve Tabii kaynaklar Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğü, Diyarbakır Kenti İçmesuyu Kaynakları Çevre Koruma Projesi Kati Proje Raporu 6. Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü 88

G. TURİZM G.1. Yörenin Turistik Değerleri: G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri G.1.1.1. Konumu Fiziksel Özellikleri : a) Hilar Kayalıkları : Ergani ilçe merkezinin 7 km. kadar güneybatısında, Çayönü Tepesi kazı yerinin 50 m. güneyinde, Sesveren pınar (Hilar) Köyü çevresindedir. Kayalığın çevresinde, özellikle doğu ve batı yüzünde çok mezar odası vardır. Kayanın içinde oyulmuş ve bu bölgede yaygın olarak bulunan Roma mezarları ile aynı, özellikleri gösteren mezarların çoğu üçlü gruplar halinde düzenlenmiştir. Bazılarının dış cephesinde Roma eyalet üslubunda kabartmalar vardır. Kabartmalar da görülen figürlerin giysilerinin İran üslubunda olması, yazıtta ise Kuzey Suriye de yaygın olan Sami yazısının kullanılmış olması ilginçtir b) Birkleyen (Birklin) Mağaraları : Diyarbakır-Lice Bingöl Karayolunun 104. Km. Lice sınırları içinde Birkleyn çatının kenarında ve yolun doğusundadır. 1899 yılında Alman tarihçesi Lehman Haupt tarafından mağaralar incelenmiş, mağaranın birinde Asur Kralı I.Tiglat Pileser e (M.Ö. 1116-1090) ait bir stel ve iki kitabe, diğer bir mağaranın batıya bakan yüzünde ise Asur Kralı III. Salmanassar a (M.Ö.859-825) ait bir stel iki kitabeyi bularak yayınlamıştır. c) Hassuni Mağaraları : Silvan ilçesi sınırları içinde, Silvan-Batman karayolunu kuzeyindeki kayalık mevkide bulunmaktadır. Diyarbakır Müzesi Müdürlüğü tarafından bir dönem kurtarma kazısı yapılan Hassuni mağaraları 300 adet büyüklük küçüklük odadan oluşmaktadır. Mağarada ve mağaranın bulunduğu vadide eteklerinde M.Ö.I. Bin demir çağda M.S. 13. yüzyıla kadar tarihleşen buluntulara rastlanmıştır. d) Kazılar ve Örenyerleri : Diyarbakır sınırları içinde büyüklü-küçüklü çok sayıda höyük bulunmaktadır. Binaların bir kısmında bilimsel kazı yapılabilmiş bir bölümü de sadece tespit ve tescil edilebilmiştir. Antik kent kalıntılarında de kapsamlı bir araştırma yapılmıştır. Kazı ve araştırma yapılan yerleşmeler aşağıdadır. e) Çayönü : Diyarbakır ili Ergani ilçesi bağlı Sevseren köyünün (eski adı Hilar) tam kuzeyinde Boğa çay adında küçük bir derenin kuzey yakasında Ergani 7 km. güneybatısındadır. Büyük tepe gibi duran Çayönü höyüğünün ilk kurulduğu dönemlerde iki tepede oluştuğu ve aralarında olasılıkla bir nehir bulunduğu açıkça ortaya çıkmıştır. Yedievler bir gelişme gösteren Çayönü tepesinde 1963 yılında İstanbul ve Chicago Üniversiteleri tarafından başlatılan çalışmalar 1984 kadar aralıklarla 1984-1991 yılları arasında kesintisiz sürmüştür. 89

Çayönü mimarlık tarihi ve ilk mimarinin başlangıcı açısından çok önemlidir. Çayönü yerleşmesinde bugüne kadar M.Ö: 7500-5000 yılları arasındaki dönemi kapsayan 60 yapı kat bulunmuş, dallardan yapılmış, basit yuvarlak kulübeden taş temelli dörtgen yapılara geçiş, kapı, çatı, temel, su basmanı, merdiven gibi özelliklerin ortaya çıkışı, toprak dolgudan kerpiç toplarına bundan da kerpiç tuğlaya nasıl geçildiği gibi konularda günümüze kadar gelen köy mimarisinin başlangıç ve oluşumunu yansıtmıştır. f) Grikihaciyan Höyüğü : Diyarbakır ovasında Ergani-Diyarbakır karayolunun doğusunda, Ergani ilçe merkezinin yaklaşık olarak 20 km. kadar güneydoğusunda, Ekinciler köyünün 1 km. güneyindedir. g) Yayvantepe Höyük (Til Huzur) : Ergani İlçe merkezinin 4 km. kadar güneybatısında Ergani den Çayönü tepesine ve Sevseran köyüne giden yolun kenarında çayönü tarafından kaplanmış durumdadır. Neolitik çağdan ortaçağa kadar çeşitli dönemlerin görüldüğü höyükte, özellikle çayönü ile çağdaş Neolitik ve ilk Kalkolitik katlar önem taşımaktadır. h) Dakyanus Öneryeri : Diyarbakır-Lice karayolu üzerinde Lice nin 18 km. batısında Fisovanın yanındaki 1.110 rakamlı bir tepe üzerindedir. I) Zülkarneyn Ören Yeri : Diyarbakır a 90 km. Lice-Hani yolundan ayrılan Bingöl yolunun sonunda Çeper (Şeper) köyü yakınlarındadır. j) Eshab-ül Kehf Mağaraları : Lice İlçesinde Fis Ovasında bulunmaktadır.burada zaman zaman köylüler tarafından yapılan kazılarda eski paralar, heykeller, işlemeli taş ve sütunlar bulunmaktadır. G.1.2. Kültürel Değerler : a) Diyarbakır Surları (Kaleler) : Diyarbakır Kalesi : Çin Seddinden sonra dünyanın ayakta kalan en sağlam kalesi olan Diyarbakır kalesi, surların uzunluğu itibariyle İstanbul surların sonra gelmektedir. Diyarbakır il merkezinde bulunan tarihi Diyarbakır Surları nın etrafı surların koruma alanı veya koruma bandı olarak belirlenmiştir. Şehrin doğusunu sınırlandıran ve Dicle yatağından 100 m. kadar yükseklikte bulunan Fiskayası isimli sarp kayalığın İçkale kesiminin buranın ilk yerleşme yeri olarak inşa edildiği sanılmaktadır. Kuruluş tarihi kesin olarak bilinmeyen kentin, M.S. II. Constantius döneminde, şimdiki Mardin Kapı-Yeni Kapı-Dağkapı ya kadar olan doğu bölümü inşa ettirilmiş, şehir genişletilmiş, ilk kale iç kale durumuna gelmiştir. Diyarbakır surları VI. Yüzyılda Justinianus zamanında güçlendirilerek son şeklini almış, zaman zaman onarımlarla günümüze kadar ulaşmıştır. 90

Dışkale : Dışkale surlarının kuşattığı alan doğudan batıya 1700, kuzeyden güneye 1300 m. Surların yüksekliği 8-12m, kalınlıkları 3-5 m, arasında değişmekte olup uzunluğu 5 km den fasladır. Dışkale surlarında 82 burç vardır. Burçlar çoğunlukla yuvarlak, birkaç tanesi çok köşeli, Ben u sen ve Dicle Vadisine bakan bölümlerde ise genellikle dört köşedir. Surlara çıkmak için burçların iç yüzeylerindeki kapı yanlarında sağlı sollu merdivenler vardır. Bütün surların üstünde ve burçların içinde çeşitli yönlere açılmış mazgallar bulunur. Bu mazgallarda silahlı bir adamın rahatlıklı savaşabileceği, kolaylıkla geçebileceği geçitler yapılmıştır. Sur üzerindeki devriye yolu dışarıya doğru bir metre yükseklikle kalın bir mazgal bir duvarı ile korunmuştur. Alt katları depo, üst katları savaş zamanında kaleyi savunan askerlerin kaldığı burçlar iki katlıdır. Dış kalenin dört yöne açılan ve mimarlık tarihi açısından birbirinden önemli dört kapısı vardır. Kuzeyindeki Dağkapı (Harput kapısı), batısındaki Urfa Kapı (Rumkapısı), güneydeki Mardin Kapı (Tell kapısı ), doğusundaki Yeni Kapı (su ya da Dicle Kapısı ) olarak adlandırılır. Bu kapıların iki yanında yer lan burçlarla batı kesimindeki burçlar diğerlerine göre daha büyük ve güçlüdür. Burçların en önemlileri Evli beden, Yedi Kardeş, Keçi ve Nur Burçlarıdır. Artuklu Sarayı: Diyarbakır da en hakim tepede İçkale de Virantepe ya da Top Tepe denilen Tepe üzerinde 1957 de yapılan bir inşaatın temel kazısı esnasında saray kalıntılarının çıkması üzerine 1961-1962 yıllarında Prof. Dr. Oktay Aslanapa tarafından yapılan kazılar sonucunda, surlarla çevrili olduğu anlaşılan saray, İç Kale için de ikinci bir sur olarak karşımıza çıkmıştır. Yapılan kazılar sonucunda İç Kale de, tepenin batı kısmında, ortada süslü bir havuzu bulunan ve dört yöne evyanlarla açıldığı anlaşılan sarayın en zengin bezemeli kısmı ortaya çıkmış, ayrıca havuza suların dökülerek geldiği bir sebilin varlığı görülmüştür. Havuzun zeminindeki cam mozaik süslemenin örneğine Türk süsleme sanatında rastlanmamıştır. Havuzun çevresindeki çini, mermer ve mozaik süslemeler zeminin süslemesini tamamlamaktadır. Çini yazıtlar ve çift başlı kartal armalı çiniler, tarihlendirme konusunda yardımcı olmaktadır. Sarayın batı bölümün bir hamamın varlığı da görülmüştür. Yapı, 13 yy başlarına tarihlenmektedir. Evli Beden (Ulu Beden) Burcu : Diyarbakır surlarının en batı ucundadır. Kara bazalt taştan yapılan burcun bulunduğu yerde dikkate alınırsa anıtsal bir görünüme sahiptir. Kitabelerine göre Artuklulara ait olduğu, 605 Hicri-1208 / 1209 Miladi yılında Melik Salih Mahmut un emriyle mimar. İbrahim Bincafer tarafından son şekline sokulduğu anlaşılmaktadır. Artuklu askeri mimarisinde olduğu kadar bütün Türk askeri mimarisi tarihinde önemli bir yere sahiptir. Burcu kuşak gibi saran çiçekli nesih yazıtı, çift başlı kartal ve kanatlı aslan kabartmaları süsleme olarak kullanılmıştır. Yedikardeş Burcu : Surların güneyinde Mardin kapısının batısındadır. Kitabesinde, kesin tarih bulunmamakla birlikte, Melik el Salih in planı üzerine Yahya Bin İbrahim El Sarafi 91

tarafından yapıldığı yazılmaktadır. Buna göre XIII. Yüzyılın ilk yıllarına tarihlenmektedir. Tamamen bazalt kesme taştan yapılan dış görünüş sülmeler, çift başlı kartal ve kanatlı aslan kabartmaları ve iri nesih kitabesi ile hareketlendirilmiştir. Halk arasında evli beden ve Yedikardeş burçlarına baba ile oğulları tarafından yapıldığı için Ben u Sen denildiği söylenmektedir. Keçi Burcu : Mardin Kapısının doğusunda, yontulmuş kaya kitlesinin üstüne inşa edilen burç, diğer burçların en büyüğü ve en eski olup, yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Üzerindeki kitabenin okunabilen kısımlarından H. 437/450-M 1045/1058 yıllarında Mervanoğlularından Ahmet tarafından olduğu sanılmaktadır. Geniş ve yüksek yapılan burcun içinde düzenli 11 kemer bulunmaktadır. Eskiden tapınak olarak kullanıldığı sanılan burcun son bölümünde bir kuyu ve yer altı geçidini andıran bir dehliz bulunmuşsa da beton bir blok ile üste kapatılmıştır. Silvan Kalesi : Silvan kalesinin ne zaman kurulduğu tartışmalıdır. Bazı araştırmacılar M.Ö. 77 yıllarında kurulan Tigranocerta kentinin Silvan olduğunu iddia etmektedir. İlk adi Matriapolis tir. Süryanice Mipherket, Ermenice Nephrkert, Muhargin, İslam kaynaklarından Meyyafarikin şeklinde yazılmaktadır. Eğil Kalesi : Eğil İlçesinde, Dicle Irmağının sarp yamaçları üzerindeki kayalar oyularak meydana getirilen Kale, Asurlular tarafından yapılmıştır. Kale, Dicle Irmağına değişik yönlerden giden gizli yollar ve geçitlerle doludur. Ayrıca Dicle kıyısında Asur Hükümdarlarına ait birçok mezar ve ehram vardır. Çeşitli denemelerde ve dillerde İngilene, Angl, İggel, Agilene, Encil, Agel, Gelgibi adlar alan Eğil kalesinin kuruluş efsanesi ile ilgili Şerefnamede şu bilgiler vardı. Bu Eğil, eğik bir kemer üzerinde kurulmuş sağlam bir kaledir ve o kadar yüksektir ki ona bakan herkese korku ve vehim olur. Halkın ağzında dolaşan ve söylenen göre, Allah ın evliyaların biri oradan geçerken o kemere işaret ederek türkçe olarak eğil demiş, bunun üzerine kemer Allah ın izniyle eğilmiş ve eğik bir durum almıştır. b)camiler : Diyarbakır Ulu Camii : Anadolu nun en eski camisidir. Daha önceleri kilise olarak kullanılan yapı 639 yılından sonra camiye çevrilmiştir. Önceleri Büyük Selçuklu döneminde, daha sonra da İnaloğulları, Artuklular, Anadolu Selçuklular, Akkoyunlar ve Osmanlılar döneminde geçirdiği onarımlar ve eklemeler cami bugünkü görünümünü almıştır. Dikdörtgen bir avlusu ve çeşitli bölümleri olan caminin ana bölümü transept plan tipindedir. Enine dikdörtgen olarak bu kısım iki sıra ayakla üç nefi dik olarak kesen dikdirtgen bir orta neften oluşmaktadır. Bu plan, kiliseden camiye çevrilen yapılarda görülen ve kökeni Emevilere dayanan bir plan tipidir. Hazreti Ömer Camii : Suriçi nin Dicle ye bakan tarafında, Hüsrev Paşa, Kervansarayı nın yakınında bulunan cami İnaloğulları dönemine tarihleşmektedir. Diyarbakır Surları nın Mardin Kapı bölümünün 92

iki girişi kapatılarak cami haline getirilmiştir. Değişik bir plan gösteren yapının süslemeleri giriş kapısının üstündeki kemerlerde yer alan yazıtlar ve pencereleridir. Sefa Camii : Ulu cami nin batısında bulunan ve Parlı ismiyle de bilinen bu cami XV. Yüzyılda yapılmış bir Akkoyunlu eseridir. Siyah beyaz kesme taştan inşa edilen cami dönemin özelliğini gösteren çinileri, mimarî ve cami dış cephesindeki taş süslemeleriyle önem kazanmıştır. Hazreti Süleyman Camii : İçkale de surlara bitişik olan cami Nisanoğulları döneminde yapılmıştır. Çeşitli dönemlerde onarım geçiren camii en son Vakıflar Genel Müdürlüğü nce elden geçirerek bugünkü şeklini almıştır. Caminin bitişiğindeki bölüm mezar kısmı olup ziyaret yeri olarak kullanılmaktadır. Nebi (Peygamber) Camii : XV. Yüzyıla ait bir Akkoyunlu Camisidir. Dağkapı Semti nde ana cadde üzerinde bulunan cami kesme taştan yapılmıştır. Son cemaat yerinin cephesinde ve minarede siyah taş kullanılarak iki renkli süslemeye gidilmiştir. Aynı Minare Camii : Diyarbakır Suriçi nin güneyinde bulunan ve Hoca Ahmet adıyla da bilinen bu camii 1489 yılında Akkoyunlular döneminde yapılmıştır. Şeyh Matar Camii : Hasan Paşa Hanı nın batısında dar bir sokak içindedir. Değişik bir biçim gösteren dört ayaklı minaresiyle tanınan bir camiidir. 1500 yılında Akkoyunlu döneminde yaptırılan cami siyah beyaz taştan yapılmış ve tek kubbelidir. Lala Bey Camii : Lala Bey Mahallesinde buluna XV. Yüzyıl başı arasında Eğil Beyi Kasım Bey tarafından yaptırılan bir camiidir. Kesme taştan yapılmıştır. Küçük ve tek kubbeli olan yapının üç kubbeli bir son cemaat yeri vardır. Minaresi kalın ve kütlevidir. Kötü bir onarım geçiren caminin planında yer yer değişmeler olmuştur. Şeyh Yusuf Camii : Dabakhane civarında XVI. Yüzyıldan kalma bir camiidir. Caminin iç kısmında ana mekanı, mihraba dik iki sütun sırası üç nefe bölünmektedir. Son cemaat yeri bir sütüne dayanan iki ana kemerden oluşmuştur. Camii içinde ve dışında taş süslemeye rastlanmıştır. Fatih Paşa Camii : Suriçi nde kentin doğusunda bulunan, ya da Bıyıklı Mehmet Paşa Adıyla da bilinen bir camiidir. 1516-1520 yılları arasında Osmanlılar döneminde ilk Diyarbakır Valisi olan Bıyıklı Mehmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. Kesme taştan inşa edilen caminin son cemaat yeri seki sütuna dayanan yedi kubbeyle örtülüdür. Ali Paşa Camii : Mardin kapı ile Urfakapı arasında bulunan camii 1534-1537 tarihleri arasında Osmanlı Valilerinden Hadım Ali Paşa tarafında yapılmıştır. Kesme taştan yapılan camii tek kubbeli bir plan gösterir. 93

Hüsrev Paşa Camii : Kentin güneyinde Mardin kapı civarındadır. 1521-1528 tarihleri arasında Osmanlı döneminde ikinci Diyarbakır Valisi Hüsrev Paşa tarafından medrese olarak yaptırılmıştır. Daha sonra da mescid kısmı camii olarak kullanılmaya başlanmıştır. Kad Camii : 1533-1543 tarihleri arasında yaptırıldığı düşünülmektedir. Kadı semtinde bulunan camii hakkında bilgi sahibi olunamamaktadır. İskender Paşa Camii : Sur içi İskender Paşa Mahallesinde bulunan camii 1551 yılında Diyarbakır Valisi İskender Paşa tarafından yaptırılmıştır. Kesme taştan yapılan caminin ön cephesinde yer alan son cemaat yeri köşelerde L şeklinde ayaklara ve bunların içinde yer alan dört sütuna dayanmaktadır. Behram Paşa Camii : Suriçinin güneyinde bulunan camii 1572 yılında Osmanlılar döneminde Diyarbakır Valisi Behram Paşa tarafından yaptırılmıştır. Kesme taştan yapılmış tek kubbeli bir camiidir. Zengin taş işçiliği bakımından Diyarbakır ın en güzel camilerindendir. Son cemaat yeri beş kubbelidir. Ortadaki kubbe diğerlerinden daha yüksek tutulmuştur. Dış cephe iki renkli taş işçiliği ile renklendirilmiş ve kemer aralarına örgü süslemeler yerleştirilmiştir. Minaresi tek şerefenin silindirik. Osmanlı tipi minarelerindendir. Avluda yer alan şadırvanı taşıyan sütunların değişik süslemelri ilgi çekicidir. Caminin içi ise yerden bir metre yüksekliğe kadar boydan İznik çinileri ile kaplanmıştır. Melik Ahmet Camii : Urfakapı yakınında kendi adıyla anılan semtte bulunan camii 1587-1791 tarihleri arasında Osmanlılar döneminde Melek Ahmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. Alt kısmı dükkan olarak yapılan cami yerden yükseltilecek merdivenle yukarıya çıkış sağlanmıştır. Caminin kuzey ve güney cepheleri beyaz kesme taştan yapılarak süslemeye gidilmiştir. Caminin son cemaat yeri yoktur. Defterdar Camisi : Aynı adı taşıyan mahallede bulunan camii 1594 yılında Defterdar Ahmet Paşa tarafından yapılmıştır. Siyah kesme taştan yapılan camii kısmına merdivenle çıkılmaktadır. Caminin içinde enine iki bağımsız sütün ve iki duvar ayağını birleştiren üç kemer, yapıyı iki bölümü ayırmaktadır. Kara Camii : XVI. Yüzyılda yapılmış bir Osmanlı caminidir. 1926 yılında yıktırılmıştır. Aziz Efendi Camii : Caminin 1591 1620 yılları arasında yaptırıldığı zannedilmektedir. Yapı hakkında kesin bilgiler bulunmamaktadır. Nasuh Paşa Camii : 94

Diyarbakır ın doğusunda yeni kapı yakınında bulunan camii 1664 1650 yılları arasında Diyarbakır Valilerinden Kara Mustafa Paşa tarafından yaptırılmıştır. Caminin avlusunda sekizgen bir şadırvan yer alır. Son cemaat yeri üç kubbelidir. Caminin iç kısmı çok kubbeli plan tipindedir. Paşa Camii: Mardinkapı semtinde Kastal mahallesinde bulunan camii 1691 yılında Çalık Ali Paşa tarafından yaptırılmıştır. Bugün yıkık bir durumdadır. Kurt İsmail Paşa Camii : Sur dışında bulunan ve Kışla adıyla da bilinen bu cami 1869 1875 tarihlerinde Vali Kurt İsmail Paşa döneminde yapılmış bir geç dönem camisidir. Caminin planı diğer yapılardan ayrı bir özellik göstermektedir. Yapının planı sekizgen bir ana mekan ve sekizgen revak sırasından oluşmuştur. Caminin süslemesi yoktur. Sinanoğlu Camii : Hangi tarihte ve dönemde yaptırıldığı belli olmayan camii Suriçin de kendi adıyla anılan semttedir. Sinanoğlu Caminin alt kısmında dükkanlar yer almaktadır. Çeşitli onarımlar geçiren caminin asıl planı hakkında kesin bir bilgiye sahip olunmamaktadır. Hanzade Camii: Osmanlılar döneminde yapıldığı düşünülen caminin tarihi belli değildir. Bu gün yıkılmak üzere olan bir camiidir. Göl Camii: Yapım tarihi bilinmemektedir. Hazade Mahallesinde bulunan camii bugün yıkılmak üzeredir. Sultan Sa sas Camii İlk Arap Valisi döneminde yaptırıldığı düşünülmektedir. Bugün bu caminin yeri park haline dönüştürülmüştür. Hüsameddin Camii : Artukoğulları döneminde yaptırıldığı düşünülen ve kendi adıyla anılan mahallede camii yıkık durumdadır. Yaşı hakkında bilgi sahibi olunamamıştır. Muallak Camii: Mardin kapı semtinde bir kilisenin üzerine yaptırılmış olan camii bugün ayakta değildir. Yapım tarihi ve hangi dönemde yaptırıldığı bilinmemektedir. c) Kiliseler: Mar Thoma Kilisesi: Bu kiliseye Saint Thoma kilisesi de denilmektedir. Hıristiyanlığın kabul edilmesinden önce puta tapanların kullandığı bir mabet olarak inşa edilen yapının yapılış tarihi bilinmemektedir. Hıristiyanlığın resmi bir din olmasından sonra bir takım eklemelerle yapı, 95

kilise olarak kullanılmaya başlanmıştır. M.S. 639 yılında Diyarbakır ın İslam Ülkeleri tarafından fethinden donra camiye çevrilen kilisenin yerinde Ulu Camii bulunmaktadır. Meryem Ana Kilisesi: Diyarbakır ın batısında Lala Bey Camii ile şeytan pazarı arasında bulunan kilise çok eski bir mabettir. Daha sonra kilise olarak kullanılan yapının mihrabı ve kapısı Bizans ve Roma dönemlerindendir. Yapı pek çok onarım geçirmiştir. Bugün halen kullanılan bir Süryani Kadim kilisesidir. Vaftizci Maryuhanna Kilise: 4 Yüzyılda yaptırılan ve daha sonra kilise olarak kullanılan yapı, içinde yok olup gitmiştir. Mar İstefonos Kilisesi: Bu kilise de 4. Yüzyıldan kalmadır. 503 yılında şehrin Sasanlı Kubat tarafından işgal edilmesi ile İranlılar tarafından ateşgede olarak kullanılmıştır. Yeri ve ne zaman yıkıldığı belli değildir. Mar Zu oro Kilisesi: 1. Yüzyılda yapılmış daha sonra yıkılarak yok olan bir kilisedir. Mar Hananyo Kilisesi: Bu kilise hakkında bilgi edilememiştir. Saint George Kilisesi : Yapılış tarihi bilinmeyen kilise bugün İçkale Semtinde cezaevi olarak kullanılmaktadır. Kırklar Kilisesi: 5.Yüzyıl sonrası yapılan kilisede bugün yalnızca bir duvar kalıntısı ve mahzen kısmı kalmıştır. Yeri kırklar dağı üzerindedir. Mar Kozma Kilisesi: Meryem ana kilisenin güneydoğusunda bulunan kilise 1930 yılında yıkılmıştır. Bu kiliseye ait bir takım mozaik parçaları ve dini kitaplar Meryem ana kilisesine götürülmüştür. Mar Şilo Kilisesi: 520 yılında yapılmıştır. Yeri ve yıkılış tarihi bilinmemektedir. Şemsiler Tapınağı: Mardin kapı semti yakınlarında bulunan kilisede bugün hiçbir şey kalmamıştır. Mar Pityon Kilisesi: Şeyh Mutahhar camii yakınlarında önceleri tapınak olarak kullanılan kilisedir. Bugün gene aynı yerde küçük bir kilise bulunmaktadır. Saint Teodoros Kilisesi: Fatih Paşa Caminin bitişiğinde olduğu bilinen kilise bugün yok olup gitmiştir. 96

d) Hanlar: Hüsrev Paşa Hanı: Şehrin güneyinde yer alan Mardin kapısının sağında bulunmaktadır. Osmanlı Valisi Hüsrev Paşa tarafından yaptırılmıştır. Yapının daha çok Deliler Hanı olarak bilinmesinin nedeni Hicaz a giden hacı adaylarına ait kervanları götürecek delillerin burada bulunmasındandır. Hanın yapımında, yöresel malzeme olan siyah-beyaz kesme taş ve tuğla kullanılmıştır. Ana caddeye bakan kanatta ahır bölümü tek kat, ana bölüm ise çift katlıdır. Hasan Paşa Hanı: Gazi caddesi üzerinde ve Ulu Camii nin doğu girişinde yer almaktadır. Diyarbakır Valisi Hasan Paşa tarafından yaptırılmıştır. Gerek fiziksel gerekse fonksiyonel bir çekişmeye karşı karşıya kalan han, bugün değişik ticari amaçlarla kullanılmaktadır. Yapının en ilginç kanadı batı kanadıdır. Altta beşik tonozlu dükkanlar, ortada yapının ikinci katından taştan iki süslü pencereyle dışa açılan orta kısım yer almaktadır. Çifte Han: Hasan Paşa Hanı2nın güneyinde bulunmaktadır. İlk etapta çifte han olarak düşünülmüş olduğundan giriş kısmı ve ikinci hana geçiş eksenden kaydırılmıştır. e) Köprüler: Dicle Köprüsü: On gözlü köprüde denilir. Üzerindeki kitabesinde 457 (miladi 1065) yılında inşa edildiği yazılır. Malabadi Köprüsü: Diyarbakır-Batman yolu üzerinde, Silvan ilçesine 24 km. uzaklıktadır. Kitabesinden H.542 (M.1147) yılında Timurtaş Bin-i Artuk tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Farklı uzunluklarda, kırık hatlar halinde üç bölümden oluşmaktadır. Doğu ve batıda hafif eğimlerle yollara bağlanmıştır. Orta bölümde ayakları kayalıklara oturtulmuş 38.6 m. açıklıkta sivri bir kemer ile sepet kulpu şeklinde 3m. açıklıkta küçük bir kemer yer almaktadır. Birinci bölüme paralellik gösteren üçüncü bölümde sivri kemerli iki açıklık görülür. Köprünün boyu 150 m. eni 7 m., yüksekliği 19 m. dir. Kemerin her iki yanında kışın sıcağından, yazın soğuğundan korunmak için iki oda bulunmaktadır. Kitabesi, kabartmaları ve mimarisi ile eşsiz olan bu köprü Albert Gabriel şu bilgileri vermektedir.... Modern statik hesabının olmadığı devirde bu açılıkta o zaman için böyle bir eser hayranlık ve taktiri muciptir. Ayasofya nın kubbesi köprünün altına rahatlıkla girer. Balkanlarda, Anadolu da, Ortadoğu da bu açıklıkta, bu yaşta bir köprü yoktur. İlimizde Diğer Önemli Köprüler : Murat Köprüsü ve Devegeçidi Köprüsüdür. f) Müzeler ve Örenyerleri : 97

Müzeler : Arkeoloji Müzesi : 1934 yılında Diyarbakır Ulu Camii Külliyesi içinde bulunan Zinciriye (Sincariye) Medresesinde 150 200 eserle hizmete açılmıştır. Zamanla eser sayısının çoğalması ile teşhire elverişsiz koşulları gidermek amacıyla 1971 yılında bugünkü müze binasının yapımına başlanmış 1992 yılında yapımı, teşhir ve tanzimini tamamlanarak hizmete hazır duruma getirilmiştir. Modern müzecilik anlayışına göre tanzimi yapılan Arkeoloji Müzesinin teşhiri de yörede çıkan eserlerin kronolojik ve tipolojik olarak sergilenmesinden oluşmaktadır. Geç Epipaleolitik, Neolitik, Kalkolitik, Hitit, Asur, Urartu, Roma, Bizans, Erken Hıristiyan, Emevi, Abbasi, Selçuklu, Artuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı çağlarına ait eserler sergilenmektedir. Cahit Sıtkı Tarancı (Etnografik) Müzesi: Cahit Sıtkı Tarancı Müzesi (Kültür Müzesi) Türk edebiyat tarihinin tanınmış şairlerinden Cahit Sıtkı Tarancı nın doğup büyüdüğü ev, 1973 yılında Kültür Bakanlığı tarafından satın alınarak müze haline getirilmiş ve Cumhuriyetin 50. Yılında hizmete açılmıştır. Ziya Gökalp Müzesi: Yazar Ziya Gökalp ın doğduğu evdir. 1956 yılında müze haline getirilmiştir. Diyarbakır ın karakteristik konut mimarisi özelliğinde, yontma kara bazalt taştan, bodrum üzerinde iki katlı, haremlik ve selamlık olarak inşa edilmiştir. Üzerindeki kitabeye göre H.1221-M.1808 tarihinde yapılan bina, mimari Cahit Sıtkı Tarancı Evi ile büyük benzerlik gösterir. Gazi Köşkü: Aslı adı Seman Köşkü olan köşk, Mardin kapısının dışında, Dicle Köprüsünün batı yamacındadır. XV. Yüzyıldan kalma Akkoyunlu Devri eseri olarak bilinir. I. Dünya Savaşı sırasında Atatürk ün Diyarbakır da kolordu komutanı iken karargah olarak kullanıldığı 1937 yılında Diyarbakır Belediyesi tarafından Atatürk e armağan edilmiştir. Atatürk ün doğumunun 100. Yıl dönümü sebebiyle 1981 yılında yeniden onarılarak çevresi düzenlenmiş ve Atatürk Müzesi olarak kullanılmıştır. g) Yöre Halkının Kültür, Örf ve Adetleri, Yöreye Has Yemekler, Yerel Giysiler, El Sanatları, Festival ve Anma günleri: Diyarbakır ın İran, Irak, Suriye ve Anadolu nun arasındaki stratejik bir kent olmasının ve halkın sanayiye, ticarete, sanata olan yatkınlığının ekonomik açıdan en zengin kentlerden biri olmasına ilişkin iki önemli etken olduğunu söyleyebiliriz. Evliya Çelebi nin anlattıklarına göre: Diyarbakır da tekstilcilikten kuyumculuğa, bakırcılıktan ipekçiliğe dek tüm sanatları iç içe görmek mümkündür. Eski Diyarbakır ın tüm kent dokusuna varıncaya dek içine girmiş, refah seviyesini, sosyal yaşantısın yükseltmiş olan el sanatlarının şehrin ünü konusunda çok büyük bir önemi vardır. Diyarbakır ın en önemli el sanatlarından biri kuşkusuz Kuyumculuk tur. Hala eski tip törelerini sürdüren ailelerden işlenmiş ayna, gülaban ve ziynet takımlarını korumak için Peştahtan adı verilen gümüş işlemeli sandıklar bulunmaktadır. 98

Keçecilik, çok eski tarihlerden beri yapılmaktadır. Asurlar ve Sümerler den kalma bir sanattır. Keçenin belirgin özelliği, beyaz üzerine siyah, kahverengi yünlerle stilize edilmiş bazı şekiller yapılır. Yöremizde hayvancılık ileri olmasından dolayı dabakçılığa (dericilik) önem verilmiştir. Yöre insanlarının en önemli geçim kaynaklarından olan bir sanattır. Bundan dolayı deve, sığır, koyun, keçi, kuzu ve av hayvanlarından derileri eski ilkel yöntemlerle terbiye edilir. Diyarbakır da kozacılık ve ipekçilik oldukça eskilere dayanmaktadır. Kaynaklardan edinilen bilgilere göre Kurtuluş savaşı öncesinde yüzden fazla üretici bu işi sürdürüyordu. Fakat savaşın tahribatıyla bu işletmeler dağıtılmış dutluklara bakılmaz olmuştur. Eskiden Diyarbakır da biri motorlu olmak üzere 71 adet puşi dokuma tezgahı mevcuttu. Yöremiz insanları arasında vücudun çeşitli yerlerine yapılan dövmeler çok eskilere dayanmaktadır. Bu adet daha çok sınır kesimlerinde görülür. Mardin, Şanlıurfa illerine yakın yerleşim yerlerindeki insanlarımız tarafından yapılan dövmeler çeşitli inanışları ve aşiretlerin simgelerini yansıtır. Bunların sağlık için yapıldığı da görülmektedir. Bazı kesimler ise bunu nazardan korunmak veya nazarı bertaraf etmek için yaparlar. Yöremizde kutlanan festivaller ve özel günler tablo g.1 de verilmiştir. Tablo g.1. Diyarbakır ilinde kutlanan festivaller ve diğer özel günler MAHALLİ KUTLAMANIN BAŞLADIĞI AÇIKLAMA KUTLAMA SÜRE KUTLAMA ADI YAPILDIĞI YER TARİH TARİHİ Ali Emiri Efendiyi anma günü Diyarbakır 1997 23 Ocak 1 gün Diyarbakır sinema günleri Diyarbakır 1998 Aralık ayı 5 gün Kültür sanat ve karpuz festivali Diyarbakır 1995 Eylül ayı 15 gün Atatürkün Diyarbakırlıları fahri hemşeriliğe kabul Diyarbakır 1926 5 Nisan 1 gün günü Atatürkün Diyarbakıra gelişi Diyarbakır 1937 15 kasım 1 gün Celal Güzelsesi anma günü Diyarbakır 1922 Şubat ayı 1 gün Cahit Sıtkı Tarancıyı anma günü Diyarbakır 13 Ekim 1 gün Ziya Gökalpin Doğumunu anma Diyarbakır 23 Mart 1 gün günü Nevruz Diyarbakır 1991 21 Mart 1 gün Hıdırellez Diyarbakır 1991 6 Mayıs 1 gün Murat şenliği Diyarbakır 17 Mart 1 gün Kaynak: İl Turizm ve Kültür Müdürlüğü G.2. Turizm Çeşitleri: Anadolu tarih içinde pek çok medeniyetin kurulduğu ve sona erdiği bir bölgedir. İlimiz de bu medeniyetlerin kesişme noktası olması itibarı ile tarihi eserler (höyükler, antik yerleşimler, kaleler, kervansaraylar, köprüler, hanlar, camiler, türbeler) bol bulunduğu bir bölgedir. Yöre halkının kendine özgü örf adet ve inanışları da coğrafyanın kültürel değerini artırmakta ve kültür turizmi için geniş olanaklar sunmaktadır. 99

Sadece İlimize değil bölgeye hizmet veren ve Ülkemizin büyük Üniversiteleri arasına girmeyi başaran Dicle Üniversitesi sayesinde İş ve Kongre Turizmi ; zengin mağaraları ile Mağara Turizmi ve Çermik kaplıcaları sayesinde de termal turizmi gibi alternatif turizm olanaklarına sahiptir. G.3. Turistik Altyapı: Yatak Kapasitesi: İlimizde Turizm Bakanlığından Belgeli Konaklama Tesislerimiz, Turizm Yatırım Belgeli Konaklama Tesislerimiz, Turizm İşletme ve Yatırım Belgeli Yeme-İçme Tesislerimiz, İlimizde mevcut Seyahat Acentaları, Mahalli İdarelerce Belgelendirilen Konaklama Tesislerimiz ile ilgili bilgiler Tablo g2, 3, 4, 5, 6 da verilmiştir. Tablo g2: Turizm İşletme Belgeli Konaklama Tesislerimiz SIRAN O İŞLETMENİN ADI SINIFI ODA SAYISI YATAK SAYISI TELEFON NO FAX NO 1 B.KERVANSARAY OTEL ÖZEL BELGELİ 48 106 2289606 2239522 2 CLASS OTEL 5 YILDIZLI 114 216 2295000 2292599 3 PRESTİJ OTEL 4 YILDIZLI 54 113 2295054 2295055 4 DEDEMAN OTEL 4 YILDIZLI 98 200 2288130 2247353 5 MALABADİ OTEL 4 YILDIZLI 94 195 2374040 2373111 6 TURİSTİK OTEL 3 YILDIZLI 57 80 2247550 2286460 7 DEMİR OTEL 3 YILDIZLI 59 125 2288800 2288809 8 MİROĞLU OTEL 3 YILDIZLI 71 115 2296000 2233780 9 D.BÜYÜK OTEL 3 YILDIZLI 72 138 2281295 2244859 10 GRAND GÜLER OTEL 3 YILDIZLI 50 103 2281735 2244509 11 BALKAR OTEL 2 YILDIZLI 52 100 2281233 2246936 12 KRİSTAL OTEL 2 YILDIZLI 46 94 2293801 2240187 13 KAPLAN OTEL 2 YILDIZLI 44 94 2249606 2240187 14 GÜLER OTEL 2 YILDIZLI 32 64 2243661 2240294 15 BİRKENT OTEL 2 YILDIZLI 29 53 2287131-32 2287145 16 ASLAN OTEL 2 YILDIZLI 36 58 2247096 2241179 100

T O P L A M 956 1854 Kaynak: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Tablo g3: Turizm İşletme ve Yatırım Belgeli Yeme-İçme Tesislerimiz S.NO TESİSİN ADI SINIFI MÜŞTERİ KAPASİTESİ TELEFON NO ADRES 1 SELİM AMCA SOFRA SALONU 2.SINIF 104 2244447 2 MİLLENİUM (Müstakil Eğlence Yeri) 110 3 ASMİN RESTORAN 1.SINIF 113 2243197 Aliemiri 3. Sok Oryıl15 Apt. Altı Aliemiri 5. Sok. Müşavirler Apt. Altı Yenişehir Dr. Selahattin Yazıcı Oğlu Cad. Bınefş Apt. Altı No:1 Yenişehir 4 ÖZNEVA RESTORAN 1.SINIF 2371715 Huzur evleri Mah. Dr.Sıtkı Göral Cad. 47. Sok. No:64/Kayapınar 5 BEYZADEM RESTORAN 1.SINIF 200+100 2282158 Lise Cad. 5.Sok. Arma Yapı. Sitesi Altı No:4/2 Yenişehir Kaynak: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Tablo g4: İlimizde Mevcut Seyahat Acentaları S.NO TESİSİN ADI GRUBU BELGE NO ADRES TELEFON NO 1 ADSIZ TRAVEL AGENCY A 5259 EKINCILER CAD. OSMANBEY APT. K:1 NO:2 0412 228 22 21 2 AFFAN TURIZM A 5397 ISTASYON CADEDSI, TEK UMUT APT ALTI, NO:10 0412 229 56 74 3 AGUSTA TRAVEL A 5569 OFIS GEVRAN CAD. YENIÇERI APT. K:1 NO:7 0412 229 00 25 4 AGUSTA TRAVEL (ŞB) A 5569 TURGUT ÖZAL BUL. AYDINKENT ŞELALE EVLERİ BABİL A.V.M. NO:86 BAĞLAR 0412 2383435 5 AMIDI TURIZM A 6039 ISTASYON CAD., ESKI HAL CIVARI, ATIKOGULLARI APT., NO:1/1 0412 226 11 56 6 ASLANHAN TURIZM A 4920 2.HINDIBABA SOKAK., GENÇTASKAYA APARTMAN ALTI, NO:1, 1/D 0412 224 66 29 7 BAT-AIR TURIZM(DIYARBAKIR SB.) B 2377 NEBI CAMII MAH., INÖNÜ CAD., NO:9 0412 213 40 85 8 BENGISU TURIZM (DIYARBAKIR SB.) A 3933 BAGLAR ILÇESI, HAVALIMANI CAD. NO:1, SOKAK HAVALIMANI KAVSAGI NO:28 0412 252 56 40 9 BETÜL TURIZM A 4897 EKINCILER CAD. SAYAR APT. 1/1 0412 228 85 90 10 BIANCA TURIZM B 3270 EKINCILER CAD., ÇIGDEM APT., NO:1-14 0412 223 14 25 11 BOTAN TURIZM A 3504 GEVRAN CADDESI, ALTINBAY 2 APT., K:1, D:1 0412 223 42 25 12 ER-SAN TURIZM A 5640 ISTASYON CAD., MARMARA APT., NO:1/1, OFIS, 0412 229 33 28 13 FSM TURIZM (1.DIYARBAKIR SB.) A 5055 MEVLAHA HALIT MAH., 1.SOK., ÇELIK APT., ALTI, NO:5/B 0412 235 02 02 14 FSM TURIZM (2.DIYARBAKIR SB.) A 5055 ALIEMRI CAD., OK 3 APT., A BLOK, K:1, NO:2 0412 223 58 50 15 FSM TURIZM (3 DIYARBAKIR SB) A 5055 GAZI CADDESI, KUYUMCULAR PASAJI, K:1, NO:43, 0412 223 03 93 101

16 FSM TURIZM A 5055 GEVRAN CADDESI, RIZVANAGA SOK., KARABULUT APT., NO:13/A 0412 223 53 12 17 MZE TURİZM A 5805 DABANOĞLU MAH. İNÖNÜ CAD. NO:4/C SUR/D.BAKIR 4122233787 18 GIRAL TURIZM B 1562 AZIZMAHMUTOGULLARI CAD., KUPIK APT., K:1, NO.1 0412 224 43 43 19 KANÇUL TURIZM (DIYARBAKIR SB.) A 1974 INALOGLU CADDESI, EBRU APARTMANI, NO:7/D 0412 223 92 92 20 ÖMAK TURIZM B 5387 ELAZIG CAD., AKTAS 2 APT., 31/C 0412 229 66 00 21 TANAMAN TURIZM A 5167 YENISEHIR MAH., ALIEMIRI CAD., 2. SOK., YILMAZ 5 APT. NO:1/3 0412 229 20 02 22 UÇAR TURIZM A 2644 INÖNÜ CADDESI, NO:32 0412 224 99 39 23 ULASIM TURIZM HAVACILIK A 2495 EKINCILER CADDESI, ONUR PASAJI, NO: 30 0412 228 54 70 24 ULASIM TURIZM HAVACILIK(DIYARBAKIR SB.) A 2495 CAHIT SITKI TARANCI SOK., GENÇ KALAN APT. A BLOK, K:1 NO:3 0412 228 45 55 25 VESGAB TURIZM A 5448 OFIS EKINCILER CAD., ONUR PASAJI, K:2, NO:25, 0412 223 36 70 26 YATKIN TURIZM A 3835 CAMI KEBIR MAH, ULUGLAR SOK, NO:2 0412 228 46 12 27 YILTES TURIZM B 3668 LISE CAD., ES-SAL 2 APT., NO:11 0412 224 30 63 28 YAKTEK TURİZM A 4625 Havaalayı karşısı Evin Yapı. Koop. C/Blok No:11 0412 235 01 01 29 ORTİM TURİZM A 6218 5 Nisan Mah. Emek Cad. Medine Blv. Kayalar Apt. Altı No:1/A Bağlar 412 236 73 83 30 MARUF TUR TURİZM A 6201 Melik Ahmet Cad. Japon 2 Pasajı No:2/35 Sur/D.Bakır 412 22 812 91 31 KARAŞİN TURİZM A 6100 Yenişehir Mah. Lise 2. Sok. Aktaş 4 Apt. Altı No:8/B Yenişehir D.Bakır 0412 224 16 56 32 ZEUBA TURİZM A 3922 Ekincler Cad.No:20/5 Ofis/D:BAKIR 412 228 14 14 33 MFS ÖZLEYEN TURİZM A 6246 KOOP. MAH. EKİNCİLER CAD. ERBAY APT. NO:9 KAT:1 NO:3 YENİŞEHİR/D.BAKIR 412 223 93 24 34 HİMA TURİZM A 6280 KURTULUŞ MAH. ÖZGÜRLÜK BUL. NO:24/C BİSMİL/DİYARBAKIR 35 DİLEK TURİZM A 6319 LİSE CAD. BOĞAZİÇİ APT. NO:1/3 NO:23 YENİŞEHİR/D.BAKIR 412 2230424 36 C.N.G TURİZM A 5403 KIBRIS CAD. NO:25/B DAĞKAPI/D.BAKIR 37 ULASIM TURIZM HAVACILIK(DIYARBAKIR SB.) A 2495 CAHIT SITKI TARANCI SOK., GENÇ KALAN APT. A BLOK, K:1 NO:3 0412 228 45 55 38 VESGAB TURIZM A 5448 OFIS EKINCILER CAD., ONUR PASAJI, K:2, NO:25, 0412 223 36 70 39 YATKIN TURIZM A 3835 CAMI KEBIR MAH, ULUGLAR SOK, NO:2 0412 228 46 12 40 YILTES TURIZM B 3668 LISE CAD., ES-SAL 2 APT., NO:11 0412 224 30 63 41 YAKTEK TURİZM A 4625 Havaalayı karşısı Evin Yapı. Koop. C/Blok No:11 0412 235 01 01 42 ORTİM TURİZM A 6218 5 Nisan Mah. Emek Cad. Medine Blv. Kayalar Apt. Altı No:1/A Bağlar 412 236 73 83 102

43 MARUF TUR TURİZM A 6201 Melik Ahmet Cad. Japon 2 Pasajı No:2/35 Sur/D.Bakır 412 22 812 91 44 KARAŞİN TURİZM A 6100 Yenişehir Mah. Lise 2. Sok. Aktaş 4 Apt. Altı No:8/B Yenişehir D.Bakır 0412 224 16 56 45 ZEUBA TURİZM A 3922 Ekincler Cad.No:20/5 Ofis/D:BAKIR 412 228 14 14 46 MFS ÖZLEYEN TURİZM A 6246 KOOP. MAH. EKİNCİLER CAD. ERBAY APT. NO:9 KAT:1 NO:3 YENİŞEHİR/D.BAKIR 412 223 93 24 47 HİMA TURİZM A 6280 KURTULUŞ MAH. ÖZGÜRLÜK BUL. NO:24/C BİSMİL/DİYARBAKIR 48 DİLEK TURİZM A 6319 LİSE CAD. BOĞAZİÇİ APT. NO:1/3 NO:23 YENİŞEHİR/D.BAKIR 412 2230424 49 C.N.G TURİZM A 5403 KIBRIS CAD. NO:25/B DAĞKAPI/D.BAKIR Kaynak: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Tablo g5: Mahalli İdarelerce Belgelendirilen Konaklama Tesislerimiz TESİSİN ADI ERTEM PALAS KENAN OTEL DİVAN OTEL BİNGÖL OTEL SURKENT OTEL OKAN OTEL ŞENOL OTEL KÖPRÜCÜ OTEL SÜRMELİ OTEL ÖZDAL OTEL BAL PALAS ALTINDAĞ OTEL AKDAĞ OTEL OTEL GAP VAN PALAS BAĞDAT PALAS ŞEFKAT OTELİ MALKOÇ OTEL KALELİ OTELİ BATMAN OTELİ DİYAR OTEL SENAR OTEL Kaynak: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ADRESİ Suriçi izzet paşa cad.. No:13 Suriçi izzet paşa cad.no:20 Suriçi Gazi cad.deveci Sok. No;9 Suriçi Gazi cad. Suakar Sok:No:5 Suriçi İzzet paşa cad.no:19 Suriçi Dabanoğlu Mh.Arman Sk.No:25 Suriçi Gazi cad.manav sk.no:8 Suriçi İnönü Cad.1.Çıkmaz Sk.No:5 Suriçi izzetpaşa cad.no:22 Suriçi İzzetpaşa cad.nebioğlu Sk.No:3 Suriçi Gazi cad.eski Ziraat Bankası Sok. Elazığ Yolu 13.km Suriçi izzetpaşa cad.no:25 İnönü cad.2.çıkmaz İnönü cad.2.çıkmaz Gazi cad. Demirciler sk.no:6 Melikahmet cad.2.çıkmaz sk. Suriçi İnönü cad. No:6 Melikahmet cad.no:30 Suriçi İnönü cad. Amid Sok. No:2 Gazi Cad. Cami Kebir Mh. Pirinççi sok. No:10 Suriçi Kıbeıs cad. Yoğurtçu sok. No:2 G.4. Turist Sayısı: DİYARBAKIR İLİ 2009 YILI YERLİ VE YABANCI GİRİŞ GECELEME FORMU AİT OLDUĞU AY YERLİ YABANCI GİRİŞ GECELEME GİRİŞ GECELEME OCAK 12352 16794 704 1132 ŞUBAT 11538 15483 529 760 MART 14160 19326 1225 1928 NİSAN 13955 19284 1779 2631 MAYIS 15765 20953 1660 2728 103

HAZİRAN 14006 18804 1412 1804 TEMMUZ 11742 16318 1603 2325 AĞUSTOS 14318 23673 1941 3011 EYLÜL 14369 25120 2215 3195 EKİM 18120 25172 1907 3115 KASIM 14788 19280 1158 1876 ARALIK 16542 22096 1045 1760 YERLİ VE YABANCI TOPLAM 170109 242303 16046 26265 TURİZM DANIŞMA BÜROSUNA GELEN YERLİ VE YABANCI TURİST SAYILARI 1646 1140 GENEL TOPLAM 171755 17186 G.5. Turizm Ekonomisi: Surları, Hanları, Hamamları, tarihi İpek yolu üzerinde bulunana Kervansarayları ile 26 medeniyetin izlerini taşıyan İlimizin turizmin hak ettiği payı aldığını söylemek bir hayli zor. Ancak, GAP Projesi kapsamında bölgenin sosya-ekonomik yapısında önemli gelişmelerin ve değişimlerin yaşanacağı beklenmektedir. Bu hareketlilikte İlimizin turizm ekonomisine büyük katkılar sağlayacaktır. İlin turizm sektörü açısından bölgedeki gelişimini inceleyecek olursak, Turizm sektöründe, gerek GAP Projesi ana hedefleri arasında yer alan, ekonomide faaliyetlerin çeşidinin arttırılması, bu doğrultuda diğer sektörlerin dolaylı etkileri, gerekse merkezi otoritenin, ilke genelinde turizmin geliştirilmesi yönünde politika ve uygulamaların doğrudan etkileri ile olumlu bir gelişme görülecektir. İl in gelecekteki turizm hareketleri içerisindeki mevcut kaynakların korunması, geliştirilmesi, arkeolojik potansiyelin değerlendirilmesine yönelik çalışmaların başlatılması ile bu alanda geliştirilmiş, çeşitlendirilmiş, zenginleştirilmiş kaynaklar, İl e yönelik bir yerli ve yabancı konaklama talebinin doğmasını ve gelişmesini sağlayacaktır. Mevcut kaynakların içerisinde geliştirilecek yeşil alan, ticari aktivite ve hizmetleri bu alanlara yönelik günübirlik hareketlere de yol açacaktır. İl de eksikliği duyulan rekreasyonu yönelik çekim odakları böylece oluşturulabilecektir. Bölgenin çok zengin ritmik, hareketli, folklorik özellikleri, bölgeye has el sanatlarının varlığı, turizm potansiyeli oluşturan bir başka değerdir. GAP Projesi kapsamında bölgenin sosyo-ekonomik yapısında önemli gelişlerin ve değişimlerin yaşanacağı beklenmektedir. GAP ın amacı bölgesel kalkınmayı sağlamak olduğuna göre, turizm sektörü de bu projede önemli bir yere sahip olacaktır. Ekonomik ve sosyal gelişmişlik düzeyi arttıkça, diğer bir deyişle refah düzeyi geliştikçe, yeme-içme, dinleme, seyahat etme ve konaklama faaliyetleri şeklinde iç turizm de canlanacaktır. İç ve dış ticaretin gelişmesi, bölgeye yerli ve yabancı birçok iş adamının gelmesini sağlayacak ve iş turizmi gelişecektir. Diyarbakır da tarıma dönük imalat sanayi, eğitim, tıp konularına yönelik kongre turizmi ile bunun yanı sıra dağcılık, mağaracılık, sağlık turizmi ve doğa yürüyüşleri (traking) gibi alternatif turizm olanakları da bu sayede gelişecektir. 104

1996 1999 yılları arasında İlimizi ziyaret eden yerli ve yabancı turistlerin turizm sezonunda bıraktıkları döviz miktarı Tablo g7 de verilmiştir, son yıllara ait sağlıklı veri elde edilememiştir. Tablo g.6 İlimizi ziyaret eden yerli ve yabancı turistlerin turizm sezonunda bıraktıkları döviz miktarı (1996 1999) YILLAR BIRAKILAN DÖVİZ 1996 24.500 $ 1997 25.850$ 1998 38.140$ 1999 13.750$ Kaynak: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. G.6. Turizm - Çevre İlişkisi: Anadolu tarih içinde pek çok medeniyetin kurulduğu ve sona erdiği bir bölgedir. İlimizde bu medeniyetlerin kesişme noktası olması itibarı ile tarihi eserler (höyükler antik yerleşimler, kaleler, kervansaraylar, köprüler, hanlar, camiler, türbeler) in bolca bulunduğu bölgedir. Bu eserlerin bir bölümü yerleşim yerlerinin değişmesi sebebi ile sahipsiz ve korunmasız kalarak tahribe açık hale geldiği gibi bir kısmı da kontrolsüz yapılaşmadan ileri gelen tahribata uğramaktadır. Korunmasız tahribata açık olan yerlerin başında höyükler, antik yerleşim yerleri gelmektedir. Kontrolsüz, denetimsiz yapılaşma özellikle il merkezindeki tarihi evleri, hanları, çeşmeleri tahrip etmektedir. Uzun yıllar tahribata açık durumda olan Tarihi Diyarbakır Surları son zamanlarda etkin bir şekilde korunmaya ve tahrip olan yerler onarıma alınmıştır. Ayrıca Karayolları nın yeni yol yapım ve yol genişletme çalışmaları da özellikle höyüklerin tahribine sebep olmaktadır. 18. yüzyılın sonundan itibaren sanayi ve teknolojinin gelişmesi sonucu zenginleşen batı ülkelerinde, tarihi eser bakımından zengin olan Akdeniz ülkeleri özellikle ülkemizdikkatleri çekerek, eski eser meraklılarının, zenginlerin, diplomatların, seyyahların akımına uğramıştır. Bu kişiler, o dönemde Anadolu yu bölge bölge dolaşmışlar, izinli veya izinsiz birçok kazılar yapmışlar, bulduklarının çoğunu yurt dışına götürmüşlerdir. Nitekim, bugün Avrupa ve Amerika daki pek çok milli müze, antikacı ve koleksiyonerlerde Anadolu kökenli kültür varlığı vardır. KAYNAKLAR 1. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2. Diyarbakır Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü 3. Çevre Durum Raporu, Diyarbakır, 2010 H. TARIM VE HAYVANCILIK H.1. Genel Tarımsal Yapı: Yüzölçümü 15.355.000 da olan Diyarbakır İli topraklarının 779.797 ha ı tarım alanı, 230.092 ha ı çayır ve mera, 265.365 ha ı orman, 294.142 ha ı da tarıma elverişsiz alandır. Diyarbakır ilindeki tarım işetmelerinin %50 sinde yalnız bitkisel üretim, %45 inde 105

bitkisel ve hayvansal üretim, %5 inde ise sadece Hayvansal üretim faaliyeti yapılmaktadır. İlimizin arazi cinsine göre dağılmış tablo h.1. de verilmiştir. Tablo h.1. Arazi Dağılımı CİNSİ Miktarı (Ha.) % TARIM ALANI 695.923 45 ÇAYIR-MERA 230.092 15 ORMAN 323.460 21 TAR. ELVERİŞSİZ 306.052 19 ALAN TOPLAM 1.555.527 100 Kaynak : Gıda,Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2011 İlimizde genellikle tarla tarımı yapılmakta olup, sulu tarım alanının az olmasınedeniyle arazinin bir bölümü nadasa bırakılmaktadır. İlimizi de kapsayan GAP Projesinin bağlaması ile birlikte yapılacak sulu tarımda hem nadas olayının ortadan kalkacağı hem de ikinci ürün ekiminin gündeme gireceği ve dolayısıyla üretimin artacağı planlanmaktadır. Köylerdeki nüfusla birlikte il ve ilçe merkezlerinde ya ayan nüfusun büyük bir kısmı tarım ve hayvancılıkla direkt veya dolaylı olarak ilgilenmektedir. İlimizin sahip olduğu 15.355 km2 lik alanın % 52 si olan 534.576 hektar tarım alanında 50.212 aile tarımsal faaliyette bulunmaktadır. Tablo h.2. GAP ta Tarımsal Sulama PROJE ADI SULAMA ALANI (Da.) A- FIRAT HAVZASI Aşağı Fırat Bölgesi 7.062.810 Karakaya Barajı ve HES - Sınır Fırat Projesi - Suruç Baziki Projesi 1.465.000 Adıyaman Kahta Projesi 778.240 Adıyaman Göksu Araban Projesi 715.980 106

Gaziantep Projesi 890.000 ALT TOPLAM 10.912.080 B- DİCLE HAVZASI Kıralkızı Dicle Projesi 1.260.800 Batman Projesi 377.440 Batman Silvan Projesi 2.570.000 Garzan Projesi 600.000 Ilısı Baraj HES - Cizre Projesi 1.210.000 ALT TOPLAM 6.018.240 GENEL TOPLAM 16.930.270 GAP ın Dicle Havzası Projesinden Kıralkızı Dicle, Batman, Batman Silvan Projeleri ilimizi kapsamaktadır. İlimizde GAP ve diğer sulama projeleri ile sulanacak alanlar tablo h.3 te verilmiştir. Tablo h.3. İlimizdeki GAP Kapsamındaki Sulama Alanları SULAMA ALANI PROJE ADI (Da.) DİCLE SULAMASI 1.260.800 BATMAN SAĞ SAHİL SULAMASI 187.580 BATMAN-SİLVAN SULAMASI 2.570.000 ÇINAR DİLAVER 49.410 ÇERMİK KALE 104.760 107

ERGANİ SALLAR 12.000 HALEN SULANAN ALAN 915.246 G E N E L T O P L A M 5.099.796 İlimizde halen %11.1 olan sulu tarım alanı GAP ile %64 e yükselecektir. Diyarbakır da sulu arazinin az olması sebze-meyve ve bağ-bahçe üretimini olumsuz yönde etkilemektedir. Mevcut bulunan sebzelik ve bahçeler sadece Dicle Nehri etrafında az miktarda bulunmaktadır. Diyarbakır ın toplam 684.289 hektarlık tarım arazisinin 69.453 hektarı sulanabilecek durumdadır. Geriye kalan 606.717 hektarlık alanda kuru tarım yapılmaktadır. Tablo h.4. Toplam Tarım Alanının Sulama Durumu Sulama Durumu Alan ( ha. ) TOPLAM TARIM ALANI 695.973 TOPLAM SULAMA ALANI 114.662 DEVLET SULAMASI 34.614 HALK SULAMASI 80.048 Kaynak : Gıda,Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2011 Diyarbakır a toprak-insan ilişkisi yönünden bakıldığında topraklarımızın, % 44 ü tarımsal faaliyetlere elverişli olmakla beraber kırsal alan da yaşayan çiftçi ailelerin 545 i topraksızdır. Türkiye genelinde olduğu gibi Diyarbakır ilindeki tarım işletmeleri, hızlı nüfus artışı ve artan nüfusun tarım dışı sektörde istihdam edilmesi zorunluluğuna karşılık bu sektörlerde iş gücü talebinin nüfus artışına uygun düzeyde arttırılamaması; tarımın gelişim hızının nüfus artışını karşılamada yetersiz kalması ve miras yoluyla arazilerin bölünmesi gibi nedenlerle giderek küçülmüştür. Bu durum tarımsal faaliyetlerde ve bölgemizin kalkınmasında engelleyici rolleri meydana getirmektedir. H.2. Tarımsal Üretim: Diyarbakır ilindeki tarım işletmelerinin %25 sinde yalnız bitkisel üretim, %61 inde bitkisel ve hayvansal üretim, %14 inde ise sadece Hayvansal üretim faaliyeti yapılmaktadır. Türkiye genelinde olduğu gibi Diyarbakır ilindeki tarım işletmeleri, hızlı nüfus artışı ve artan nüfusun tarım dışı sektörde istihdam edilmesi zorunluluğuna karşılık bu sektörlerde işgücü talebinin nüfus artışına uygun düzeyde arttırılamaması; tarımın gelişim hızının nüfus artışını karşılamada yetersiz kalması ve miras yoluyla arazilerin bölünmesi gibi nedenlerle giderek küçülmüştür. H.2.1. Bitkisel Üretim: Yağışın yıllık toplamının azlığı ve mevsimlere göre dağılışındaki dengesizlik nedeniyle, ilde kuru tarım sistemi hakimdir. Bitkisel üretim tahıllar üzerinde yoğunlaşmış 108

olup, tahıl yetiştirmede tahıl + ikinci ürün ekim sistemi uygulanmaktadır. Diyarbakır da toplam 684.289 ha tarım arazisi mevcut olup, Tablo-9 da tarım arazilerinin kullanım durumlarına göre dağılımı aşağıya çıkarılmıştır. H.2.1.1. Tarla Bitkileri: Yağışın yıllık toplamının azlığı ve mevsimlere göre dağılışındaki dengesizlik nedeniyle, ilde kuru tarım sistemi hakimdir. Bitkisel üretim tahıllar üzerinde yoğunlaşmış olup, tahıl yetiştirmede tahıl + ikinci ürün ekim sistemi uygulanmaktadır. ÜRÜNLER Tablo h.5. Diyarbakır İlinde önde gelen ürünlerde üretim miktarları (Ton) Diyarbakır İli 2011 Yılı Önde Gelen Ürünlerin Üretim Değerleri ALAN (da) ÜRETİM (ton) VERİM (kg/da) TÜRKİYE VERİM(kg/d a) Buğday 4222264 1606674,6 381 220 Arpa 537006 182969 341 222 Mercimek 438031 59921 137 142 Pamuk 240443 102248,77 425 429 Mısır(Dane) 128126 140163 1094 684 Üzüm (Sofralık) 170843 110070 671 1226 Kaynak:TUİK 2011 Diyarbakır İli 2011 yılı Sebze Üretim Değerleri ÜRÜNLER ALAN (da) ÜRETİM (ton) TÜRKİYE ÜRETİMİ (TON) DOMATES (Sofralık) 22109 66196 6.971.650 PATLICAN 7546 19129 863.737 HIYAR 9360 23520 1.528.124 BİBER(sivri ve dolmalık) 9421 12639 727.190 T.FASULYE 2279 1750 519.968 T.SOĞAN 1684 2505 185.140 T.SARIMSAK 470 280 23.905 KAVUN 19870 56691 1.661.136 KARPUZ 47040 210001 3.796.680 Kaynak:TUİK 2011 109

Tablo h.6. İlimizde Üretimi Yapılan Tarla Ürünleri: Alan (hektar) Verim (Kg/Ha) Üretim (Ton) Fiyat (YTL/Kg) Ürünler Ekilen Hasat Edilen TOPLAM 672 276 668 638-1 484 661 - Tahıllar 485.607 482.818-1.394.376 - Buğday 323270 321654 2849 916392 0,36 Arpa 150470 149345 2684 400842 0,27 Çavdar - - - - - Yulaf - - - - - Kaplıca - - - - - Mısır (Dane) 9009 8999 7766 69886 0,22 Darı 1295 1262 2067 2608 - Çeltik 1563 1558 3480 4648 0,85 Kuruyemiş - - - - - Mahlut - - - - - Baklagiller 114.550 114.518-150.930 - Bakla - - - - - Bezelye - - - - - Nohut 23888 23888 1692 40418 0,90 Fasulye (Kuru) 180 160 2833 453 1,00 Mercimek (y) - - - - - Mercimek (k) 89727 89720 1218 109278 0,60 Börülce - - - - - Fiğ (Ot ) 245 240 1000 240 Burçak (Dane) 510 510 1067 541 - Buy - - - - - Mürdümük - - - - - Endüstriyel - - - 222.783 - Bitkiler Tütün 3860 3860 1450 5597 2,85 Şeker pancarı 80 80 60 000 4 800 - Keten (lif) - - - - - Kenevir (lif) - - - - - Haşhaş - - - - - Pamuk(kütlü) 58420 58380 3638 212386 0,66 Pamuk(saf) - - - - - Anason - - - - - Kırmızı biber - - - - - Kimyon - - - - - Acı bakla - - - - - Şerbetçi otu - - - - - Yaşlı - 2913-2441 - Tohumlar Susam 306 306 480 147 2,75 110

Ayçiçeği 2612 2607 880 2294 0,48 Keten(tohum) - - - - - Kenevir(tohum) - - - - - Haşhaş (tohum) - - - - - Çiğit - - - - Yerfıstığı - - - - - Soya - - - - - Aspir - - - - - Kolza - - - - - Yumru - 1 069-15557 - bitkiler Soğan(kuru) 658 658 15356 12903 0,25 Sarımsak(kuru) 351 351 5938 2084 1,80 Patates 60 60 9500 570 0,30 Hayvan pancarı - - - - - Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2011 Diyarbakır da toplam 846.850 ha tarım arazisi mevcut olup, tablo h.7. de tarım arazilerinin kullanım durumlarına göre dağılımı a aşıya çıkarılmıştır. Tablo h.7. Diyarbakır İli Tarım Arazileri Dağılımı ARAZİNİN CİNSİ MİKTARI TARIM ARAZİSİNE ORANI (ha.) % TARLA ALANI 651.408 93 MEYVELİK 7.835 1 SEBZELİK 18.965 3 BAĞ 17.765 3 TOPLAM TARIM ARAZİSİ 695.923 100 Kaynak:TUİK 2011 H.2.1.1.1. Buğdaygiller: İlimizde yetiştirilen buğday çeşidi makarnalık ve ekmeklik, arpa ise yemlik çeşidi olarak üretilmektedir. Çeltik olarak yöresel Karacadağ çeşidi üretilmektedir. Tahıllar genel olarak Toprak Mahsulleri Ofisi, Un fabrikaları ve tüccarlar tarafından alıcı bulmaktadır. Bubaşlık altındaki ürünlerin, miktar, değer ve pazarlanması ile ilgili veriler tablo h.8 de verilmiştir. Kuru tarımın en büyük bölümünü hububat tarımı oluşturmaktadır. Tablo h.8. Diyarbakır İlinde Hububat Üretim Miktarı(Ton) İLÇELER Buğday Arpa Mısır Darı Çeltik Üretim (Ton) Üretim (Ton) Üretim (Ton) Üretim (Ton) Üretim (Ton) MERKEZ 269.178 117.924 4.200-2.137,5 BİSMİL 199.500 82.500 31.500 - - 111

ÇERMİK 47.400 7.800 300 44 882 ÇINAR 225.000 42.000 2.000-1.959 ÇÜNGÜŞ 4.185 1.650 175 - - DİCLE 37.280 8.750 105 108,75 - EĞİL 27.220 4.500-67,5 - ERGANİ 113.600 42.900 1200 1575 1250 HANİ 40.680 5.619,75 26,65 - - HAZRO 34.400 12.150 500-95,34 KOCAKÖY 42.000 5.200 410-707,85 KULP 25.320 8.800 451 30 - LİCE 25,925 3.327,6 - - - SİLVAN 204.750 34.000 18.600 - - TOPLAM 1.296.438 377.121,35 59.467,6 5 1.825,25 7.031,69 Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2011 H.2.1.1.2. Yem Bitkileri: Hayvansal üretimin gelişmiş olduğu ülkelerde yem bitkileri, ekili alanların % 25-30 unu teşkil ederken, bu oran ülkemizde ancak % 3,25 dolayındadır. Bu durum yem bitkileri yetiştiriciliğinin yetersizliğinin açık bir ifadesidir. Yem bitkileri ekili alanları itibariyle bölgeler bazında karşılaştırılacak olursa; Fiğ üretim alanlarının büyük kısmı Bismil-Merkez-Ergani de bulunmaktadır. Tablo h.9. Diyarbakır İli 2011 Yılı Yem Bitkileri üretiminin Dağılımı İLÇELER TOPLAM EKİLEN ÜRÜN (DA) YONCA KORUNGA FİĞ SĞLAJLIK MISIR BİSMİL 16,318-2.033,638 2.056,106 ÇERMİK 85,800-295,000 - ÇINAR - - 189,277 - DİCLE - - 7.094,645 82,496 112

EĞİL - - 1.749,299 50,104 ERGANİ 27,778-3.880,551 256,409 HANİ 705,035-9.549,238 293,063 HAZRO - - 411,800 520,751 KOCAKÖY - - 680,477 - KULP 433,931 438,805 840,381 464,170 LİCE 31,837-2.060,000 41,515 MERKEZ 59,668-2.294,648 2.238,519 SİLVAN - - 5.924,259 3.454,464 TOPLAM 1.360,367 438,805 37.003,213 9.457,597 Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2011, Yem Bitkileri Desteklemesi H.2.1.1.3 Endüstriyel Bitkiler: Bölgede üretimi yapılan pamuk ürününün alımı Çukobirlik, çırçır fabrikaları tarafından yapılmakta, tütün alımı, ise Tekel idaresince yapılmakta, çok cüzi bir miktarı üretici kendi içimi için ayırmaktadır. Şeker pancarı İlimizde yalnız Bismil İlçesinde üretilmekte, ürünü Elazığ Şeker Fabrikasına satılmaktadır Üretilen ayçiçeği ise Karadeniz Birlik tarafından, susam ve diğer ürünler genel olarak iç piyasada ve tüccarlar tarafından alınmaktadır. İlimizde üretimi yapılmakta olan endüstriyel bitki türlerine ait veriler tablo h.10 da verilmiştir Diyarbakır ilinde endüstri bitkilerinden pamuk ekiminin Merkez-Bismil-Çınar-Eğil- Silvan da yoğunlaştığı görülmektedir Bismil-Kulp-Lice-Silvan da ise tütün ekimi çokaz bir alanda gerçekleştirilmektedir Tablo h.10. Diyarbakır İli 2011 Yılı Endüstri Bitkileri üretiminin Dağılımı PAMUK TÜTÜN İLÇELER ALAN (da) ÜRETİM (ton) ALAN (da) ÜRETİM (ton) BİSMİL 60000 24000 2500 325 ÇERMİK 12000 4500 0 0 ÇINAR 46000 20700 0 0 ÇÜNGÜŞ 0 0 0 0 DİCLE 0 0 0 0 EĞİL 14500 5800 0 0 ERGANİ 9000 4140 0 0 HANİ 900 351 0 0 HAZRO 0 0 1300 182 KOCAKÖY 330 148,5 500 65 KULP 300 120 3500 350 113

LİCE 0 0 2500 337,5 SİLVAN 922 424,12 780 117 BAĞLAR 2241 896,4 0 0 KAYAPINAR 13750 6118,75 0 0 SUR 29000 12905 0 0 YENİŞEHİR 51500 22145 0 0 TOPLAM 240443 102248,77 11080 1376,5 Kaynak:TUİK 2011 Tabloda görüldüğü üzere Diyarbakır da tütün üretim miktarı diğer ürünlere göre düşüktür. Üretilen Tütün ün hemen hemen tamamı Bismil-Hazro-Kulp-Lice ve Silvan da olup, toplam 3.333,2 ton dur. Pamuk üretiminin tamamına yakın bir kısmı Merkez-Bismil- Çınar da yoğunlaşmış olup; Kulp ve Dicle de az miktarda üretilmektedir Toplam üretilen Pamuk miktarı 226.973,5 ton dur. H.2.1.1.4. Süs Bitkileri: Bölgede ticari amaçlı süs bitkileri üretimi yapılmakla birlikte bu konuda yeterli bilgi edinilememiştir. H.2.1.2.Bahçe Bitkileri: H.2.1.2.1. Meyve Üretimi: İlimizde üretimi yapılan meyve çeşitlerinin miktar, değer ve pazarlanması ile ilgili veriler tablo h.11 de verilmiştir Tablo h.11.ilimizde Üretimi Yapılan Meyveler: DİYARBAKIR İLİ 2011 YILI MEYVE EKİLİŞ ALANLARI 2011 ÜRÜN TOPLU MEYVE 09 MEYVELİKLERiN KAPLADIĞI ALAN (Da.) VEREN AĞAÇ SAYISI (Adet ) 114 ÜRETİM (Ton) ANTEPFISTIĞI 4380 79180 577,31 BADEM 4796 147225 2099,87 CEVİZ 3018 71858 2042,35 ELMA (Golden) 959 15335 377,88 ELMA (Starking) 114 4280 98,32 ELMA (Amasya) 92 2343 53,06 ELMA (Diğer) 3170 46599 1206,40 ARMUT 5316 86000 2017,33 AYVA 1029 19290 501,82 ERİK 3276 63730 1105,45 KAYISI 2668 57805 1172,79 K RAZ 1303 30525 450,38 ŞEFTALİ 868 19960 350,47

ZERDAL 160 3000 54 VİŞNE 1251 24450 334,81 DUT 7693 270870 3706,27 İNCİR 1702 48409 790,31 NAR 2252 50070 1031,30 UZUM (Sofralık) 198980 181860 115668 UZUM ( Şaraplık ) 10450 9040 7010 UZUM (Kurutmalık ) 24690 18225 2805 ZEYTİN 40 - - NOT: Meyvelerde ağaç başına ortalama verim alınmıştır Ürünlere ait veriler istatistiki verilerdir Kaynak: Gıda,Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2011 H.2.1.2.2. Sebze Üretimi: İlimizde üretimi yapılan sebze çeşitlerinin miktar, değer ve pazarlanması ve dağılımı ile ilgili veriler tablo h.12 ve tablo h.13 te verilmiştir. Tablo h.12 : Diyarbakır İli 2011 yılı Sebze Üretim Değerleri ÜRÜNLER ALAN (da) ÜRETİM (ton) TÜRKİYE ÜRETİMİ (TON) DOMATES (Sofralık) 22109 66196 6.971.650 PATLICAN 7546 19129 863.737 HIYAR 9360 23520 1.528.124 BİBER(sivri ve dolmalık) 9421 12639 727.190 T.FASULYE 2279 1750 519.968 T.SOĞAN 1684 2505 185.140 T.SARIMSAK 470 280 23.905 KAVUN 19870 56691 1.661.136 KARPUZ 47040 210001 3.796.680 Kaynak:TUİK 2011 Tablo h. 13. Diyarbakır İli İlçeler Bazında Sebze Üretim Alanları (2011) İLÇELER Üretim Alanı (da) BİSMİL 2920 ÇERMİK 40550 ÇINAR 6874 ÇÜNGÜŞ 29370 DİCLE 26821 EĞİL 13875 ERGANİ 36850 HANİ 17010 HAZRO 8901 KOCAKÖY 470 KULP 17990 115

LİCE 36247 SİLVAN 17884 BAĞLAR 28 KAYAPINAR 302 SUR 781 YENİŞEHİR 359 TOPLAM 257232 Kaynak:TUİK 2011 Diyarbakır ilinde sebze üretimi tabloda görüldüğü gibi kavun, karpuz, domates ve hıyar ağırlıklı yapılmaktadır. Bu sebzelerin üretimi özellikle Merkez-Bismil-Çınar- Ergani- Silvan ve Çermik-Çüngüş te yoğunlaşmaktadır. Diyarbakır ilinde yetiştirilen tüm sebzelerin üretim alan toplamları 2.933 ha. dır. Sebze üretimi de meyve üretimi de daha fazla ek gelir getirici ve öz tüketim amacıyla yapılmaktadır H.2.2. Hayvansal Üretim Diyarbakır ilindeki tarım işletmelerinin %50 sinde yalnız bitkisel üretim, %45 inde bitkisel ve hayvansal üretim, %5 inde ise sadece Hayvansal üretim faaliyeti yapılmaktadır Tablo h.14. Genel Hayvan Varlığı (2011) CİNSİ MİKTARI (adet) SIĞIR 214.701 KOYUN 466.693 KIL KEÇİSİ 145.065 FENNİ KOVAN 64.388 YERLİ KOVAN 2.866 Kaynak:TUİK 2011 Tablo h.15. Yıllara Göre Hayvan Varlığı Karşılaştırması CİNSİ MİKTAR (Adet) BÜYÜKBAŞ Yerli Sığır 116.735 Melez Sığır 67.088 K.Irkı Sığır 27.128 Manda 3.750 KÜÇÜKBAŞ Koyun 466.693 Keçi 145.065 KANATLI Tavuk 404.800 Hindi 59.603 Kaz 15.536 Ördek 13.730 ARI KOVANI Fenni Kovan 64.388 Yerli Kovan 2.866 116

Kaynak:TUİK 2011 Tablo h.16. 2011 Yılı İlimiz Hayvan Varlığı CİNSİ MİKTAR (Adet) BÜYÜKBAŞ Yerli Sığır 116.735 Melez Sığır 67.088 K.Irkı Sığır 27.128 Manda 3.750 KÜÇÜKBAŞ Koyun 466.693 Keçi 145.065 KANATLI Tavuk 404.800 Hindi 59.603 Kaz 15.536 Ördek 13.730 ARI KOVANI Fenni Kovan 64.388 Yerli Kovan 2.866 Kaynak:TUİK 2011 2011 YILI KESİLEN HAYVAN SAYISI 2011 YILI ET VE DERİ ÜRETİMİ HAYVAN TÜRLERİ KESİLEN HAYVAN SAYISI (BAŞ) ET ÜRETİMİ (TON) DERİ ÜRETİMİ (ADET) Koyun 661.995 8.760 661.995 Kıl Keçisi 2.373 41 2.373 Tiftik Keçisi - - - Sığır 46.227 9.477 46.227 Manda - - - Deve - - - Domuz - - - TOPLAM 710.595 18.278 710.595 H.2.2.1. Büyükbaş Hayvancılık: İlimizde yetiştirilen büyükbaş hayvan türleri, sayısı ve pazarlanması ile ilgili bilgiler tablo h.17.,tab1o h.18., tab1o h.19. de veri1miştir. Tablo h.17. İlimizde Büyükbaş Hayvan Varlığı 117

CİNSİ MİKTAR (Adet) BÜYÜKBAŞ Yerli Sığır 116.735 Melez Sığır 67.088 K.Irkı Sığır 27.128 Manda 3.750 Kaynak:TUİK 2011 Tablo h.18.ilimizde Yetiştirilen Büyükbaş Hayvan Türleri : Hayvanlar Sayı Fiyat (YTL/baş) Değer (YTL) Pazarlananın değeri (YTL) Sığır 248 072 - - - Sığır(ku1tur) 11 290 2.400,00 27.096.000 - Sığır (kültür melezi) 51 941 2.100,00 109.076.100 - Sığır (yer1i) 184 841 1.940,00 358.591.540 - Dana (kültür) 2 753 900,00 2.477.700 - Dana (kültür melezi) 14 129 860,00 12.150.940 - Dana (yerli) 33 371 730,00 24.360.830 - Manda 3 721 - - - Manda 2 272 1.300,00 2.953.600 - Manda yavrusu 1 049 800,00 839.200 - Deve 19 - - - Domuz - - - - Kaynak: Gıda,Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Tablo h.19.ilimizde Elde Edilen Hayvansal Ürünler: Hayvansal ürünler Miktar (ton) Fiyat (TL/kg) De er (YTL) Pazarlananın de eri (YTL) Süt 213 645 595 447 127 214 319 75 245 112 İnek sütü 179 681 579 975 104 210 488 63 568 398 118

Manda sütü 1 613 579 975 935 500 196 455 Et 9 854 7 353 185 72 458 284 68 567 170 Sığır eti 5 876 7 341 000 43 135 716 41 410 287 Manda eti 4 7 000 000 28 000 28 000 Deve eti - - - - Domuz eti - - - - Deri 440 791 9 642 158 4 250 177 4 250 177 Sığır derisi 47 035 26 046 000 1 225 074 1 225 074 Manda derisi 21 13 620 000 286 286 Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü H.2.2.2. Küçükbaş Hayvancılık. İlimizde yetiştirilen küçükbaş hayvan türleri, sayıları ve pazarlanması ile ilgili bilgiler tablo h.20, tablo h.21 de verilmiştir. Tablo h.20. İlimizde Küçükbaş Hayvan Varlığı KÜÇÜKBAŞ MİKTARI( Adet ) Koyun 466.693 Keçi 145.065 Kaynak:TUİK 2011 Tablo h.21.ilimizde Küçükbaş Hayvancılıktan Elde Edilen Hayvansal Ürünler: Hayvansal ürünler Miktar (ton) Fiyat (TL/kg) Değer (YTL) Pazarlananın değeri (YTL) Süt 213 645 595 447 127 214 319 75 245 112 Koyun sütü 24 288 682 153 16 568 132 9 775 198 Kı1 keçisi sütü 8 063 682 153 5 500 200 1 705 062 Tiftik keçisi sütü - - - - 119

Et 9 854 7 353 185 72 458 284 68 567 170 Koyun eti 3 883 7 370 000 28 617 710 26 614 470 Kı1 keçisi eti 91 7 438 000 676 858 514 412 Tiftik keçisi eti - - - - Deri 440 791 9 642 158 4 250 177 4 250 177 Koyun derisi 386 389 7 745 000 2 992 583 2 992 583 Kı1 keçisi derisi 7 346 4 388 000 32 234 32 234 Tiftik keçisi derisi - - - - Yapağı 1 259 2 439 088 3 070 812 1 873 195 Kıl 89 787 500 70 088 65 882 Tiftik - - - - Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü H.2.2.4. Su Ürünleri: Mevcut yatırım teşvikleri ve kredilerin iyileştirilmesi en önemli faktörler arasında yer almaktadır. Diğer sektörsel yatırımlara nazaran su ürünleri sektöründe daha fazla yatırım teşviklerine ihtiyaç duyulmaktadır. Zira su ürünleri yetiştiriciliğinde en az 1 yıllık süreç sonunda yetiştirilen ürün satış büyüklüğüne ulaşmakta ve karlılık noktası bu süreçten sonra yakalanabilmektedir. Diyarbakır da gerçekleşen Su Ürünleri üretiminin hemen hemen tamamı avcılık faaliyetlerine dayanmaktadır. Bölgedeki avcılık faaliyetinin tümü ferdi ve ilkel av araçları ile yapılmaktadır. Dolayısıyla elde edilen ürünün insan tüketimine sunulması da ilkel biçimde ve sağlıksız bir şekilde gerçekleşmektedir. Bölge balıkçısının istihsal ettiği düşük değerli balık türlerini genelde halk pazarlarında yada seyyar satıcılık şeklinde insan tüketimine sunduğunu görmekteyiz. İl de 2 adet toptan satış noktası olmasına rağmen bu noktalardaki su ürünleri sirkülasyonu Diyarbakır ilinde tüketime sunulan balık miktarının tespitinde bir kriter olarak değerlendirilememektedir. Zira il de satışa sunulan su ürünleri miktarının % 80 e yakın kısmı kaçak yollarla tüketiciye ulaşmaktadır. Diyarbakır ilinde su ürünleri sektörü Türkiye ortalamasına göre çok düşük bir düzeyde seyretmektedir. Bunun başlıca nedenleri arasında; 1- Özel sektörün bölgeye yatırım yapmaması 120

2- Dünya Bankası, Avrupa Bankası, IMF Kredileri v.s. gibi uluslararası finans kurumlarından kredi temin edilememesi. 3- Yatırımların özendirilmesi ve geliştirilmesi için özellikle demonstrasyon amacı güden kurumsal yatırımların gerçekleştirilmemesi. 4- Su ürünleri sektöründe faaliyet gösteren kurum ve kuruluşlar arasında bilgi alışverişinin ve işbirliğinin halen çok yetersiz olması. 5- Bölgemizde su ürünleri konusunda faaliyet gösteren ıslah, geliştirme ve araştırma merkezlerinin halen kurulamamış olması. 6- Diyarbakır da yer alan su rezarvuarlarındaki stoklara ekonomik değerinin yüksek olduğu belirlenen tür ilavesinin yapılmamış olması Diyarbakır da sadece 2 adet su ürünleri kooperatifi faal halde olup 2005 yılına kadar mevcut su ürünleri rezarvuarlarında 3 bölge kiralanmıştır. Rezarvuarlardaki kiralanma oranın düşüklüğü nedeniyle su ürünleri stoklarının korunması, oto kontrol sistemleri ve stokların ekonomik bir biçimde kullanılmasını sağlayamamıştır. 121

Tablo h.22. Diyarbakır il Sınırları İçerisinde Yer Alan Rezervuar Alanları BARAJ GÖLÜ BULUNDUĞU MEVKİ REZERVUAR ALANI (HA.) BALIKLANDIRMA ÇALIŞMALARI (Adet) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 KAMULAŞTI RILAN ALAN (Ha.) AVLANABİ LİR STOK MİKTARI (Kg/Yıl) Kralkızı baraj Gölü 1.Bölge Kralkızı baraj gölü 2.Bölge Dicle Baraj Gölü 1.Bölge Dicle Baraj Gölü 2.Bölge Batman Baraj Gölü 1.Bölge Batman Baraj Gölü 2.Bölge Batman Baraj gölü 3.Bölge Dicle 3.230 Ergani 300.000 250.000 300.000 200.000 270.000-1253.6 34.000 1.465 502.1 15.000 Dicle 1.800 789.4 15.000 200.000 200.000 200.000 200.000 90.00 Eğil 500 290.6 5.000 Si1van 1.760 948.2 14.000 Kız1a1 860 200.000 200.000 200.000 200.000 390.000-209.6 7.000 Ku1p 760 438.6 6.000 Devegeçidi Baraj Gölü D.bakır-Ergani 4.700 200.000 500.000 200.000 200.000 0 - - Göksu Baraj Gölü Çınar 510 200.000 400.000 200.000 200.000 0 - - - Diğer (Doğal Göletler) - 225 170.000 180.000 125.000 125.000 0 150.000-350 TOPLAM 15.810 1.270.000 Kaynak: DSİ, 2008 1.730.0 00 1.225.000 1.125.000 650.000 150.000 4.432,1 112.550 122

Tablo h.23.diyarbakır İlinde Yıllara Göre Yapılmış Balıklandırma Çalışmaları (Sazan-Adet) İl 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 TOPLA M DİYARBAK IR 83.000 110.000 110.000 -- 98.000 100.000 -- 120.000 621.000 Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2011 GAP'ın hayata geçmesi ile bölgede toplam 217.714 ha lık göl alanı oluşacaktır. Ayrıca, 30 un üzerinde akarsu bulunmakta, bunların toplam uzunluğu 2,235 km'yi bulmaktadır. Bölgenin kışın soğuk, yazın sıcak iklime sahip olması, yaz aylarında baraj göllerinde ortalama 20 C lik bir su sıcaklığına ulaşılmasını sağlamaktadır. Bu rezervuarlarda oluşacak ekolojik özelliklerin soğuk ve ılıman iklim balıklarının birlikte yaşamalarına olanak sağlayacaktır. Bölgenin tatlı su ürünleri çeşidi olarak; alabalık, sazan, tatlı su kefali, kara yayın, kayabalığı, yılan balığı akarsu ve göletlerde yaşamaktadır. Su ürünleri üretiminin düşük olmasının nedeni bölgede yaşanan olaylar, varolan potansiyelin oldukça altında verimlilikte organize ve teknik olmayan avcılıkla gerçekleştirilmesidir. Atatürk Baraj Gölü, Kralkızı, Batman, Göksu baraj göllerinde ağ kafeste balıkçılık potansiyeli yüksek olup istihdam alanları açılabilir. İlin ekonomik olarak kalkınmasına büyük etki edebilir. Diyarbakır İlinde su urun1eri sektörünü ge1iştirebi1mek için Devlet tarafından su ürünleri kooperatiflerinin kurulması teşvik edilmiş fakat şu ana kadar sadece 2 adet kooperatif kurulabilmiştir Güneydoğu Anadolu bölge illerinin bir çoğunda o1duğu gibi Diyarbakır ilinde de su ürünleri üretimi büyük çoğunlukla avcılık faa1iyet1erine dayanmaktadır Bu avcı1ık faa1iyet1eri gene1de i1ke1 av araç ve gereç1eri i1e gerçek1eştiri1mekte, av1anan ba1ık1arın insan tüketimini sunu1uş biçimi gayri sıhhi ve yavaş o1maktadır. İ1de mevcut baraj gö11erinin 4.432 ha. 1ık yüzey a1anının %20 si (886 ha.) kafes ba1ıkçı1ığına e1veriş1i o1masına rağmen bö1gede ha1en kafes ba1ıkçı1ığı iş1etmesi bu1unmamaktadır. Bö1gede Nisan-Ey1u1 ay1arı arasında ba1ık av1ama yasak1arı o1masının yanı sıra ağ i1e avcı1ığı yapı1an ayna1ı sazanın kış ay1arında derin1erde bu1unması ba1ıkçı1arında ise buna uygun av materya11erinin o1mayışı, avcı1ık verimini düşürmüştür. Bunun yanı sıra av1anan ba1ık1arın pazar1anması da tam o1arak koordine o1amamıştır 123

H.2.2.5. Kürk Hayvancılığı: İ1imizde gene1 o1arak kurk hayvanı yetiştirici1iği yapı1mamakta, ya1nızca Çarık1ı Be1demizde Angora tavşancı1ığı (300 adet) yapı1maktadır. Şu anda ise sadece anaç o1arak satı1maktadır. Yetiştirici1erin sayısının çoğa1ması i1e yün satışı o1acağı ve bir1ik o1uşturu1acağı tahmin edi1mektedir. H.2.2.6. Arıcılık ve İpekböcekçiliği: İlimizde arıcı1ık yapı1maktadır. Ayrıca gezgin arıcı1ık yapan üretici1er de bu1unmaktadır. Ba1 pazar1amasında öze11ik1e Türkiye Ka1kınma Vakfı tarafından a1ım yapı1makta (kovan karşı1ığı bal almaktadır), iç piyasa ve çevre illerede pazarlanabilmektedir. Kulp ilçemize 400 kutu ipekböceği tohumu dağıtımı yapılmış tarafından alımı yapılmaktadır. olup, Kozabirlik Tablo h.24. Diyarbakır Arıcılık Ve Ürünleri İstatistiği (2011) İLÇELER ARI KOVANLARI Eski Usul Kovan Sayısı Yeni Usul Kovan Sayısı ÜRÜNLER Bal (Kilo) Balmum u (Kilo) Arı Besley en Köyle r Sayısı Diğer Arı Ürünl eri Gezgi nci Arıcı Sayısı Sabit Arıcı Sayısı Ort. Bal Verim i Kğ/Ko van 0 MERKEZ 365 46.768 2.436i600 80.000 168-253 - 40 1 BİSMİL 40 208 4.700 730 1-1 - 33 2 ÇERMİK 180 2.543 114.000 3800 18-18 - 17 3 ÇINAR - - 21.000 700 - - - - - 4 ÇÜNGÜŞ 300 4.490 60.000 6.500 36-36 - 28 5 DİCLE 600 2.100 57.000 5.000 24-24 - 5 6 EĞİL - 270 1.000 1.000 3-3 - 8 7 ERGANİ - 3.211 77.500 6.200 16-16 - 6 8 HANİ - - 1.500 2.000 - - - - - 9 HAZRO - - 1.680 5.000 - - - - - 1 0 KOCAKÖ Y - - 65 5 - - - - - 124

1 1 1 2 1 3 KULP - - 5i000 250 - - - - - LİCE 350 700 7i500 2i500 4-4 - 30 SİLVAN - 625 2i500 200 2-2 - 31 TOPLAM 565 60.915 2.790.045 106.685 272-357 - 198 Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü 2011 YILI KÜMES HAYVANLARI ARICILIK VE İPEK BÖCEKÇİLİĞİ Tablo h.25.ilimizde Arıcılık ve İpekböcekçiliğinden Elde Edilen Hayvansal Ürünler: ARI KOVANI MİKTARI ( Adet ) Fenni Kovan 64.388 Yerli Kovan 2.866 Kaynak:TUİK 2011 2011 YILI HAYVANSAL ÜRETİM ( TON ) Ba1 2.733 Ba1mumu 108 Yumurta Tavuk 39.934.800 Japon Kozası - H.2.2.7 Kanatlı Hayvancılık Tablo h.26. 2011 Yılı İlimizde Kanatlı Hayvan Varlığı KANATLI MİKTARI ( Adet ) Tavuk 404.800 Hindi 59.603 Kaz 15.536 Ördek 13.730 Kaynak:TUİK 2011 Tablo h.27.ilimizde Kanatlı Hayvancılıktan Elde Edilen Hayvansal Ürünler: Hayvansal ürünler Miktar (ton) Fiyat (TL/kg) Değer (YTL) Pazarlananın değeri (YTL) 125

Beyaz et - - - - Tavuk eti - - - - Hindi eti - - - - Ördek eti - - - - Kaz eti - - - - Yumurta 3 434 2 239 520 7 690 512 5 921 694 Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü H.3. Organik Tarım: Bugün tarımsal üretimde, ge1enekse1 tarım, modern tarım, entegre tarım ve eko1ojik tarım sistem1eri ku11anı1maktadır. Dünyadaki ge1işmiş ü1ke1erde, Avrupa pazar1arında organik tarım ürün1erine o1an ta1ep gün geçtikçe artmaktadır Eko1ojik tarım yapı1acak a1anda en az 2-3 yı1 kimyasa1 gübre ve tarım i1acı ku11anı1mamı o1ması istenmektedir. İ1imizde bu nite1ikteki tarım a1an1arının be1ir1enerek eko1ojik tarım a1anı o1arak korunması gerekmektedir. Organik tarımda gübre o1arak kom post, hayvan gübresi ve yeşi1 gübre ku11anı1ma1ıdır. İlimizde hayvancı1ığın ge1işmesi i1e bir1ikte ihtiyaç duyu1an gübrenin sağ1anması mümkün o1acaktır. Ayrıca Diyarbakır da faa1iyette o1an içme suyu arıtma tesisinde e1de edi1en atık1ardan gübre üretimi ça1ışma1arı bu1unmakta ve bu tesisten e1de edi1en gübrenin organik tarımda ku11anı1ması o1anağı bu1unmaktadır. Diyarbakır da birçok yerde öze11ik1e dağ1ık yöre1erde ge1enekse1 tarım sistemi i1e üretim yapı1makta ve ge1enekse1 tarımdan eko1ojik tarıma geçi1mesi daha ko1ay o1maktadır. Hem dağ1ık yöre1erdeki uretici1erin ge1ir düzeyini yukse1tmek hem de kimyasa1 i1aç ku11anımını aza1tmak için organik tarım destek1enerek yaygın1aştırı1ma1ıdır. Öze11ik1e kuzey i1çe1erde (Çüngüş, Çermik, Dic1e, Lice, Ku1p) kısmen yüksek rakım1arda bu1unan ve i1aç ve gübre ku11anımının hemen hemen hiç o1madığı tarım a1an1arında organik tarım potansiye1i çok yüksektir. Ayrıca Karacada Bö1gesindeki taş1ık a1an1arın temiz1enmesi sonucu ortaya çıkan toprak1ar organik tarım için büyük bir fırsattır. H.4. Tarımsal İşletmeler: H.4.1. Kamu İşletmeleri: İlimizde kamu iş1etme1erinde tarımsa1 üretim, çok düşük bir oranda, araştırma ge1iştirmeye yöne1ik o1arak yapı1maktadır. 126

H.4.2. Özel İşletmeler: İimizde yapı1an tarımsa1 üretimin (yukarıda rakamsa1 değer1er veri1miştir) tamamı diyebi1eceğimiz bir oranı öze1 iş1etme1erde yapı1maktadır. H.5. Tarımsal Faaliyetler: H.5.1. Pestisit Kullanımı: Dünyanın hız1a nüfus artışına karşı mevcut tarım a1an1arın aza1ması bu a1an1arın en yüksek miktarda yara1anmayı zorun1u ha1e getirmektedir. Tarım a1an1arından yüksek verim e1de etmek amacıy1a mevcut doğa1 denge içerisinde yer a1an bazı parazit can1ı1arın yok edi1mesi amaç1anır. Bunun için uzun vadedeki zarar1ar göz ardı edi1mek1e bir1ikte üretimde %65 1ik bir ürün sağ1anması pestisit ku11anımı zorun1u o1arak teşvik etmektedir. Pestisit1er fayda1ı mikroorganizma1ar üzerinde ö1durücü etki yapmaktadır. Ayrıca yer a1tı su1arına u1aşabi1me1eri akarsu, gö11ere ve deniz1ere karış abi1me1eri zaman1a te1afisi imkansız sonuç1ar doğurabi1mektedir. Toprakta biyo1ojik parça1anmayan pestisit1er bitki kök1erine difüzyon yo1u i1e girebi1mekte bu bitki1er1e bes1enen insan1arda zehir etkisi görü1mektedir, hatta bazı pestisit1er gen1er aracı1ığıy1a yeni nesi11ere taşınabi1mektedir. Diyarbakır da ku11anı1an insektisit1erin ü1kemiz gene1 orta1aması değerinin (kg/ha) a1tındadır. Ayrıca bö1gemizde ku11anı1an pestisit1erden doğrudan toprağa uygu1anan1arın miktarı bitkiye uygu1anan1ara göre çok düşük düzeydedir. Diyarbakır İ1 çevresinde tarım a1an1arının büyük kısmı hububat urun1erine ayrı1mıştır. Bu urun1ere musa11at o1an süne, kımı1, zarar1arı i1e sürme ve rastık hasta1ık1arı en önem1i1eridir. Bu amaç1a yı11ık içerisinde 660.595 1t.sıvı, 8.372 kg toz i1aç ku11anı1mışıtr. Bö1gemizde yayın yapan TRT GAP te1evizyonunda entegre mucade1e i1e i1gi1i yayın1arda ku1tur bitkisi bazında hazır1anan entegre mucade1eye uygun renk1i çiftçi broşur1eri i1e kimyasa1 i1aç ku11anımına aza1tmak, kimyasa1 i1aç1ama yapı1madan diğer mucade1e yöntem1eri ku11anarak da hasta1ık ve zarar1ının kontro1 a1tına a1ınabi1eceği an1atı1maktadır. H.5.2. Gübre Kullanımı: Diyarbakır i1 merkezi ve i1çe1erinde Gübre ku11anımı su1u ve kuru tarım a1an1arda bazı fark1ı1ık1ar göstermektedir. Ayrıca eki1en urunun cinsi ve mevsim1ere bağ1ı o1arak tuketi1en gübrenin turu önem1i ro1 oynamaktadır. Su1u a1an1arda ku11anı1an gübre miktar1arı kuru a1an1ara göre daha faz1adır. Su i1e veri1en gübre, toprağın a1t tabaka1arına hız1ı bir eki1de u1aşmakta ve bir kısmı bitki1er ku11anı1madan taban suyuna karışmaktadır. Kuru a1an1arda veri1en gubre1er yaşı o1madığı surece gene11ik1e bitkinin kök bö1gesinde uzun zaman ka1abi1mektedir. Böy1e a1an1arda gübrenin etkisiy1e toprağın konsantrasyonu artmakta Ph değişim1erine neden o1maktadır.bu durumda bitki topraktaki gübreyi a1amadığı gibi toprağın yoğ un1uk kazanması i1e bir miktarda su kaybetmektedir. İlimizde ku11anı1an azot1u ve fosfor1u gübre yı11ık azot 220.808 ton/yı1, fosfor 108.589 ton/yı1, potas1ı gübre ise 12 ton/yı1 dır. 127

2006 yı1ında 19 bayiden 23 adet numune a1ınarak yaptırı1mıştır. 22 adedi bitki besin e1ementi yönünden TSE ye uygun o1duğu, 1 tanesinin top1am fosfor ve potasyum yönünden TSE ye uygun o1madığı be1ir1enmiş ve Kimyevi Gübre Denetim Yönetme1iği doğru1tusunda ahit numune1er TSE ye gönderi1miştir. Tablo h.28. Diyarbakır İlinde Ortalama Yıllık Tüketilen Gübre Miktarı ÇİFTÇİYE SATIŞ GÜBRENİN CİNSİ Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Toplam Amonyum Sülfat % 21 0,00 0,00 0,00 0,00 16,00 0,00 16,00 K.Amonyum Nitrat % 26 9.669,05 12.247,98 9.123,00 5.635,37 1.439,00 2.133,80 40.248,20 Amonyum Nitrat % 33 3.000,44 4.206,84 2.734,66 1.624,27 512,61 2.081,41 14.160,21 Üre %46 463,80 260,40 178,60 128,90 667,05 1.772,88 3.471,63 TSP (%42-44 P2O5) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 DAP 18.0.46 95,00 50,00 75,80 399,05 152,25 289,45 1.061,55 Kompoze 20.20.0 213,95 210,63 438,84 1.055,60 520,44 544,34 2.983,80 Kompoze 20.20.0 süper 94,10 40,00 44,60 230,75 113,50 457,10 980,05 Kompoze 15.15.15 0,00 0,00 30,00 23,00 25,00 0,00 78,00 Kompoze 15.15.15 süper 0,00 4,00 1,00 5,00 0,00 0,00 10,00 Kompoze 26.13.0 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Kompoze 25.5.10 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Kompoze 25.5.0 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Kompoze 8.24.8 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Kompoze 12.30.12 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Kompoze 10.25.20 Pt.Sül. 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 MAP 11.52 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Potasyum Nitrat 13.0.46 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Potasyum Sülfat % 50 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Potasyum Klorür %60 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Kalsiyum Nitrat 15,5+26,5 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 20-20-20 (süper Fosfat) 31,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 31,00 elementler (kükürt) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 2,50 2,50 20.20.0 SÜPER 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 20-32 Pamuk 0,00 0,00 0,00 50,00 64,00 0,00 114,00 13.24.12+ME ÇİNKO 0,00 0,00 5,00 53,00 0,00 0,00 58,00 A.Sülfat 20-50 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 10.25.5+5(CAO)+15(SO3)KOM.EKİN 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 TOPLAM 13.567,34 17.019,85 12.631,50 9.204,94 3.509,85 7.281,48 63.214,94 Diyarbakır İ1i geniş hububat ekim a1an1arına sahip o1up üretim miktarı yüksek tarım arazi1erine sahiptir. Ancak bi1inç1i bir şeki1de toprak ana1izi yapı1madan ku11anı1an gübre miktarının faz1a1ığı çiftçinin istihsa1 masraf1arını arttırmaktadır. 128

KAYNAKLAR: 1. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Mudurluğu Brifing Raporu, 2011 2. TUİK, 2011 I. MADENCİLİK Ülke ekonomilerinin önemli sektörlerinden biri olan madencilik ulusların sosyoekonomik kalkınmaları için gerekli olan enerji ve sanayinin temel ham maddelerini sağlayan tüm faaliyetlerini kapsamaktadır. Madenler ülkelerin doğal kaynaklarından biri olup giderek artan talepleri karşılamak yüzünden de işletilmeleri kaçınılmazdır. Ancak kullanılmakta olan maden çıkarma metotlarına bakılmaksızın her türlü maden işeltmeleri yoğun olarak arazi bozulmalarına ve doğal çevrenin tahribine sebep olmaktadır. Madencilik işletmeleri ile doğal kaynaklar olan madenler ve mineraller insan refahı için bir taraftan ekonomiye kazandırılırken diğer taraftan ekolojik çevreye verilen büyük tahribat ve zararları çoğu zaman göz ardı edilmektedir. Faaliyetlerin yapıldığı alanlarda ve özellikle açık işletme yöntemi ile çalışılan sahalarda çalışmalar bittikten sonra topografya, jeolojik yapı, rölyef, su rejimi, iklim ve peyzaj tamamen değişmekte ve bitki örtüsü de harap olmaktadır. İlimizin maden potansiyeli Tablo I.1 de verilmiştir. MADEN ADI BULUNDUĞU İLÇE TENÖR REZER V Görünür Maden Kömürü Hazro-Dada Muhtemel Mümkün Linyit Ergani-Salihli Çermik-Petekkaya Hazro-Zogbirim Hani-Koki Mermer Çüngüş Lice Tuz Turba Ham Petrol Doğalgaz Uranyum Toryum Demir Kulp-Koçkan % 48.23 Fe % 1.96 A1 2 0 3 % 26.55 Si0 2 % 0.08 Ti0 2 % 0.51 Mn % 0.24 Ca0 % 0.001 den az As % 0.090 Zn % 0.31 S 12.500 ton 400 ton 1.800 000 ton Görünür 3.240.000 m 3 İşletilebilir 2.836.000 m 3 3.000.000 m 3 250.572 ton 129

MADEN ADİ BULUNDĞU İLÇE TENÖR REZERV Krom Çüngüş -Koçak Köyü %45-48 Cr 2 0 3 95.000 ton Ergani-Kündikan- Mamer Köyü %45-50 Cr 2 0 3 %10 Fe %4.8 Si0 2 Bakır Çermik-Mahmudan Kö. 1.000 ton Altın Manganez Boksit Bor Pirit Barit Dicle-Viskül Köyü Bircik Köyü Keferbere Köyü % 80-94 BaS0 4 % 4 Si0 2 % 0.4 Fe 2 0 3 2.850 ton Manyezit Feldispat Pomzata ı Kur un-çinko Dicle-Pirejman % 19.5 Pb Gör+Muh 24.575 ton 88 gr/ton Ag Müm 18.925 ton Çimento Ham. Ergani-Ahurlar Yöresi 58.871.214 ton kil 462.647.937 ton kçt Fosfat Çınar-Ballıbaba- % 7,7-26.48 P 2 0 5 Görünür 14.554.672 ton Bilmece Mümkün 5.060.902 ton Mika Çermik-Midye Köyü 0yukba Tepe Zuhuru Tu la-kiremit Lice-Sincangömü- 3.000.000 ton Varisinbağı-Zengo- Angülgömü ve Patrik Köyü Yatakları Jeotermal Çermik 20 lt/sn I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Doğal Malzemeler I.1.1 Sanayi Madenleri : a ) KROM İlimizde bulunan sanayi madenlerinden krom Ergani ilçesinde bulunmaktadır. Bulunduğu saha şistli kil taşları ve serpantinlerden ibarettir. Cevher yatağı serpantinler içinde yer alır. Kromit esas mineraldir. Cevher kütlesi adese ( mercek ) ve serpinti halindedir. Boyutları 5 10 metre kadar cevherlemeyi tektonizma kontrol eder. Ayrıca krom madeni Çüngüş ilçesi Koçak köyünde de bulunmaktadır. Tenörü % 45 48 Cr203, rezervi ise 100 ton civarındadır. 130

b ) MERMER İlimizin Ergani ilçesinde bulunan ve bölgede en yaşlı birim jura kretase yaşlı kireçtaşlarıdır. Diyabaz, serpantin, gabro, dolenit, peridotit grubu ultra bazik kayaçlar jura kretase yaşlı kireçtaşları üzerinde görülür. Bu yeşil kayaçlar üzerinde üst kretase ve alt eosen yaşlı volkanik ara katkılı bol fosilli fliş serisi gelir. Fliş bir taban çakıl taşı ile başlar. Kum taşı, çamur taşı, kil taşı, killi kumlu kireçtaşı radiolarit ve plaket kireçtaşlarının ardalanması ile devam eder. Spilit ara katkılı olan bu çökeller yer yer diyorit ve gabro daykları kesilmiştir. Bu birime eski çalışmacılar karadut formasyonu ismini vermişlerdir. Bu seri üzerinde kil numulitesi fosilli alt Eosen yaşlı kireçtaşları üzerine uyumlu olarak orta Eosen yaşlı plaket kireçtaşları gelir. Alt miyosen, orta Eosen üzerine uyumsuz olarak oturan kil fosilli kireçtaşları ile başlar. Pliyosen, miyosen çökelleri üzerine uyumsuz olarak iri elemanlı gevşek çimentolu çakıl taşı ve kum taşı seviyeleri gelir. Kuvaterner eski ve yeni alivüyonlarla temsil edilirler. Bölgede Karacadağ volkanizmasının ürünü olan bazalt ve bazaltik materyaller çok geniş alanlara yayılır. Volkanizma üst pliyosende başlamış olup kuvaternerde devam etmiştir. Ayrıca ilimizin Çermik ilçesinde de bulunan mermer madeni ile ilgili bölgede hakim kaya toluluğu orta eosen yaşlı Midyat kireçtaşarıdır. Bol nummulites fosilli kalkerler plaketli ve tebeşirli kısımlar içermekte olup masif olan kısımları fazla kalınlık arz etmezler. Tektonik kuşağa yakınlıkları sebebi ile bol eklen ve çatlak yüzeylere sahiptirler. Üzerlerine üst miyosen yaşlı şelmo formasyonu gelmekte olup kil, çakıl ve kum taşı ardalanmasından oluş maktadır. Hazro ilçesinde ise orta eosenin plaketli kalkerleri üzerine gelmiş alt miosen yaşlı Fırat kalkerlerinden oluşmaktadır. Yatay tabakalanma gösteren Fırat kireç taşları yer yeryağmur aşınmasına maruz kalmış şekiller arz etmekte olup üstüne üst miyosen yaşlı şelmo formasyonu gelmektedir. Hani ilçesinde en üstte üst miyosen yaşlı bol çapraz tabakalı kum taşı ve çakıltaşlarından oluşan şelmo formasyonu bulunmaktadır. Altında alt miyosen yaşlı Fırat kireçtaşları gelmekte olup kalınlıkları 20 30 metre civarındadır. En altta ise bol nummulites fosilli tebeşirli ve plaketli orta eosen yaşlı Midyat kalkerleri bulunmaktadır. Mermer olarak sert alt miyosen yaşlı Fırat kireçtaşlarında üretim yapılmaktadır. I.1.2 Metalik Madenler a ) DEMİR İlimizin Kulp ilçesinde bulunan demir madeni ile ilgili, sahada kuzeyden güneyedoğru torid kuşağı otoktan kıvrım kuşağı olmak üzere 2 tektonik birlik ile bunlar arasında kabaca KB GD gidişli aryajlarla sınırlanan renkli karışık kuşağı vardır. Bu tetonik birlikler aynı zamanda ayrı kaya toplulukları içeririler. 131

Torid kuşağı kaynakları başlıca birimleri gnays, mikaşist, kuvarsit ve bunları kesen asit manyetitleridir. Gnayslar; sahada siyah, kahverengimsi, gri renklerde görülmekte olup alterasyon yüzeyleri sarımsı kahverengi renklerdedir. Mikaşistler; sahanın büyük kısmında yüzeylenmektedir, çok alterasyona maruz kalmaları ve boyanmaları nedeni ile ilkel renklerini kaybederler. Çoğunlukla sarı kahverenginin muhtelif tonlarında görülürler. Kuvarsitler; çok kırık ve çatlaklı yer yer faylanmalara maruz kalan kuvarsitler sür beyazından gri beyaza kadar değişen renklerde görünüm arz ederler. Renkli karışık kuşağı kayaları ise serpantinit, dünit gibi litolojik birimleri yüzeylenmektedir. Otoktan kıvrım kuşağı kayaları ise kum taşı, kil taşı birimleridir. b ) BAKIR İlimiz Çermik ilçesi Mahmudan köyü sınırları içersinde bulunan bakır madeni ile ilgili çalışma sahasında en eski formasyonlar metamorfik karakterli paleozoik oluşumlardır. Bunların üzerinde diskordan olarak üst kretase yaşlı ofiyolitik kayaçlar bulunur. Paleozoik seriler yer yer ofiyolitik kayaçlar üzerine itilmiştir. Paleozoik yaşlı oluşumlar permiyen veya permiyen öncesi yaşlı metamorfik serilerdir. Bunlar kuvarsit, kalkşist, kuvars serisit şist, biyotik, muskovit şist ( gnays ) ve bunların üzerine gelen mermer veya yarı mermerlerden olu maktadır. Bu nedenle paleozoik seriyi altta kuvarsit ve kristalin şistler, onun üzerine de mermerler olarak ikiye ayırabiliriz. Mesozoik Senozik yaşlı oluşumlar : Çökeller az yer kaplar. Ust Kretase Alt Eosen : Midye köyü güneyinde filiş sedimanlar, çamur taşı, kil taşı, marn, killi kireç taşıdır. fasiyesinde çökelen c ) KURŞUN ÇINKO İlimiz Dicle ilçesi sınırları dahilinde bulunan etütü sahasında antik linal çekirdeklerinde serpantinler görülür. Serpantinlerin üst kratese yaşında olduğu kabul edilir. Serpantinler üzerine uyumsuz olarak gelen paleosen yaşlı antak formasyonu tuğla kırmızısı mor rengiyle temsil olunur. Antak formasyonu üzerinde uyumsuz olarak oturan Midyat formasyonu geniş bir alanı kaplar. Hemen hemen inceleme alanında Midyat formasyonu daima antak formasyonunun üzerinde izlenir. Sahada antak ve midyat formasyonlarını genellikle kendilerinden genç olan Lice formasyonu üzerine kuzeyden itilmiş olarak görülmektedir. Bunun sonucu olarak da lice formasyonu adı geçen formasyonlarla örtülmüştür. Bölgede oldukça karışık bir yapı vardır. Kuzeyde karabegan nahiyesinde geçen belirgin bir bindirme izlenir. Burada kretase, miyosen yaşlı genç filiş çökelleri üzerine bindirmiştir. Sahanın güneyinde oldukça güzel görünen ekaylanmalar vardır. Bu ekaylarda antak ve Midyat formasyonları genç miyosen filiş çökelleri üzerine bindirmiştir. Bazı yerlerde midyart formasyonu kendi arasında da ekaylanmalar gösterir. 132

I.1.3.Enerji Madenleri : TAŞ KÖMÜRÜ Yatak ilimizin Hazro antiklinalinde yüzeylenmiştir. Antik linal geniş bir ters yer sahası ortasında yer alan ve devoniyene kadar mostra veren yaşlı formasyonların oval şekilde kubbelenmesi ile oluşmuştur. Çevrede devoniyen yaşlı dada formasyonu şeyl metakum taşı ve silttaşı ardalanması şeklindedir. Permiyen yaşlı Hazro formasyonu çapraz tabakalı ince taneli petrol içerikli kum taşları, kil taşı, silt taşı, kireçtaşı eklinde izlenir. Üst kısımlarında kömür oluşumları yer alır. Permiyen yaşlı gomanibrik formasyonu kum taşı, silt taşı, kil taşı, marn ve ara seviyeler halinde kireç taşları olarak devam eder. Triyaz yaşlı Uludere formasyonu, kum taşı, siltli kil taşı, silt taşları ile başlar. Sert kireç taşları ile ardalanmalı izlenir. Jura kretase, yaşlı Mardin formasyonu, kireç taşları ve üzerine alt eosen yaşlı Gercüş formasyonu ve en üstte kanatlarda Midyat orta eosen formasyonu yer alır. Kömüre permiyen yaşlı serilerde rastlanır. Ayrıca konuyla ilgili ayrıntılı bilgiye enerji bölümünde değinilmiştir. I.1.4 Maden Kanununa Tabi Olan Doğal Malzemeler : İlimizde Maden Kanununa tabi doğal malzemeler grubuna giren taş, mermer, kum, kil, ariyet, cüruf ocakları işletmeciliği yapılmaktadır. Kum ve taş ocakları, bu grubun çoğunluğunu oluşturmaktadır. İlimiz sınırları dahilinde, hakkında ÇED Gerekli Değildir kararı verilen işletmelerin türü ve yıllara göre sayısal dağılımı tablo I.2 de verilmiştir. 133

Tablo I.2 Hakkında ÇED Gerekli Değildir kararı verilen Maden Kanununa Tabi işletmelerin sayısal verileri: İŞLETMENİN TURU 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Kum Ocağı 12 (6 tanesi kamuya ait) 10 (2 tanesi kamuya ait) 10 (2 tanesi kamuya ait) 10 4 15 8 Taş Ocağı 3 (1 tanesi kamuya ait) 3 8 (2 tanesi kamuya ait) 4 2 -- -- Mermer Ocağı (*) 1 -- Kil Ocağı 8 -- 6 8-2 1 4 4 2 -- 3 Volkanik Cüruf Ocağı 3 (2 tanesi kamuya ait) 1 3 (3 tanesi kamuya ait) 1 -- -- -- Maden Ocağı (Krom, Bakır, Demir Vb.) Teras ve Ariyet Ocakları 1 1 6 8 -- 7 15 12 (hepsi kamuya ait) 10 (hepsi kamuya ait) 3 (1 tanesi kamuya ait) -- 1 -- -- TOPLAM 40 25 40 35 9 24 27 Kaynak : Diyarbakır İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü (*) İlimizde ruhsatlı çok sayıda mermer ocağı bulunmakta olup, ÇED Yönetmeliğinin ilgili maddesinde yer alan kapasitenin (5 000 m3/yıl) altında üretim yapılacağı beyan edildiğinden dolayı bir çoğu ÇED Yönetmeliğinden muaftır. Bu durumda bulunan yaklaşık 17 mermer ocağı bulunmaktadır. İ.2 Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri Genellikle Dicle nehri havzası içersinde ve ilçe sınırları dahilinde bulunan kum, çakıl ocaklarının faaliyet gösterdi iş alan ile ilgili jeolojik özellikler bölgede yüzeyleşen en litostigrafik birimlerin büyük çoğunluğu Arap levhasına ait otoktom birimlerinden oluşur. Bunun yanı sıra güneydoğu Anadolu bindirme kuşağı içersinde yer alan ve bölgeye allokton olarak yerleşen birimler çalışma alanının KB köşesinde dar sayılabilecek bir alanda yüzeylenirler. 134

İnceleme alanının kuzey bölümünde en yaşlı birimler jura kretase yaşlı koçali karmaşığı, karadut karmaşığı ve hezan grubuna ait birimlerdir. Güney kesimlerde ise Mardin grubuna ait üst kretase yaşlı karababa formasyonunun üst kesimleri ile üzerine uyumlu olarak gelen karabo az formasyonudur. inceleme alanında gözlenen mesozoik yaşlı birimlerin birbirleriyle olan ili kileri gözlenmemi tir. Hem kuzey hem de güney alanlarda mesozoik yaşlı birimler üzerine eosen yaşlı midyat grubuna ait birimler uyumsuz olarak gelir. Midyat grubu bölgede transgresif bir seri ile çökelme başlamış regresif bir seri ile çökelimini tamamlamıştır. Bunun üzerine miyosen döneminde yine transgresif olarak silvan grubuna ait birimler uyumsuz olarak gelmiştir. Üst miyosen döneminden sonra denizel ortamın bölgeden tamamen çekilmesi sonucunda karasal nitelikli şelmo, Yeniköy ve gölpınar formasyonları çökelmiştir. Anadolu levhası ile arap levhası arasında orta miyosenden gelişen kıta kıta çarpışmasını izleyen dönemde bölge sıkışma tektoniği rejiminin etkisi altında kalmıştır. Bölgede kuvvet dengelenmesine bağlı olarak K C doğrultulu açılma çatlakları gelişmiş ve bu çatlaklardan manto yükselimi sonucunda karacada ve ovabağ volkanitleri yüzeylenerek tüm yaşlı birimleri örtmüştür. Bölgede yapılan çalışmalar sonucunda volkanizmanın KB den GD ye doğru gençleştiği gözlenmiştir. Hidrojeolojik Özellikler Diyarbakır ilinin yer altı su kaynağı midyat akiferi olup genel yapısı kireçtaşıdır ve iki ayrı akış biriminden oluşmaktadır. Bu birimler 160 metre derinlikteki az geçirgen üst birim ile 90 metre derinlikteki daha geçirgen alt birimdir. Bu akiferin %23 u havzanın kuzeyinden %77 si ise havzanın güneyinden kaynaklanan yağış sularından beslenmektedir. İçme suyu temini amaçlı kullanılan bu yer altı su kaynağı gözeli mevkii, yeniköy, silvan yolu ve Dicle vadisi boyunca açılan sondajlar vasıtası ile kullanılmaktadır. Sondajlardaki statik su seviyeleri jeolojik yapıya bağlı olarak bazalt birimlerinde 75 100 metrede şelmo formasyonunda 100 150 metrede ve kalker akiferinde 100 450 metre derinlikte yer almaktadır. Sondaj kuyularından analiz için alınan su numunelerinde munferit kuyular hariç sulama suyu bakımından önemli bir kimyasal problemlerinin olmadığı tuzluluk sınıflamasında C2S1 ve C3S1 sınıfında olduğu wilcox diyagramına göre çok iyi-iyi grubunda olduğu elektrik konduktive değerlerinin EC=300-2000 mikromhos / cm arasında değiştiği, bütün suların bazik karakterli ve PH = 7 den büyük olduğu sertli inin 10 30 FS arasında olduğu araştırmalar sonucu tespit edilmiştir. Toprak tabakasının altındaki bazalt tabakası şelmo formasyonu geçirimsiz zemin olarak kabul edildiği için yer altı su kaynaklarının yüzeydeki faaliyetlerinden etkilenmesi söz konusu değildir. Ancak petrol üretim faaliyetleri sonucu midyat akiferinin kirlendiği bilinmektedir. I.3 Cevher Zenginleştirme İlimizde cevher zenginleştirme ile ilgili herhangi bir çalışma yapılmamaktadır. I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri Madencilik faaliyetleri sonucunda arazinin doğal yapısında bozulmalara ve işletme esnasında çevre kirliliğine (hava,su kirliliği,gurultu,vibrasyon) neden olmaktadır. İlimizde 135

faaliyet gösteren ocakların denetlenmesi sonucunda birçok ocakta malzeme alımından kaynaklanan derin çukurların ve tümseklerin oluştuğu, taş ve mermer ocaklarında rezerv yüzeyinden itibaren çok derine inildiği ve dolayısıyla iş ve işçi güvenliği açısından tehlike arz edecek yüksekliklerin oluştuğu, hemen tüm ocaklarda malzemenin çıkartılması, işleme tabi tutulması ve taşınması esnasında toz emisyonun çıktığı ve tozun minimize edilmesi için alınan önlemlerin yeterli olmadığı tespit edilmiştir. I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları İlimizde faaliyet gösteren madencilik faaliyetleri sürekli denetlenmekte ve Taahhütleri doğrultusunda mümkün olduğunca arazi ıslahı çalışmalarıyaptırılmaktadır. Arazinin eski topografik yapısına uyumlu hale getirilmesi işi üretimin bitimine bırakılmamalıdır. Malzeme alımının tamamlandığı alanların, üretimden kaynaklı maden atıklarıyla doldurulması, tümseklerin düzeltilmesi, iş, işçi ve halk sağlığı ve güvenli iş için tehlike arz edecek derinlikten malzeme alınmaması, işletmenin sona ermesi durumunda sahada açılmış olan sızdırmasız fosseptik çukur kapatılması yönünde denetimlerimiz devam etmektedir. KAYNAKLAR 1. MTA Güneydoğu Anadolu Bölge Müdürlüğü 2. Çevre Durum Raporu, Diyarbakır, 2010 136

J.ENERJİ J.1. Kaynaklarına Göre Enerjinin Sınıflandırılması J.1.1. Birincil Enerji Kaynakları J.1.1.1. Güneş Enerjisi Dünyanın en görkemli ve temiz enerji kaynağı Güneş enerjisi olduğu kuşkusuzdur. Alışılmamış ya da alternatif enerji kaynakları denilen yeni ve yenilenebilir ya da tükenmez enerji kaynaklarının başta geleni, Güneş enerjisidir. Güneş enerjisinden yararlanma açısından öncelikli ülkeler olarak kabul edilen Güneş Kuşağı Ülkeleri arasında Türkiye de yer almaktadır. Temiz ve tükenmez bir kaynak olan Güneş enerjisinden yeterince yararlanmak, enerjide tasarruf ve daha temiz çevre demektir. Güneydoğu Anadolu bölgesi güneşleme süresi bakımında Türkiye de ilk sıralarda yer almaktadırlar. Bu bakımdan iklime bağlı olarak ilimizde her mevsim güneşi görmemiş mümkündür. Ayrıca ilimizde su ısıtmak amacıyla güneş enerjisinden faydalanılmaktadır. Diğer alemlerde güneş enerjisinin kullanımı ile ilgili herhangi bir çalışma mevcut değildir. J.1.1.2. Rüzgâr Enerjisi İlimizde rüzgâr enerjisinden faydalanılmamaktadır. İlimizde ortalama rüzgâr hızı 2.42 m / Sn olarak tespit edilmiştir. Bu konudaki bilgiler Doğa kaynakla bölümünde verilmiştir. J.1.1.3. Su Enerjisi: İlimiz dahilinde Su enerji üretimi yapmak maksadıyla hidro elektrik barajı ad altında enerji ve sulama amaçlı üretim aşamasında olan; Kulp I (Özel girişim) : 24 MW, 80,44 GWh/yıl Kulp IV (Özel girişim) : 13MW Planlama ve proje aşamasında olanlar: Silvan Barajı: 160 mw, 681 gwh/yıl İşletmede olanlar : Karakaya Barajı Çüngüş : 1800 MW 8023.5 GWh/yıl Kral kızı Dicle ilçesi : 204 MW 138.3 GWh/yıl Batman Barajı (Malabadi) : 198 MW 474.1 GWh/yıl Dicle Barajı Eğil ilçesi : 298 MW 268.7 GWh /yıl 137

BÖLGEMİZDE ÜRETİMDE BULUNAN HİDROELEKTRİK BARAJLAR Karakaya barajı : Karakaya HES 1800 mw (6x300) kurulu güce sahiptir. İlimizin yaklaşık 300mw olan elektrik ihtiyacı bu santralden karşılanmaktadır. Karakaya HES. Çüngüş sınırlarında Fırat Nehri üzerinde olup 1987 dan bu yana üretim yapmaktadır. Karakaya Barajı HES Barajın Yeri Çüngüş- Diyarbakır Akarsuyu Fırat Nehri Amacı Enerji İnşaatın (başlama-bitiş) yılı Gövde dolgu tipi... - 1987 Beton kemer Gövde hacmi 2 hm 3 Yükseklik (talvegden) 158 m Normal su kotunda göl hacmi 9 580 hm 3 Normal su kotunda göl alanı... km 2 Sulama alanı... ha Güç 1 800 MW Yıllık Üretim 7 354 GWh Kralkızı Barajı ve HES, Diyarbakır ili sınırları içerisinde Diyarbakır'a 81 km, Dicle ilçesine 6 km mesafede Dicle Nehri'nin ana kolu olan Maden Çayı üzerinde yer almaktadır. Enerji üretmek amacıyla 1985-1997 yılları arasında inşa edilmiştir. Kaya gövde dolgu tipi olan barajın gövde hacmi 15.172.000 m3, akarsu yatağından yüksekliği 126,00 m., normal su kotunda göl hacmi 1919,00 hm3, normal su kotunda göl alanı 57,50 km2'dir. Baraj 90 MW güç ile yıllık 146 GWh'lik enerji üretmektedir Kralkızı Barajı HES Barajın Yeri Dicle- Diyarbakır Akarsuyu Maden Çayı Amacı Enerji İnşaatın (başlama-bitiş) yılı... - 1998 Gövde dolgu tipi Kil Çekirdekli Kaya Dolgu Gövde hacmi 1 919 hm 3 Yükseklik (talvegden) 113 m Normal su kotunda göl hacmi 15,17 hm 3 Normal su kotunda göl alanı 1 300 km 2 Sulama alanı... ha Güç 94 MW Yıllık Üretim 146 GWh 138

Batman Barajı, Batman'da, Batman Çayı üzerinde, sulama, taşkın önleme ve enerji üretmek amacıyla 1986-1999 yılları arasında inşa edilmiş bir barajdır. Kaya gövde dolgu tipi olan barajın gövde hacmi 7.181.000 m³, akarsu yatağından yüksekliği 85,00 m, normal su kotunda göl hacmi 1175,00 hm³, normal su kotunda göl alanı 49,25 km²'dir. Baraj 37.744 hektarlık bir alana sulama hizmeti verirken, 198 MW güç ile de yıllık 483 GWh'lik enerji üretmektedir. Adı Yeri Akarsu Amaç BATMAN Batman Batman Sul+Taşkın Koruma+Enerji İnşaatın Başlama-Bitiş Yılı 1986-1999 Gövde Dolgu Tipi Kaya Gövde Hacmi 7181 dam 3 Yükseklik (Talvegden) 85 m Normal Su Kotunda Göl Hacmi 1175 hm 3 Normal Su Kotunda Göl Alanı 49 km 2 Sulama Alanı Güç 37744 ha 198 MW BATMAN BARAJI Yıllık Üretim 379,70 GWh Dicle BARAJI : 2x55= 110 MW kurulu güce sahip olup Dicle Nehri üzerinde (Eğil sınırları içerisinde ) kurulmuştur. Dicle barajında elektrik üretimine başlanmıştır. 199,31 GWh üretimi bulunmaktadır. Sulama ve içme suyu projesi halan devam etmektedir. 139

J.1.1.4. Biyogaz Enerjisi: İlimizde Biyogaz Enerjisi üretimi ve tüketime yönelik olarak yapılmış olan bir çalışma yoktur. Ancak Kırsal kesimlerde yaygın bir şekilde tezek kullanılmaktadır. J.1.1.5. Biyomas Enerjisi: İlimizde bu tür enerji üretimi ve tüketimi mevcut değildir. J.1.1.6. Odun: İlimizde devlet ormanlarının kapladığı alınan 341.607 Ha olup, bu ormanlardan ortalama olarak yıllık yaklaşık 25.000 ile 30.000 ster arası yakacak odun üretilmektedir. İlimizde odun satışı miktarı yıllara göre değişmekle beraber ortalama olarak 20 25.000 ster civarındadır. Buda yaklaşık 8.000 tona tekabül etmektedir. J.1.1.7. Kömür İlimizdeki kömür rezervleri ile ilgili bilgiler Doğal kaynaklar bölümünde verilmiştir. Diyarbakır ili sınırları içerisinde satışının yapılmasına izin verilen ithal ve yerli kömürlerde bulunması gereken özellikler aşağıda verilmiştir. Isınma Amaçlı Kullanılacak İthal Kömür Özellikleri (Yönetmelik Tablo-10) Özellikler Sınırlar Toplam Kükürt (kuru bazda) : max. % 0,9 Alt Isıl Değer (orijinalde) : min 6200 kcal/kg (- 400 tolerans) Uçucu Madde (kuru bazda) : % 12-28 (+1 tolerans) Toplam Nem (orijinalde) : max. % 10 Kül (kuru bazda) Şişme İndeksi : max. 1 Boyut* : max. %14 (+1 tolerans) : 18-150 mm (18 mm altı ve 150 mm üstü için max. %10 tolerans) *Mekanik beslemeli yakma tesisleri için kömür boyutu 10-18 mm olabilir. 140

Sınır Değerlerinin Aşıldığı İl ve İlçelerde Kullanılacak Isınma Amaçlı Yerli Kömürler (Yönetmelik Tablo-11) Yerli Kömürlerin Özellikleri Sınırlar Kullanılacağı İller ve İlçeler Toplam Kükürt (kuru bazda) max. % 2 Alt Isıl Değer (orijinalde) min. 4000 Kcal/kg (-200 tolerans) Toplam Nem (satışa sunulan) max. %25 Kül (kuru bazda) max. %25 Şişme İndeksi* max. 1 Boyut** 18-150 mm (18 mm altı max. %10 tolerans 150 mm üstü max. % 10 tolerans) Bu Yönetmeliğin 28 inci maddesine göre sınır değerlerinin aşıldığı (I.Grup) İl ve İlçeler * Uygunluk Belgesi verilme aşamasında dikkate alınır. **Mekanik beslemeli yakma tesisleri için kömür boyutu 10-18 mm olabilir.b: ısınma amaçlı kullanılacak yerli kömür standartları Sanayi Amaçlı İthal Edilecek Kömür Özellikleri Alt Isıl Değeri (orijinalde) : min 6000 kcal/kg (-500 kcal/kg tolerans) Toplam Kükürt (kuru bazda) : max. % 1 Uçucu Madde (kuru bazda) : max. % 36 Boyut : 0-50 mm Sanayi Amaçlı Kullanılacak Yerli Kömür Özellikleri Özellikler Sınırlar Alt Isıl Değeri (orijinalde) Toplam Kükürt (kuru bazda) Uçucu Madde (kuru bazda) Boyut Emisyon İznine Baca gazında EKHKKY nde belirtilen sınır değerlerin sağlanması koşuluyla kısıtlama yok. Tozumayı önleyici her türlü tedbirin alınması koşuluyla boyut ve torba kısıtlaması yok SKHKKY: Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği İlimizde hava sirkülasyonun olduğu kırsal alanlar, ilçeler ile Tuğla fabrikaları ve Tavuk Çiftlikleri haricinde yukarıda belirtilen standartlara uymayan Şırnak, Silopi, Cizre ve Hazro benzeri yerli linyitlerin ısınma amaçlı olarak kullanılması yasaklanmış, ayrıca kömür ve kömür briketi üretimi yapan ve kömür ithal eden gerçek ve tüzel kişiler Diyarbakır İl sınırları içinde kömür satışı yapmak istedikleri takdirde Diyarbakır Valiliğine ( İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ) baş vurup kömür satış izin belgesi alıp kömür satışı yapabileceklerdir. 141

J.1.1.8. Petrol İlimizde bulunan petrol rezervleriyle ilgili bilgiler Doğal kaynaklar bölümünde verilmiştir. J.1.1.9. Jeotermal Enerji Bu konudaki bilgiler Doğal kaynaklar bölümünde verilmiştir. J.1.1.10. Doğal Gaz Enerjisi Bu konudaki bilgiler Doğal kaynaklar bölümünde verilmiştir. J.1.2. İkincil Enerji Kaynakları J.1.2.1. Termik Enerji İlimizde termik enerjisi santralı bulunmamaktadır. J.1.2.2. Hidrolik Enerji Bu konudaki bilgiler Doğal kaynaklar bölümünde verilmiştir. J.1.2.3. Nükleer Enerji İlimizde Radyoaktif Madde Rezervleri ile Nükleer enerji santrali mevcut değildir. j.2 Enerji Tüketiminin Sektörlere Dağılımı Tablo j.1. 2011 Yılı Abone Gruplarına Göre KWH Satışı Abone Grupları 2011 Yılı kwh Sanayi 163.881.769 Ticarethane-Yazıhane 205.152.209 Tarımsal Sulama 55.914.135 Meskenler 420.528.627 Resmi Daire 137.857.508 Diğer Abone grupları 117.803.362 Bedeli Sokak Aydınlatma 34.569.904 Bedelsiz Sokak Aydınlatma 2.616 Toplam Enerji Satışı 1.115.710.130 Yıl Sonu İtibariyle Enerji Açığı - 2.670.602.784 Satın Alınan Enerji kwh Toplamı 3.786.312.912 Yılla Göre Kayıp Kaçak Oranı % -70.53% Kaynak: TEİAŞ Diyarbakır İl Müdürlüğü 142

KAYNAKLAR 1. TEİAŞ Diyarbakır İl Müdürlüğü 2. Metoroloji Bölge Müdürlüğü 3. Diyarbakır İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü 4. Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı Bölge Müdürlüğü K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ K.1 İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler: Ülke sanayisinin değişmekte olduğu şu günlerde, teknolojik arenada hakettiği yeri almak isteyen Diyarbakır ın da hedefine doğru emin adımlarla ilerlemekte olduğu açıkça görülmektedir. Gerçekten de, sahip olduğu birçok avantajlar ve potansiyelin yanı sıra GAP Projesi nin de önemli uygulama alanlarından biri olması, İlimizi yerli ve yabancı yatırımcılar için bir ilgi odağı haline getirmiştir. Son aylarda yaşanan ve bizlerin de destekleyici olarak rol aldığımız bu büyük yatırımcı sirkülasyonu, artık ilimizin taze verilere donatılmış yeni bir sanayi fotoğrafının oluşturulmasını kaçınılmaz hale getirmiştir. 1985 yılına kadar devam eden bu süreç teşvik tedbirlerin uygulanması ile değişmeye başlamış ancak uzun sürmemiştir. Bu nedenle, İlimizin genel Sanayi yapısı tespit edilirken bu süreçten bahis edilmesi gerekir. Teşvik mevzuatının uygulandığı 1985 yılı öncesinde, İlimizin Kamu ve Özel Sanayi kesimine ait toplam yatırım adedi 40 civarında iken getirilen cazip teşvik tedbirleri sayesinde özellikle 1985 1997 yılları arasında yoğun bir yatırım hamlesinin başlatıldığı ve bu dönem içerisinde Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığından alınan Yatırım Teşvik Belge Sayısının 604 civarından olduğu ve bunlardan takriben 241 Yatırımın Fiziki imalata başladığı Yatırım Envanter Çalışmalarında tespit edilmiştir. İlimizde faaliyette bulunan 284 Sanayi tesisi bulunmaktadır. Son yıllarda verilen krediler sayesinde yeni proje sayısında önemli bir artış görülmektedir. İlimizdeki hızlı nüfus artışına paralel olarak artan işsizlik sorununun bir nebze olsun hafifletilebilmesi için bu tür teşvik ve yatırımların arttırılması gerekli ve önemlidir. İlimizde Tasdikli Sanayi alanlarının çoğu Merkezde olmalarına karşın Ergani, Silvan, Çermik, Bismil, Lice ve Çınar İlçelerinde de sanayi tesisleri bulunmaktadır. İlimiz sınırları dahilinde bir adet Organize Sanayi Bölgesi, 6 adet küçük sanayi sitesi bulunmaktadır. Tablo k.1. İlimizde Organize Sanayi Bölgesi Yatırımları Kaçıncı Organize Sanayi Bölgesi Olduğu Organize Sanayi Bölgeleri.. 1... Faaliyete Başladığı Yıl 1996 -- -- Alanı (Hektar) 532 Ha -- -- Parsel Sayısı 227 -- -- Üretime Geçen Parsel Sayısı 141 -- -- Tesis Sayısı -- -- 143

SANAYİ DURUMU İnşaat Safhasında Parsel Sayısı 21 -- -- Tesis Sayısı -- -- Proje Safhasında Parsel Sayısı 29 -- -- Tesis Sayısı -- -- TOPLAM Parsel Sayısı 227 -- -- Tesis Sayısı -- -- Tahsis ed. Parsel Sayısı - Engebeli parsel 12 adet İstihdam Mevcut 6100 -- -- Kapasitesi Toplam % 100 -- -- K.2 Genel Anlamda Sanayi Gruplandırılması: İl Merkezi ve İlçelerinde faal durumda olan sanayi tesisleri, EKLER kısmında tablo k.2, k.3, k.4, k.5, k.6, k.7, k.8, k.9, k.10 ve k.11 de verilmiştir. Tablo k.1.2.ilimizin Genel Sanayi Durumu Birimi Özel Sektöre Ait Sanayi Tesisleri Adet 280 Kamuya Ait Sanayi Tesisleri Adet 4 Organize Sanayi Bölgeleri Adet 2 Endüstri Bölgeleri Adet -- Küçük Sanayi Tesisleri Adet 6 Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Adet -- Teknoparklar Adet 1 Serbest Bölgeler Adet -- Nitelikli Sanayi Bölgeleri Adet -- Sanayi Odaları Adet 1 Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü 2011 Yılı Tablo k.1.3.küçük Sanayi Siteleri Adı 2. Oto Tamircileri Küçük Sanayi Sitesi Yapı Koop. 3. Oto Tamircileri Küçük Sanayi Sitesi Yapı Koop. Mar Marangozlar Küçük San.Sitesi Yapı Koop. Ergani Küçük Sanayi Sitesi Yapı Koop. Faaliyet e Başladığ ı Yıl 1991 1992 1994 1997 Silvan Küçük San.Sitesi Yapı Koop. 1996 Toplam Alanı 60.000m 2 256.000 m2 30.000m 2 40.000 m2 50.000 m2 Toplam İşyeri Dolu İşyeri Sayısı Boş İşyeri Sayısı Doluluk Oranı Mevcut İstihdam 298 298 Yok % 100 1.192 520 520 Yok % 100 2.600 99 99 Yok % 100 350 120 120 Yok % 100 480 220 220 Yok % 100 850 Bismil Küçük Sanayi Sitesi Yapı Koop. 1990 45.000m. 108 108 Yok % 100 432 Çermik Küçük Sanayi Sitesi Yapı Koop. Çınar Küçük Sanayi Sitesi Yapı Koop. Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü 144

K.3 Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı: Diyarbakır İline bağlı ilçelerde faaliyet gösteren sanayi tesislerinin sektörel bazda ilçelere göre dağılımı Tablo k.14 deki gibidir. Tablo k.1.4. Sanayi Tesislerinin Sektörel Bazda İlçelere Göre Dağılımı Sektörler İlçeler Gıda Sanayi Kimya- Plastik Sanayi Tekstil Sanayi Ağaç ve Orman Ürünleri Sanayi Metal Eşya- Makine Sanayi Taş ve Toprağa Dayalı Sanayi Maden (Mermer) Sanayi Bismil 2 1 9 2 Çermik 1 11 Çınar 1 Çüngüş 2 Dicle Eğil Ergani 2 1 Hani 5 Hazro 1 2 Kocaköy 2 Kulp 1 2 Lice 1 1 2 Silvan 1 2 Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü Diğer K.4 Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu: İlimizde faaliyet gösteren sanayi tesislerin il genelinde sayıları ve istihdam durumu Tablo k.15 de gösterilmiştir. Tablo k.1.5. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu Sektörü Firma Sayısı Toplam Çalışan Sayısı % ORANI Kimya 14 150 1,1% Mobilya 69 535 4,0% Plastik 42 605 4,5% Metalve Makine 57 628 4,7% Diğer 48 1240 9,3% Gıda 79 1523 11,4% Madencilik Sektörü 64 2312 17,4% İnşaat 69 2568 19,3% Tekstil 80 3760 28,2% TOPLAM 522 13321 100,0% Sektörler Gıda Sanayi Kimya- Plastik Sanayi Tekstil Sanayi Ağaç ve Orman Ürünleri Sanayi Metal Eşya- Makine Sanayi Taş ve Toprağa Dayalı Sanayi Maden (Mermer) Sanayi Diğer İşyeri Sayısı 79 56 80 69 57 69 64 48 İstihdam 946 288 2797 112 241 1239 925 196 Durumu Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü 145

K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı Bu konuda yeterli bilgi elde edilememiştir. K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve alınan Önlemler: K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği: İlimiz Ergani İlçesi faaliyet gösteren Ergani Çimento Fabrikası için geçmiş yıllarda etrafa yaydığı toz emisyonun Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği inde de belirtilen sınır değerleri üzerinde olması dolayısıyla 1997 yılında Valiliğimizce Çevre Kanunu nun ilgili hükümleri gereği para cezası, Ergani Belediye Başkanlığınca da kapatma cezası uygulanmıştır. İşletmenin elektrofiltresi ve soğutma kulesinin yenilenmesi ve revizyonu yapılarak faaliyete geçmiş ve böylece işletmenin çevreye uyumlu halde çalışması sağlanmıştır. İlimizde N.V.Turkse Perenco ve TPAO tarafından petrol çıkarma faaliyetleri ve çıkarılan petrolün pompalanması esnasında kullanılan enerji, Katin Petrol sahasında kurulu bulunan doğalgaz çevirim istasyonundan elde edilmektedir. İlimizde asbestin üretilen ve işlenen herhangi bir tesis bulunmamaktadır. K.6.2 Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği: Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği ve ilgili tebliğler gereği; İlimizde faaliyet gösteren sanayi kuruluşları periyodik olarak denetlenmektedir. Denetimler neticesinde atıksuyu mevcut olup arıtmadan ortama vermemesi gereken işletmelerden iş termin planı istenmiş, iş termin planlarında belirttikleri sürede arıtma tesisi yaptırmaları sağlanmış ve inşaatı devam eden arıtma tesisleri takip edilmektedir. Ayrıca denetimler neticesinde Deşarj İzin Belgesi ve Kanal Bağlantı İzni olmayan işletmelerin yetkili makamlara başvurusu sağlanarak bu belgeleri almaları sağlanmıştır. K.6.3 Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği: İlimizde N.V.Turse Perenco TPAO tarafından yürütülen petrol çıkarma faaliyetleri esnasında petrol itetim hatlarında çeşitli nedenlerden dolayı oluşan çatlaklardan sızan petrol toprağı kirletmektedir. Söz konusu şirket bünyesinde kirlenen toprağın temizlenmesi amacı ile bir laboratuar kurulmuştur. K.6.4 Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği: İlimizde gürültü kirliliğine neden olan sanayi tesisleri ile ilgili olarak 2872 sayılı Çevre Kanunu ve Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi Ve Yönetimi Yönetmeliği çerçevesinde, gürültü kirliliği kontrol ve denetimleri İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. 146

K.6.5 Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar: Diyarbakır İlinin yeraltı ve yerüstü su kaynaklarının korunması açısından endüstriyel ve evsel nitelikli sıvı atıkların S.K.K.Y. ve Ç.K.A.G.İ.L.H.Y. doğrultusunda bertarafının sağlanması önem taşımaktadır. İlimizde faaliyet gösteren ve endüstriyel sıvı atıkları olan sanayi kuruluşları yönetmelik hükümleri doğrultusunda denetlenmiş, arıtma tesisi kurmakla yükümlü işletmelere arıtma tesisinin yapılması ve çalıştırılması için gerekli yaptırımlar uygulanmıştır. İl merkezinden kaynaklanan evsel nitelikli atıksuların arıtılması için Büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından kurulan atıksu arıtma tesisinin fiziksel arıtma ünitesi çalışmakta olup kentin atıksuyunun analizlerle karakteri belirlenerek gereken diğer üniteler inşa edilerek tam kapasiteyle işletmeye alınmıştır. K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı: İlimizde, endüstriyel kaza riski olan tesislerin tespitine yönelik bir çalışma bulunmamaktadır. KAYNAKLAR 1- Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü 2- Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü 3- Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası Başkanlığı ile Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü ortak çalışması, Sanayi Envanteri 147

L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME L.1. Altyapı L.1.1. Su Sistemi İlimizdeki mevcut içme suyu iki ana gruptan ibarettir; kaynak suları ve derin kuyulardan dalgıç pompalarla çıkarılan sular. İlimizin su temini Dicle Barajı ve Gözeli Su Havzasından sağlanmaktadır. Gözeli su membası Diyarbakır ın en eski su kaynağıdır. Zamanla kaynağın su kapasitesi artırılmıştır. Ancak havza civarında kontrolsüz açılan sulama amaçlı kuyular ile küresel ısınma gibi çevre faktörlerinin etkisi ile havzada bulunan mevcut kuyuların bir kısmından su alınamamaktadır. Hâlihazırda kaynaktan sağlanan içme suyu 150 L/s, aktif olan kuyulardan (17 adet) da 200 lt/sn olmak üzere toplamda havzadan 350 lt/sn civarında su temini yapılabilmektedir. Elde edilen içme suyu sınıf YAS-I kalitede olup, havza içerisinde klorlanıp isale hattı ile şehir şebekesine verilmektedir. Gözeli su kaynakları ve 17 kuyudan dalgıç pompa ile çıkarılan sular Bağlar başı ana su deposuna isale hattı ile gelmekte ve dağıtımı yapılmaktadır. 2011 yılı içerisinde Havzadan 7.643.899 m3 su temini sağlanmış ve sadece klorlanıp tüketime sunulmaktadır. Su kirliliği için özel klorlama cihazları kullanılmaktadır. Klorlamanın sağlıklı yapılıp yapılmadığı her gün Çevre Sağlık Müdürlüğü teknisyenlerince şehrin çeşitli yerlerinden alınan su numunelerin tahlili ile denetlenmektedir. İlimizde içme ve kullanma sularının Hıfzıssıhha Müdürlüğü tarafından kimyasal ve bakteriyolojik analizleri yapılmakta olup Çevre Sağlık Müdürlüğü nce kontrolü yapılmaktadır Dicle Barajından temin edilen su ise İçme Suyu Arıtma Tesisinde arıtıma tabi tutulduktan sonra dağıtımı yapılmaktadır. Dicle Barajı Su Temin Sistemi Haziran 2001 tarihinde devreye girmiştir. Barajdan 2200 lük bir hat ile elde edilen su, Pompa istasyonuna iletilmekte, Pompa İstasyonundan yaklaşık 6 kilometre uzaklıktaki ve tesise göre 185 metre yükseklikte bulunan kondüvi yapısına ulaşmaktadır. Kondüvi yapısından yaklaşık 25 kilometre uzunluğunda 1600 mm çaplı cazibeli boru hattı ile Arıtma Tesisine ulaşmaktadır. Arıtma Tesisi 255.000 m3/gün kapasiteye sahiptir. 1995 yılında inşaatı başlayan tesis 2001 yılı ortalarında tamamlanarak Büyükşehir Belediye Başkanlığı DİSKİ Genel Müdürlüğü tarafından işletmeye alınmıştır. 2011 yılında tesisten 56.992.000 m3 su üretilip tüketime sunulmuştur. DİSKİ Genel Müdürlüğü tarafından su kayıplarına yönelik yürütülen etkin çalışmalar kapsamında; şebekede basınç regülâsyonu, SCADA projesi ile su dağıtımı ile üretimi arasında su dengesinin sağlanması ile ciddi miktarda geri kazanım sağlanmıştır. Kentin ortalama su tüketimi 200.000 m3/gün iken hâlihazırda 165.000 m3/gün civarındadır. Yıllık üretim miktarı ise 70 milyon m3/yıl iken 58 milyon m3/yıl civarına indirgenmiştir. 148

KAYAPINAR BAĞLAR BAĞLAR S. No Belediye ADNS 2009 H. Sayısı Derinlik ARITMA TESİSİ HARİÇ DİĞER AKTİF KAYNAKLAR 5216 SAYILI BELEDİYELER YASASI İLE DİSKİ YE BAĞLANAN YENİ YERLEŞİM BİRİMLERİ DÂHİL AKTİF SU KAYNAKLARI Köy Mezra Sondaj S. S. (m) D. S. (m) Q (lt/sn ) 1 Ağaçgeçit (kırtı) 346 35 95 2 Bağcılar 88 evler 350 100 20 55 3,0 3 Batıçanakçı Yemişalan 304 45 KAYNAK 4 Batıkarakoç 389 50 114 12 75 5,0 5 Batıkarakoç Karamus 226 29 144 28 122 3,0 6 Buçuktepe 37 6 195 130 157 2,0 (Hıgecug) 7 Buçuktepe Aşağıbeyan 171 28 68 20 40 10,0 (Hıgecug) 8 Develi 588 70 180 105 130 8,0 9 Gömmetaş (Sırım) 1045 140 100 30 74 5,0 10 Kabahıdır 551 65 152 90 140 1,0 11 Kolludere (kodı) 45 6 126 30 50 0,5 12 Kolludere (kodı) Eğertutmaz 264 35 140 100 120 4,0 13 Kolludere (kodı) Kaşıkçı 90 12 130 25 88 6,0 14 Kolludere (kodı) Taşdirek 452 60 140 28 70 4,5 15 Körtepe 838 90 148 50 108 5,0 16 Pınaroğlu (Mezrık) 190 20 152 64 76 3,0 17 Sarıdallı (Dırmeşur) 439 52 384 10 62 7,0 18 Topraktaş 515 60 98 5 63 10,0 19 Uzunbahçe (Baluc) 494 72 320 190 205 3,0 20 Uzunbahçe (Baluc) Ballıca 137 20 152 80 110 1,6 21 Yukarımollaali 201 25 180 35 100 1,5 (Melealiyajorin) 22 Beneklitaş 141 28? (Hestiya) 23 Beneklitaş Toprakevler 96 19 78 33 35 5,0 (Hestiya) 24 Cankatran 934 103 54 6 41 4,5 25 Cücük 235 30? 26 Cücük Balpınar(Gırzo 117 15? ) 27 Çölgüzeli 191 36 80 21 32 5,0 28 Çölgüzeli Serapgüzeli 1325 250 KAYNAK 29 Gözalan 373 50? 30 Gözalan Leylek 238 32 KAYNAK 31 Gözegöl 159 20 400 20 38 4,0 (Dengecük) 149

YENİŞEHİR 32 Gözegöl Alçak-Taşova 119 15 100 10 60 5,0 (Dengecük) 33 Talaytepe (Gırbelk) 1001 50 208 61 73 8,0 34 Uyandık (Sekar) 265 25 80 10 55 6,0 35 Yolboyu 2592 450 114 26 96 8,0 36 Yolboyu Çayır 86 15 85 72 75 3,0 37 Yolboyu Güldalı 29 5 100 15 58 3,5 (Tilolık) 38 Yolboyu Kuyusırtı 248 43 72 1 20 6,0 39 Büyükkadı 540 85 258 90 155 1,5 40 Büyükkadı Abdioğlu 44 7 130?? İnk 0,5 41 Dicle Tm yanı 8832 352 A=1, 48 10,5 1.044 5 42 DicleTm dışı 400 A=6 30 14,0 43 Dicle KH 323 A=2 51 9,0 44 Dicle Keson KAYNAK 45 Doğuçanakçı 87 17 300 20 168 5,0 46 Erimli (Sımaki) 1015 200 300 33 144 7,0 47 Esenbağ (Zeynıka) 455 70 250 4 140 3,5 48 Gencan 334 61 400 20 168 4,0 49 Gölpınar 569 75 252 15 162 4,0 (Aslanoğlu) 50 Hacıosman 268 30 290 10 148 4,0 51 Karabaş 997 110 322 68 159 5,0 52 Karpuzlu (Hacıis) 1196 170 400 A=13 4 15,0 53 Kervanpınar 120 320 0 100 5,5 642 54 Kırmasırt (İngici) 885 85 KAYNAK 55 Kozan 756 90 106 14 67 2,0 56 Köprübaşı 629 90 KAYNAK 57 Nahırkıracı (Şarabi) 357 60 152 20 120 2,2 58 Pınardüzü (Cırnık) 286 50 355 48 210 5,0 59 Sati (Satya) 923 120 180 30 72 10,0 60 Tanoğlu (Sadi) 204 30 200 30 158 2,0 61 Tavuklu 667 80 150 12 140 0,5 62 Yeşilvadi (Çarıklı) Hayvan 370 A=50 Borsası 63 Yeşilvadi (Çarıklı) DSİ 367 A=? 86 45,0 64 Yeşilvadi (Çarıklı) Kurtkayası 400 38 76 4,5 65 Yeşilvadi (Çarıklı) Geyiktepe 4457 763 400 70 120 4,5 66 Alpu (Karaveri) 308 40 455 32 105 6,0 67 Bahçelievler 305 28 40 15 30 8,0 68 Başil 494 80 412 6 45 10,0 69 Dökmetaş 652 70 152 12 102 6,0 (Karakilis) 150

GÖZELİ 70 Dökmetaş Temsanevleri 84 9 85 (Karakilis) 71 Güvendere 1020 140 54 6 41 4,5 (Kamişek) 72 Güvercinlik 401 40 28 10 16 10,0 (Aynetu) 73 Güvercinlik Harbut 200 20 54 28 40 9,0 (Aynetu) 74 Sancar (iğliyan) 156 25 150 0 115 3,0 75 Tanışık (Harbicin) 856 120 168 8 55 8,0 76 Üçkuyu 1104 110 110 18 67 7,0 77 Yolaltı (Şilbe) 6504 300 360 120 280 4,0 78 Yukarınasırlar 96 25 80 22 70 10,0 79 Yüksek(Aynetojori 401 40 70 15 20 5,0 n) 80 GÖZELİ 1 70 18,5 51 23,0 81 GÖZELİ 2 70 29 53, 23,0 5 82 GÖZELİ 3 56 17,6 39, 29,0 2 83 GÖZELİ 4 56 3 20 46,0 84 GÖZELİ 5 50 20 35, 33,0 5 85 GÖZELİ 6 60 21 38 23,0 86 GÖZELİ 7 40 0,5 1 47,0 87 GÖZELİ 8 60 2,4 24, 25,0 5 88 GÖZELİ 9 20 0,7 15, 31,0 1 89 GÖZELİ 10 22 0,5 12 25,0 90 GÖZELİ 11 70 9,8 40 42,0 91 GÖZELİ 12 70 4,3 52 38,0 92 GÖZELİ 13 70 1,9 10, 60,0 8 93 GÖZELİ 14 70 5 38 24,0 94 GÖZELİ 15 70 34 42, 23,0 7 95 GÖZELİ 16 70 12 39 22,0 96 GÖZELİ 17 70 33,5 53, Kuru 5 97 GÖZELİ 18 70 30 40 24,0 151

Şebeke ve dağıtım sistemi; İçme Suyu Dağıtım Projesi Genel Bilgileri: Kentin topoğrafik şartları göz önüne alınarak şebeke 6 basınç katına ayrılmıştır. İçme Suyu Dağıtım Projesinde değişik hacimlerde 11 adet birinci kademe ve 4 adet ikinci kademe olmak üzere 15 adet su deposu dizayn edilmiş ve projedeki toplam depo hacmi 214.000 metreküptür. Şebeke katlarında birinci ve ikinci kademe olmak üzere toplam 935.831 metre şebeke döşenmesi öngörülmüştür. Mevcut Durum: Depolar: DY2.2 Bağlarbaşı Su Deposu 30.000 m3 DY3.1 Peyas Su Deposu 30.000 m3 DY3.2 Karakuyu Su Deposu 15.000 m3 DY4.2 Tepeşehir Su Deposu 15.000 m3 DY5.2 Talaytepe Su Deposu 15.000 m3 TK 1 Toplu Konut Şilbe Su Deposu 2.500 m3 TK 2 Toplu Konut Üçkuyular Su Deposu 5.000 m3 Arıtma Arıtma Tesisi Su Deposu 10.000 m3 Toplam Aktif Hacim 122.500 m3 Şebeke: Şebeke de ise; 100 mm Pvc ile 1.400 mm Ç.B. çapları arasında değişen hatlar mevcuttur. 5216 Sayılı Yasa ile İdaremiz yetki sınırına bağlanan yeni yerleşim birimlerindeki şebeke çalışmamaları ile beraber değişik çaplarda toplam olarak 1.102 kilometre civarında şebeke hattı işletilmektedir. L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, atık su arıtma tesisi DİSKİ Genel Müdürlüğü tarafından faaliyete geçirilmiştir. Büyükşehir Belediyesine tabi olan atık su arıtma tesisi, şu anda % 30 verimle, mekanik olarak arıtma yapmaktadır. Şehirdeki evsel atık sular yaklaşık 694 km uzunluğunda toplama sistemi ile toplanarak, toplam 52 km uzunluğunda çapları 700 mm ile 1.800 mm arasında değişen kolektör hatlarına bağlanarak 2.000 mm lik tek bir kolektör hattı ile cazibeli bir şekilde arıtılmak üzere Atık su arıtma tesisine verilmektedir. Kent içindeki atık suların toplanıp bunların tekrar kullanıma sunulması amacıyla yapılan toplama sistemleri dört İlçe Belediyesinden; Suriçi sınırları dâhilinde tamamlanmış olup, Bağlar, Kayapınar ve Yenişehir Belediyesi yeni yerleşim alanlarında tamamlama çalışmaları devam etmektedir. DİSKİ Genel Müdürlüğünün Avrupa Birliği 2009-2013 IPA Kapsamında Kent Merkezinde ayrık sistemde Yağmur suyu projesi, Kentin E Havzasına hitap eden Batı kolektörü, Bağıvar-Çarıklı-Pirinçlik ve Üniversite Bölgesini kapsayan kanalizasyon şebeke çalışmaları yapılacaktır. Ayrıca, mevcut Mekanik Arıtma Tesisine ilave olarak Diyarbakır İleri Biyolojik Atıksu Arıtma Tesisi de IPA 2009-2013 dönemi kapsamında bulunmaktadır. 152

MEVCUT ARITMA ÜNİTELERİNİN AYRINTILARI ARITMA ÜNİTESİ BİRİM EBAT Giriş Pompa İstasyonu Ünite Sayısı Adet 1 Tank Genişliği m 17.00 Tank Uzunluğu m 25.00 Kaba Izgaralar Ünite Sayısı Adet 2 Kanal Genişliği m 1.80 Kanal Derinliği m 2.30 İnce Izgaralar Ünite Sayısı Adet 4 Yaklaşım Kanalı Genişliği m 1,00 Kanal Genişliği (Izgara Aşamasında) m 1,20 Kanal Derinliği m 2,05 Kum Ve Yağ Tutucular Ünite Sayısı Adet 4 Kum Aşaması Genişliği m 3,50 Yağ Aşaması Genişliği m 2,10 Tank Derinliği m 3,50 Tank Uzunluğu m 43,00 Her Bir Tankın Hacmi m3 636 Ön Çökeltme Havuzları Ünite Sayısı Adet 4 Tank Genişliği m 12,00 Tank Derinliği m 3,00 Tank Uzunluğu m 60,00 Hacim, Tane m3 2.160 Graviteli Yoğunlaştırıcılar Ünite Sayısı Adet 2 Tank Çapı m 12,00 Tank Derinliği m 4,50 Hacim, Tane m3 452 Anaerobik Çamur Çürütücüler Ünite Sayısı Adet 2 Hacim, Tane m3 3.500 Çürütücü Çapı m 16,50 Çürütücü Yüksekliği m 14,50 Çürütülmüş Çamur Depolama Tankı Ünite Sayısı Adet 1 Birim Hacim m3 1.175 Tank Çapı m 16,50 Tank Derinliği m 5,50 Biyogaz Depolama Tankı Ünite Sayısı Adet 1 Birim Hacim m3 3.500 Tank Çapı m 19,60 Çamur Deposu Ünite sayısı Adet 1 Ebatlar (uzunluk x genişlik x derinlik) m 51 x 12 x 2 Hacim, Tane m3 1.200 Deşarj Hattı Boru Çapı mm 1.400 Uzunluk m 250 153

Tablo l.1.atıksu arıtma tesisi dizayn verileri: 2005 yılı (Aşama 1) 2010 yılı (Dizayn) Eşdeğer nüfus 666,491 903,242 Günlük yağışsız mevsim debisi m 3 /gün 109,344 166,926 Ortalama saatlik debi m 3 /saat 4,556 6,955 Maksimum saatlik debi m 3 /saat 8,454 12,637 Minimum saatlik debi m 3 /saat 3,868 5,864 KOI yükü kg/gün 66,649 90,324 BOI yükü kg/gün 33,325 45,162 Toplam Azot yükü kg/gün 6,665 9,032 Toplam Fosfor yükü kg/gün 1,666 2,258 Kaynak: Diski Genel Müdürlüğü Atıksu arıtma tesisi çıkışında beklenen değerler tablo l.2 deki gibidir. Tablo l.2 Atıksu arıtma tesisi çıkışında beklenen değerler: 2005 yılı (Aşama) 2010 yılı (Dizayn) BOI mg/l 255 225 Azot mg/l 61 54 Fosfor mg/l 15 14 Kaynak: Diski Genel Müdürlüğü Atıksu arıtma tesisi çamur arıtım ünitesinden çıkan çürümüş çamurlar gerekli analiz ve araştırmalardan sonra uygun bulunursa tarım arazilerinde toprak iyileştirici ve gübre şeklinde kullanılması düşünülmektedir. 2010 yılı içerisinde tesiste 750.000 m3 gaz üretimi sağlanmış ve yaklaşık 300.000 m3 gaz tesiste kullanılmış, geri kalan ise; yakma ünitesinde yakılmıştır. L.1.3.Yeşil Alanlar: Diyarbakır kent merkezi ölçeğinde aktif yeşil alan 195.700 m 2 dir. Mevcut durumda göçten dolayı istatistikî rakamlar sağlıklı olmayabilir. Kişi başına düşen yeşil alan miktarı 0.66 m 2 dir. Bu yeşil alanın çoğunluğu kent halkının kullanımına açık alan değildir. Çoğu çay bahçeleri niteliğindedir. Pasif yeşil alanlar 1.800.000 m 2 civarındadır üniversite sahası: 1.000.000 m 2, Askeri alanlar: 600.000 m 2, Diğer resmi alanlar: 200.000 m 2. Aktif pasif alanlarda kişi başına düşen yeşil alan miktarı: 1.33 m 2 dir. Kentte yeşil alan olarak düşünülen 77.000 m 2 lik Koşuyolu ndaki alanın yaklaşık 1/2 si yeşil alan niteliğinde değildir. Bunun 5.000 6.000 m 2 lik bölümü yeşillendirilmiştir. 3194 sayılı İmar Yasası ile mücavir alanlarda kişi başına 7 m 2, mücavir alan dışında da 14 m 2 yeşil alan gerekli olduğu belirtilmiştir. Kentimizde yeşil alan miktarı ihtiyaca cevap verecek yeterlilikte değildir. Kentimize olan hızlı, zorunlu göç nedeniyle plansız bir şekilde gelişen hızlı yapılaşma sonucu çarpık, düzensiz imar planlarına uygun olamayan bir yapılaşma ortaya çıkmaktadır. Bu durumda olması gereken yeşil alanlar göz ardı edilmiştir. Ayrıca Kentin topoğrafya ve iklim 154

koşullarının etüdü, rüzgar yönünün saptanması, havadaki kirletici maddelerin özellikleri, kullanılacak bitkilerin bu maddelere toleransı, kentin ana yapı ve nüfus yoğunluğunun bilinmesi gerekir. Bilinçsizce izlenecek bir yeşil alan politikası olumsuz sonuçlar doğuracaktır. Kentte yapı kitleleri arasında geniş boşluk ve yeşil alanlar bırakarak ve kent çevresinde yeşil kuşaklar tesis ederek hava sirkülâsyonu sağlanmalıdır. Böylece havada biriken zararlı maddeler ortamdan uzaklaştırılır. Özellikle geniş yapraklı ağaç türlerinin bazı gaz ve tozları absorbe ederek havayı temizleme özelliği vardır. İlimizde kişi başına düşen yeşil alan miktarı dünya standartlarının oldukça altındadır. Yeşil alanların şehir içinde dağılışları ve her bir yeşil alanın kendi bünyesi içinde hangi özelliğe taşıdığı ve ne şekilde hizmet ettiği yönünde yeterli bir sistem ortaya koyulmalıdır. İlimizde yeşil alanların ilgili en son yapılan çalışmalar Dicle Bulvarı nın sol tarafında büyük bir alanın Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi tarafından yeşil alan olarak ayrılması olup çalışmalar devam etmektedir. İlimizde yeşil alanların şehir içindeki dağılımı Tablo l.3 te verilmiştir. Tablo l.3: Yeşil Alanların Kent İçindeki Dağılımı BULUNDUĞU YER (m2) AKTİF ALAN İstasyon Caddesi 2000 Alipınar Refüjleri 1000 Sento Caddesi 2400 Hatboyu Caddesi 1200 Dicle Bulvarı 2100 Seyrantepe Refüjleri 4300 Seyrantepe Dağkapı Hattı 10500 Mavi Park 3000 Belediye Önü 1000 RızanağaParkı 500 Yeşil Park 3000 Anıt Parkı 30000 Beyaz Park 1200 Kırmızı Park 1500 Eflatun Park 2000 Kültür Parkı 177100 Sur Dipleri 30000 Sur Dipleri (Çay bahçesi) 100000 Koşu yolu 77000 Gazi Köşkü 700000 Trafik Çay Bahçesi 9335 Toplam 1.157.135 155

BULUNDUĞU YER PASİF ALAN (m2) Üniversite Sahası 1.000.000 Askeri Alanlar 600.000 Diğer Resmi Alanlar 200.000 Kaynak: Büyükşehir Belediye Başkanlığı L.1.4.Elektrik İletim Hatları İlimizde mevcut (154 Kv ve 380 Kv lik) elektrik iletim hatları hallındaki bilgiler aşağıdaki tablolarda verilmiştir. İlimizde yeraltından geçen 380 veya 154 Kv lik elektrik iletim hattı bulunmamaktadır. Tablo.l.4.380 Kilovoltluk Enerji İletim Hatları : E.İ.H.Adı Uzunluğu D.Sayısı İletken Cinsi Karakaya-D.Bakır 95+897 236 3*(2*954)MCM ACSR D.Bakır-Batman 92+846,69 220 3*(2*954)MCM ACSR Kaynak: TEİAŞ Diyarbakır Müdürlüğü Tablo.l.5.154 Kilovoltluk Enerji İletim Hatları E.İ.H.Adı Uzunluğu D.Sayısı İletken Cinsi Maden-D.Bakır 69+431 218 3*477 MCM ACSR Karakaya-D.Bkaır 104+855,6 313 3*477 MCM ACSR Batman-D.Bakır 83+931 268 3*477 MCM ACSR D.Bakır-PS4 128+400 368 3*477 MCM ACSR D.Bakır-Mardin 81+180 243 3*477 MCM ACSR Branşman-D.Bakır 3 11+443 36 3*477 MCM ACSR Branşman 1-D.Bakır 3 0+695,5 4 3*477 MCM ACSR Branşman 2- D.Bakır 3 0+897,5 4 3*477 MCM ACSR Bingöl-Lice 60+869 174 3*477 MCM ACSR Branşman-D.Bakır 0+724 3 2*(3*477) MCM ACSR Karakaya- Kzy.İrt.Hat. 1+525 8 3*477 MCM ACSR Karakaya-Gny.İrt.Hat. 1+519 8 3*477 MCM ACSR Branşman - Etifosfat 13+535 38 2*(3*477) MCM ACSR Batman HES- Silvan 17+454,23 55 795 MCM ACSR D.Bakır3-D.Bakır2 Hat 3 12+193,74 41 1272 MCM ACSR D.Bakır-Batman 380 Kv 0+301 3 1272 MCM ACSR E.İ.H.154 kv D.Bakır 3 İrt Kralkızı-Ergani 28+058 81 3*1272 MCM ACSR D.Bakır3-D.Bakır 4 14+149,31 40 2*1272 MCM ACSR Dicle-Kralkızı 19+116,25 60 2*795 MCM Branşman-Bismil 4+710,37 14 2*477 MCM Kralkızı-D.Bakır3 38+219 113 1272 MCM Lice Silvan 68+583,4 198 1272 MCM ACSR Kaynak: TEİAŞ Diyarbakır Müdürlüğü 156

L.2.Ulaşım L.2.1. Karayolları L.2.1.1.Karayolları Genel Karayolları 9. Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanına giren Diyarbakır İlinde toplam devlet yolu uzunluğu 407 km., İl yolları uzunluğu ise 483 km. dir. Tablo l.6. Diyarbakır ın Bazı İllere Olan Uzaklığı İLLER UZAKLIK (km) ELAZIĞ 151 ŞANLIURFA 180 ADIYAMAN 206 MARDİN 96 SİİRT 187 BATMAN 99 ŞIRNAK 284 ANKARA 911 İSTANBUL 1314 İZMİR 1422 Tablo l.7. İl Merkezinin İlçelere uzaklığı İLLER UZAKLIK (km) ERGANİ 55 BİSMİL 55 ÇERMİK 86 ÇÜNGÜŞ 110 ÇİNAR 37 HAZRO 71 EĞİL 48 LİCE 88 KULP 127 SİLVAN 79 KOCAKÖY 61 DİCLE 87 HANİ 87 Kaynak: Çevre Durum Raporu, Diyarbakır, 2010 157

L.2.1.2. Ulaşım Planlaması İlin bir ulaşım analizi ve planlaması bulunmamaktadır. L.2.1.3. Toplu Taşıma Sistemleri Kent içi toplu taşımacılıkta özel şahıslara ait küçük otobüsler, hatlı minibüsler ile ticari taksiler kullanılmaktadır. İlimizde 5 adet kooperatif toplu taşımacılıkta etkin rol oynamaktadır. Günlük taşınan yolcu sayısı ile ilgili yeterli bilgi elde edilmemiştir. L.2.1.4. Kent İçi Yollar Diyarbakır kent merkezinde bir süredir yoğun olarak kent içi yolların düzenlenmesi sürdürülmektedir. Bu çalışmalar genel olarak yol genişletme çalışmalarından ibaret olup sıkışık bölgelerdeki trafiği rahatlatmaya yöneliktir. L.2.1.5. Araç Sayıları 2011 yılı Aralık ayı itibarıyla il genelinde kayıtlı motorlu araç sayıları tablo l.8 de, motorsuz araç sayıları tablo l.9 da verilmiştir. Tablo l.8 2011 itibarıyla tescilli araçlara ait istatistik formu (motorlu) ARAÇ CİNSİ İL MERKEZİ İL MERKEZİ VE İLÇELER Motosiklet 4833 6636 Otomobil 35810 45086 Minibüs 4024 6381 Otobüs 1072 1206 Kamyonet 15615 19565 Kamyon 4082 5225 Traktör 10082 18628 Çekici 469 711 Özel araçlar 318 361 Tanker 343 410 Arazi taşıtı 236 251 Diğer(iş mak.,zırhlı,sakat aracı,motorlu bisiklet) 1485 1584 Toplam 78369 106044 Kaynak:İl Emniyet Müdürlüğü Tablo1.9.2011Aralık ayı itibarıyla tescilli araçlara ait istatistik formu (motorsuz) ARAÇ CİNSİ İL MERKEZİ İL MERKEZİ VEİLÇELER Romork 57 57 Yarı römork 646 953 Toplam 703 1010 Kaynak:İl Emniyet Müdürlüğü 158

L.2.2 Demiryolları L.2.2.1. Kullanılan Raylı Sistemler İlimizde kent içi demiryolu taşımacılığı yoktur. Diyarbakır ın kent dışı demiryolu uzunluğu 150 km. dir. Demiryollarımızda yük treni, banliyö treni, posta treni ve ekspresler hizmet vermektedir. L.2.4. Havayolları Diyarbakır Havaalanı 2011 yılı verileri: Uçak trafiği : 6 972 Gelen yolcu :422 380 Giden yolcu : 422 679 Hava alanının şehre uzaklığı:6 km Terminal binası kapasitesi: 1.450.000 yolcu/yıl L.3. Haberleşme İlimizde İç Şebekeler İmar Planı mevcut olup imara uygun gelişen yerleşim birimlerinde yeraltı ağırlıklı, imar planı olmayan yerler ile kırsal yerleşim birimlerinde havai olarak tesis edilmektedir. Son zamanlarda havai telefon şebekelerinin sürekli çalınması üzerine kırsal alanda da kablolar yeraltına alınmaya çalışılmaktadır. Türk Telekom Diyarbakır İl Müdürlüğü hizmet sahası kapsamındaki şehir merkezlerinde mevcut telefon şebekelerinin %85 i yer altı %15 i havai şebekedir. Bu oran kırsal kesimde %60 yer altı, %40 havai şebeke şeklindedir. Bina içi telefon tesisatı (ankastre) olmayan binalarda daire ve iş yerlerine bina dışından telefon kabloları çekilerek pencere veya balkonlardan dairelere giriş yapılmakta bu da büyük bir çevre kirliliğine neden olmaktaydı. Bunun önüne geçilebilmesi için Diyarbakır daki alt yapı kuruluşları tarafından oluşturulan alt yapı koordinasyon merkezince (AYKOME) yeni inşa edilen tüm binalarda şartnamelere uygun bina için telefon tesisatı olup olmadığının İl Telekom Müdürlüğü tarafından denetlenmesi yönünde karar alınmıştır. Bu karar gereği yeni inşa edilen binalara İl Telekom Müdürlüğü nün onayı olmadan iskan ruhsatı verilmemektedir. Ankastre sisteminin eski binalarda da uygulanması için çalışmalar yapılmaktadır ve pek çok eski binaya ankastre sistemi tesis edilmiştir. Ankesörlü telefon,saha dolabı,menhol gibi telefon alt yapı birimleri türk Telekom tarafından çevreye uyum sağlayacak şekilde tasarlanmakta ve estetik bir görünümde tesis edilmektedir.kırsal alan telefon santrallerinin bir çoğunda elektrik enerjisi güneşten elde edilmektedir. Bütün bu çalışmalar yaşanabilir bir çevre sağlanmasına olumlu katkı sağlamaktadır. 159

L.4.İlin İmar Durumu Diyarbakır merkez yerleşim alanının Güneydoğu Anadolu Bölgesinde önemli ulaşım ağı odağında olması nedeniyle kentsel büyümesi yoğunluk kazanmış ve 1984 yılarında onaylanan Nazım İmar Planı, 1994 te revize edilmiş, bu revizyon da yetersiz kalınca GAP İdaresi tarafından Nazım İmar Planına uygun bir şekilde Çevre Düzeni Planı hazırlanmıştır. Son yıllarda, gerek çevre illerden, gerek ilin kendi kırsal nüfusunun kent merkezine göçünün hız kazanmasıyla mevcut imar planları, plan dili, yaklaşımı ve kararları itibariyle günümüz ihtiyaçlarını karşılamaktan oldukça uzaktır. Bu yüzden yeni bir Çevre Düzeni Planının hazırlanması gerekmektedir. Nitekim son yıllarda hızla artan nüfus ile birlikte hız kazanan konut yapılaşması ve sanayi gelişimi göz önünde bulundurularak Büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından başlatılan Mevzi İmar Planı çalışmaları devam etmektedir. Mevcut Çevre Düzeni Planı içerisinde bulunan belediyeler Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Yenişehir Belediyesi, Sur Belediyesi, Bağlar Belediyesi, Bismil Belediyesi, Çınar Belediyesi, Bağıvar Belediyesi, Kayapınar Belediyesi, Çarıklı Belediyesi ve Ambar Belediyeleri olmak üzere 10 belediyeyi kapsamaktadır. İlimiz merkeze bağlı Yolboyu Köyünde düşünülen ve Çevre düzeni planında OSB olarak belirtilen yer OSB olarak kullanılmamaktadır. Diyarbakır İl İdare kurulu Diyarbakır- Ergani Karayolu üzerinde Yaytaş Köyü civarında 08.06.1995 tarih ve id.ku.01-1995/367 sayılı kararı almış ve söz konusu 1/5000 ve 1/1000 ölçekli mevzi plan teklifi GAP Bölge kalkınma İdaresi Başkanlığınca incelenmiş ve uygun görülerek 388 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin 3. maddesi uyarınca imzalanmıştır. Yapılan Çevre Düzeni Planına göre konut alanlarındaki yoğunluklar şöyle belirlenmiştir: Diyarbakır Seyrek yoğunluklu konut alanlarında brüt yoğunluk 280 kişi/hektar Orta 420 kişi/hektar Yüksek 525 kişi/hektar Bismil Tarımsal nitelikli konut alanlarında brüt yoğunluk 280 kişi/hektar Seyrek yoğunluklu 200 kişi/hektar Orta yoğunluklu 300 kişi/hektar Yüksek yoğunluklu 450 kişi/hektar Çınar Seyrek yoğunluklu konut alanlarında brüt yoğunluk 150kişi/hektar L.5.İldeki Baz İstasyonları Sayısı İl sınırları dahilinde Telekomünikasyon kurumu Diyarbakır Bölge Müdürlüğü tarafından izin verilen ve kurulu bulunan baz istasyonları sayısı aşağıdaki gibidir. (01.01.2011-31.12.2011 tarihleri arası) 160

Tablo I.10 İldeki Baz İstasyonları Sayısı OPERATÖR İL TOPLAM 2G 3G 2G +3G TOP. TURKCELL 163 37 200 VODAFONE 89 20 109 AVEA 37 32 69 TOPLAM 289 89 378 KAYNAKLAR : 1. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 2. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası 3. İl Emniyet Müdürlüğü 4. D.S.İ. X. Bölge Müdürlüğü 5. Telekomünikasyon Bölge Müdürlüğü 6. PTT Başmüdürlüğü 7. Mülga Bayındırlık İl Müdürlüğü 8. TEİAŞ Diyarbakır Müdürlüğü 161

M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS M.1.Kentsel ve Kırsal Planlama M.1.1.Kentsel Alanlar M.1.1.1.Doğal özelliklerin Kent formuna etkileri Diyarbakır İli Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin orta bölümünde yer almaktadır. Doğuda Siirt, Muş; Güneyde Mardin; Batıda Urfa, Adıyaman, Malatya; Kuzeyde Elazığ ve Bingöl İlleri ile çevrilidir. Güneydoğu Anadolu yu kuzeyden bir yay gibi çevreleyen, Güneydoğu Toros Dağ Kuşağı nın güneyinde, Karacadağ Volkanitleri nin oluşturduğu aşınmış bir plato üzerinde yer almaktadır. Kent Dicle Havzası nda, Dicle Nehri nin batısında, vadi tabanından yaklaşık 100 metre yükseklikte 650 metre yükseklikte bir düzlükte kurulmuştur. İldeki Tarıma elverişli ovalar Dicle ye kavuşan dere ve çayların açtığı vadi boyların sıralanmıştır. Bu ovalar, İlin Güney, Güneydoğu ve Batı kesimlerinde yer almaktadır. Tarıma elverişli ovaların en zengin olduğu İlçeler; Ergani, Merkez, Çınar, Bismil ve Dicle dir. Kent merkezinin yaklaşık 40 km batısındaki plato üzerinde yükselmiş bir ada görünümünde olan Karacadağ ın en yüksek yeri 1957 metredir. Dicle Nehri, planlama alanı içinde, kuzey-güney doğrultusunda geçerek, güneyde, doğuya yönelmektedir. Nehrin ana kollarından olan Ambar Çayı planlama alanının doğusundan, Havar Çayı güneyinden geçmekte, Devegeçidi Çayı ise kuzey sınırını oluşturmaktadır. Diyarbakır ekonomik yapısının geri kalmışlığına karşın nüfus 1 milyonu aşan İller arasında yer almaktadır. Diyarbakır kentinde büyük nüfus toplanması dışında İlde nüfus dağılımını belirleyen en önemli etkin çevre koşullarıdır. İl kırsal kesiminde mezralar şeklindeki küçük yerleşme biçimi yaygındır. Bunun nedenleri yörede göçebe ve yarı göçebe yaşamın önemli olması, feodal yapının belli ölçülerde sürmesi, topografik yapı, ulaşım ağının yetersizliği ve tarımsal üretimin gelişmemiş olmasıdır. İlde nüfus (yerleşim) tarıma elverişli toprakların, sulama olanaklarının ve uygun iklim koşullarının bulunduğu alanlarda toplanmıştır. Ovalarda kurulmuş, halka hem tarla tarımı, hem hayvancılık, hem de bağcılıkla geçiren köyler daha fazla nüfusludur. Diyarbakır ın iklimi, doğal kaynakları ve gelişme potansiyeli, kentin iç göçlerden payını kırsal yerleşimlerin nüfus erozyonuna uğramasıdır. İlde işsizlik oranının istatistiklere göre %14 olması bu durumu kanıtlamaktadır. Nüfus artış hızındaki dönemsel dalgalanmalarda ülkenin ekonomik ve toplumsal konjonktürü ve kırsal alanlardaki sosyal ve ekonomik zorlukların etkili olduğu bilinmektedir. 162

M.1.1.2. Kentsel Büyüme Deseni: Diyarbakır, 15.355 km 2 lik yüzölçümü olup, toplam GAP alanı içinde %20 lik bir alan oluşturmaktadır. Diyarbakır ili, güneyinde Mardin, doğusunda Batman, batısında Şanlıurfa ve Adıyaman, kuzeyinde Elazığ, Bingöl ve Muş illerimizle çevrilidir. Diyarbakır yaylası adı verilen ve yükseltisi 500 800 m. olan çanak biçimi havzayı kuzeyden Güneydoğu Torosları yayı kuşatmıştır. Güneybatısında ise 1.938 m. yükseklikte Karacadağ ve güneyinde Mardin eşiği yükselmektedir. Havzanın eksenini geniş Dicle Vadisi oluşturmaktadır. Diyarbakır genelde tarıma dayalı toprak yapısına sahip olması ve bölgede GAP projesiyle birlikte yatırım alanların genişlenmesi ve buna paralel olarak da kent yerleşimlerinde nüfus açısından cazip olmuştur. Öngörülen yerleşme deseni ise: Mevcut eğilimler ve öngörülen ekonomik gelişme stratejileri, büyük kentlerin önemlerini koruyacağını göstermektedir. Bölge kentsel deseninin plan döneminde, mevcut eğilimlere de uygun olarak, Çok Eksenli ve Kutuplu bir form şeklinde gelişmesi öngörülmüştür. Önerilen yerleşme deseninde, Diyarbakır Kenti, Diyarbakır-Bismil-Batman Ekseni içinde yer almaktadır. Bu form esas itibariyle 1989 GAP Master Planı nda öngörülen ve 1990 lardaki gelişmelerle güçlenen Kırık - Gelişme - Aksı ve bu aksın doğu yönünde devamı ile aksın çeperlerinde yüksek potansiyel gösteren alanlardan oluşmaktadır. Planda bölge makro formunun tespit ve geliştirilmesindeki temel ilke, gelişmelere karşı koyarak yeni kutuplar yaratmak değil, mevcut gelişmeleri güçlendirici önlemlerle yığılma ekonomilerinden ve dışsal ekonomilerden yararlanarak etkinliği artırmak ve Bölge nin sosyo-ekonomik yapısının değişimine ivme kazandırma olduğu belirtilmektedir. Desenin büyük yerleşmeleri, Gaziantep, Diyarbakır Şanlıurfa olarak belirmektedir. Bu üç ana yerleşmede GAP bölgesindeki nüfusun yüzde 37 si, kentsel nüfusun ise yüzde 56 sının barınacağı öngörülmüştür. Nüfusun yığılmasına koşut olarak, özellikle sanayi ve hizmetlerdeki istihdamın, önemli bir bölümü kentsel gelişme eksen ve kutuplarında yer alacaktır. Diyarbakır-Bismil-Batman Kentsel Gelişme Ekseninde 1,221,000 kentsel nüfus öngörülmüştür. M.1.1.3. Planlı kentsel gelişme alanları: Diyarbakır merkez yerleşim alanının Güneydoğu Anadolu Bölgesinde önemli ulaşım ağı odağında olması nedeniyle, kentsel büyümesi yoğunluk kazanmıştır. Bu itibarla kentsel gelişme alanı Sur dışına taşmıştır. 1985 yıllarında onaylanan nazım imar planı gelişmeler karşısında yetersiz kalmış, gecekondulaşma hızla büyümüştür. Plan 1992 yılında revize edilmiştir. Diyarbakır kenti için yeni mevzi imar planı kapsamında Büyükşehir Belediye Başkanlığı ile GAP İdaresi Başkanlığı arasında çalışmalar devam etmektedir. Kent gelişim yönü; güneyde havaalanı, doğuda kentin bulunduğu platodan 100 m. Aşağıdaki Dicle Nehri Vadisi ve batısındaki 7. Kolordu askeri alanı gibi kentsel gelişmeyi 163

sınırlayıcı eşiklerin bulunması, ayrıca bu bölgedeki zeminin sağlamlığı kent gelişim yönünün kuzeybatı ve batı yönünde oluşumunu zorunlu hale getirmiştir. Kentsel arazi kullanım oranları Tablo m.1. dedir. Tablo: m.1. Diyarbakır Merkez Kentsel Arazi Kullanımı Kullanışlar Alan (ha) % M2 / Kişi Konut 598 9.80 14.03 Ticaret 20 0.33 0.47 Sanayi Depolama 227 3.72 5.33 Küçük Sanayi 20 0.33 0.47 Eğitim Tesisleri İlkokul 14 0.23 0.33 Orta ve Mesleki Eğitim 29 0.48 0.68 Yüksekokul 2700 44.26 63.35 Sağlık Tesisleri 18 0.30 0.42 Kamu Kuruluşları 458 7.51 10.75 Kentsel Yeşil Alanlar 13 0.21 0.31 Spor Alanları 5 0.08 0.12 Sosyal Kültürel Tesisler 50 0.82 1.17 Dini Tesisler 4 0.07 0.09 Mezarlık 22 0.36 0.52 Devlet Karayolu 90 1.48 2.11 Kent içi Yollar 145 2.38 3.40 Demiryolu 27 0.44 0.63 Askeri Alanlar 1275 20.90 29.92 Özel Mahsül Alanları 288 4.72 6.76 Boş Alanlar 98 1.61 2.30 TOPLAM 6101 100.00 143.15 Kaynak: Diyarbakır İmar Planı Araştırması, Büyükşehir Belediyesi M.1.1.4. Kentsel Alanlarda Yoğunluk : Diyarbakır ili merkez ilçe ile birlikte 17 ilçe, 28 bucak 29 belediye ve 800 köyden oluşmaktadır. 2010 yılı nüfus tespitine göre Diyarbakır ilinin toplam nüfusu 1.528.958 dir. Bunun 1.090.172 si şehir merkezlerinde; 438.786 sı kırsal kesimlerde yaşamaktadır. Buna göre, 2010 yılında nüfusun %71,3 ü kentlerde, %28,7 si kırsal kesimlerde yaşamaktadır. Başka bir değişle Diyarbakır da kentleşme oranı %71,3 dir. İlin nüfus yoğunluğuna bakıldığında km2 başına 101 kişi düşmektedir. Kent merkezindeki nüfus yoğunluğu alt belediye ve mahallelere göre farklılaşmaktadır. Bunlardan bazıları aşağıdaki gibidir: Bağlar:685 ki/ha Yenişehir:300 ki/ha Bağlar mah: 120 ki/ha Koop mah: 580 ki/ha Yeniköy mah: 200 ki/ha Yenişehir mah: 210 ki/ha Şeyh Şamil mah: 590 ki/ha Şehitlik mah: 210 ki/ha Mevlana Mah: 1000 ki/ha Dicle mah: 300 ki/ha Muradiye mah: 990 ki/ha Fatih mah: 980 ki/ha Kayapınar: 120 ki/ha Suriçi: 700 ki/ha Kayapınar da Huzurevleri mah. Bu yoğunluklara dâhil edilmemiştir. Huzurevleri gecekondu mahallesi 400 ki/ha yoğunluğundadır. Bu sonuçlarla Diyarbakır da üç temel nüfus yoğunluğu tespit edilmiştir. 164

Az yoğunluk:120 ki/ha Orta yoğunluk:300 ki/ha Yüksek yoğunluk: 700 ki/ha Kaynak: Diyarbakır ili gelişme planı 2. ön raporu Nazım imar planı çerçevesinde nüfusun dağılımı Tablo m.2 de verilmiştir. Tablo: m.2. Kentsel Nüfusun İlk Kademe Belediyelerine Göre Dağılımı Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi M.1.1.5. Kentsel Yenileme Alanları: Yeni sınır düzenlemeleri sonucunda Büyükşehir Belediye sınırları 5 kat artarak 125,600 hektara büyümüştür. Böylece merkeze yakın olan Kayapınar, Çarıklı ve Bağıvar gibi kentsel yerleşmelerle birlikte, geniş kırsal ve tarımsal bölgeler de planlama alanı içine alınmış olmaktadır. Kentsel kullanımların ve yapılı çevrenin bulunduğu bölgeler ile kırsal nitelikli 165

bölgelerin sosyal, ekonomik, demografik ve mekânsal bakımlardan farklılıklarının proje sürecini de etkileyecek olması nedeniyle çalışmalar kentsel ve kırsal bölge ayrımına dayalı olarak yapılmıştır. Büyükşehir Belediyesi ni oluşturan Sur, Yenişehir ve Bağlar İlkkademe Belediyeleri ile, Büyükşehir e bağlanan Kayapınar, Çarıklı ve Bağıvar İlkkademe Belediyeleri nin kentsel nitelikli bölgelerini kapsamaktadır. Büyükşehir sınırları içine alınarak mahalleye dönüştürülmüş olan kırsal yerleşmelerden, Silvan yolu çevresindeki Dönümlü, Yiğitçavuş ve Karaçalı, Elazığ yolu çevresindeki Yolaltı, Üçkuyu, Şanlıurfa yolu çevresindeki, Talaytepe, Serapgüzeli (Gözeli), Gömmetaş ve Yolboyu (Pirinçlik), Mardin yolu üzerindeki Özdemir yerleşmeleri, kentsel gelişmelerden etkilenmiş olmaları ve olası gelişmelerden etkilenmeye açık olmaları nedeniyle kentsel bölge içinde sayılmışlardır. 1990 yılında hazırlanan tarihi kent dokusunun korunmasına yönelik 1/1000 ölçekli Suriçi Koruma Amaçlı İmar Planı 1/2000 olarak düzenlenmiş, Ekler bölümünde, Harita m.1 de verilmiştir. M.1.1.6. Endüstri Alanları Yer Seçimi: İlimizde gelişen sanayi tipleri özelliklerine göre farklı yerlerde kurulmuştur. Özellikle küçük ölçekli sanayi tipleri ( atölye tipi ) kent merkezinde değişik mekânlarda kurulmuştur. İlimizde atölye tipi sanayi tesisleri 1. ve 2. Sanayi Sitelerinde yoğunlaşmıştır. Büyük endüstriyel kuruluşlar Diyarbakır - Ergani ve Diyarbakır Şanlıurfa Karayolları güzergâhlarında yoğunlaşmıştır. Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi ( OSB ) Diyarbakır Ergani karayolları 25 km civarında kurulmuştur. Diyarbakır kent merkezindeki sanayi alanlarının yaklaşık 200 ha.. gibi büyük bir alan kapladığı tespit edilmiştir. Bu durum zaten sıkışık olan kent merkezindeki yaşam kalitesini düşürmekte ve bu sanayi kuruluşlarının Ergani yolunda 523 ha. üzerinde kurulu olan OSB ye taşınmasını gerektirmektedir. Kentte Diyarbakır Atatürk Stadının güneyinde yer alan ve Sümer Halıya ait olan sanayi tesisleri Diyarbakır Büyükşehir Belediyesine yeşil alan yapma karşılığında hibe edilmiş ve buradaki 10 ha. lık alan yeşil alana (Sümer parkı) dönüştürülmüştür. M.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar: Diyarbakır Tarihi surlarının Çevre Düzenleme Projesi üzerine yapılan değişiklikler onaylanmış; çalışmalar devam etmektedir. Bu proje sur diplerindeki yapıları kaldırıp sur çevresine yeşil bir koruma bandı çevrelemekle ilgilidir. Aynı zamanda surların restorasyon çalışmaları sürdürülmekte, 4 kapı ve 4 burcu kapsamaktadır. Bu proje tahrip olmuş surların korunmasını amaçlamaktadır. Kültürel ve tarihi açıdan uzun bir geçmişi olan Diyarbakır ilinin birçok bölgesinde arkeolojik çalışmalar uzun zamandır sürdürülmektedir. 166

M.1.2. Kırsal Alanlar: M.1.2.1. Kırsal Yerleşme Deseni: Diyarbakır ili yerleşim alanı içerisinde 17 ilçe, 28 bucak 29 belediye ve 800 köyden oluşmaktadır. Diyarbakır ili kırsal alan yerleşiminde genel olarak belirli bir plan olmamakla beraber yerleşim yerlerinin topoğrafik özelliklerine göre; dağ eteklerinde, düz ovalarda, vadilerde iklim ve sosyo-ekonomik faktörlere bağlı olarak yerleşim yapılanması gözlenmektedir. Diyarbakır il yerleşim alanı içerisinde yer alan toprakların büyük bir bölümü tarıma dayalı kullanılmakta olup, kırsal alan kullanımı aşağıda göstermiştir. Arazi Kullanma 1 9 6 8 1 9 8 2 Kuru Tarım 562.311 612.925 Sulu Tarım 25.106 40.477 Bağ-Bahçe 34.193 28.705 Çayır-Mera 448.217 381.642 Orman-Funda 404.245 384.662 Irmak Yatağı 17.226 16.054 Çıplak Kaya 33.037 42.439 Tarım arazilerinin nitelik ve kullanım esaslarının belirlenmesi, korunması ve tarım dışı amaçlarla kullanılması ile ilgili ilke ve esaslar 5403 sayılı Toprak Koruma Ve Arazi Kullanımı Kanunu çerçevesinde plan kararları ile belirlenmektedir. Toprak, topoğrafya özellikleri ile iklim koşulları mevcut sulama durumu ve arazinin kullanma biçimi de dikkate alınarak yapılan bu sınıflandırmaya göre araziler, tarımsal potansiyelleri itibariyle 4 grupta toplamıştır. Mutlak tarım arazileri ( Birinci Derece Önemli Tarım Arazileri) Bitkisel üretimde; toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerinin kombinasyonu yöre ortalamasında ürün alabilmesi için sınırlayıcı olmayan, topoğrafik sınırlamaları yok veya çok az olan; ülkesel, bölgesel veya yerel önemi bulunan, hâlihazır tarımsal üretimde kullanılan veya bu amaçla kullanıma elverişli olan arazileri, Diyarbakır ili Arazi Varlığı ve 1/100.000 ölçekli Toprak Etüd Haritaları ndaki birinci ve ikinci sınıf topraklar, mutlak tarım arazisi olarak alınmıştır. Özel Ürün Arazileri ( İkinci Derece Önemli Tarım Arazileri) Mutlak tarım arazileri dışında kalan, toprak ve topoğrafik sınırlamaları nedeniyle yöreye adapte olmuş bitki türlerinin tamamının tarımın yapılmadığı ancak özel bitkisel ürünlerin yetiştiriciliği ile su ürünleri yetiştiriciliğinin ve avcılığın yapılabildiği, ülkesel, bölgesel veya yerel önemi bulunan arazileri, Toprak etüt haritalarındaki üçüncü, dördüncü sınıf topraklar ikinci derece önemli tarım arazisi olarak alınmıştır. 167

Dikili Tarım Arazileri ( Üçüncü Derece Önemli Tarım Arazileri) Mutlak ve özel ürün arazileri dışında kalan ve üzerinde yöre ekolojisine uygun çok yıllık ağaç, ağaçcık ve çalı formundaki bitkilerin tarımı yapılan, ülkesel, bölgesel veya yerel önemi bulunan arazileri, Toprak etüd haritalarında bahçe tarımı yapılan alanlar üçüncü derece önemli tarım arazisi olarak alınmıştır. Marjinal Tarım Arazisi (Diğer Tarım Arazileri ) Mutlak tarım arazileri, özel ürün arazileri ve dikili tarım arazileri dışında kalan, toprak ve topoğrafik sınırlamalar nedeniyle üzerinde sadece geleneksel toprak işlemeli tarımın yapıldığı arazileri, Toprak etüd haritalarında üçüncü, dördüncü, beşinci, altıncıve yedinci sınıf topraklar marjinal tarım arazileri olarak alınmıştır. İlimizde planlama alanındaki arazilerin tarımsal potansiyeli tablo m.3. de verilmiştir. Planlama alanındaki arazilerin %57 sini mutlak tarım arazileri, %19 unu ikinci derece önemli tarım arazileri oluşmaktadır. Tablo m.3.planlama Alanındaki Arazilerin Tarımsal Potansiyeli Alan (ha) % Mutlak Tarım Arazileri 71.561 57,0 İkinci Derece Önemli Tarım Arazileri 23.897 19,0 Üçüncü Derece Tarım Arazileri 490 0,4 Marjinal Tarım Arazileri 16.085 12,8 Göletler 616 0,5 Çevre Düzeni Planı Yerleşik ve Planlı Alanlar 12.951 10,3 Toplam 125.600 100,0 Kaynak: Diyarbakır İli 1/100.000 ölçekli toprak etüd haritalarından elde edilmiştir. Tarım Dışı Kullanıma İzin Verilen Tarım Alanları Tarım topraklarının korunması ile 03.07.2005 tarihinde, 5403 sayılı Toprak Koruma Ve Arazi Kullanımı Kanunu yürürlüğe girmiştir. Tarım İl Müdürlüğü verilerine göre, sanayi ve konut gelişimi, akaryakıt istasyonu, maden çıkarımı, taş ve kum ocağı tesisi, enerji nakil hattı vb. altyapı tesisleri gibi faaliyetlerle ilgili olarak, planlama alanı içinde 33 yerde izin verilmiştir. İzin verilen alanların toplamı 2046 hektardır. İlimizde tarım dışı amaçla kullanıma izin verilen alanların listesi aşağıda sunulmuştur. 168

Tablo m.4. Tarım dışı kullanıma izin verilen alanlar : Kullanımlar Alan (ha) Sanayi Tesisi 77,2 Konut Yerleşme Alanı 128,0 Sosyal Donatı (Eğitim Tesisi) Alanları 26,0 Akaryakıt İstasyonu 121,4 Altyapı (ENH. vb.) Alanları 463,4 Taş ve Kum Ocakları 1205,0 Belediye Hizmetleri ( Hayvan Pazarı) 25,1 Toplam 2046,1 Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü M.1.2.2. Arazi Mülkiyeti: Kamu arazilerinin varlığı planlamada yerleşme maliyetini azaltıcı etkisi nedeniyle önemli bir araç olarak değerlendirilmektedir. Bu alanların öncelikle, kamusal gereksinmelere uygun biçimde sosyal ve teknik altyapı alanı olarak yada düşük gelirlilerin konut gereksinmelerine yönelik projelerde değerlendirilmesi öncelik almaktadır. Diyarbakır kenti ve çevresindeki arazilerin kadastroları büyük ölçüde yapılmıştır. Kent içindeki kadastro paftaları, parselasyon ve imar uygulamaları sayısallaştırılmıştır. Kentin çevresindeki kadastro paftaları fotogrametrik yöntemlerle yapılmıştır. Çevre köylerin kadastral bilgileri son yıllarda sayısallaştırılmış ve koordinatlı hale gelmiştir. Suriçi nde kentsel sit alanında kadastral sınırlar üzerinden plana göre imar hakkı verilmektedir. Planlı gelişme gösteren Yenişehir ve Kooperatif mahallelerinde, Kayapınar ın yerleşik alanın büyük bir kısmında, Bağlar Belediyesi nin Bağcılar Bölgesinde imar planına ve İmar kanununun 15. ve 16. maddesine göre kadastro parseli ölçeğinde uygulamalar yapılmıştır. Planlı gelişen alanda bu yöntemle 1174 hektar alanın parselasyonu yapılmıştır. İmar kanununun 18. maddesine göre arazi ve arsa düzenlemesi yapılan alan 1305 hektardır. Köşkler mahallesinde, Urfa yolu çevresinde, Hamravat Evleri güneyinde Kayapınar yerleşik alanında, imar uygulamaları yapılmıştır. Çarıklı Belediyesi nin planına göre 18. madde uygulaması yapılmıştır. Toplu konut ve toplu işyeri uygulamaları kapsamında parselasyon ve uygulama görmüş olan alanlar 268 hektardır. Uygulama görmüş alanlar, Şilbe Toplu Konut alanı ve Üçkuyu Toplu Konut alanıdır. Ayrıca, Üniversite kampus alanı içerisinde ve Silvan yolu üzerinde 450 evler toplu konut uygulamalarıdır. Toplu işyeri olarak uygulama yapılan alanlar Küçük Sanayi Sitesi ve Gıda Toptancılarıdır. Hazine mülkiyetleriyle ilgili mülkiyet listeleri Defterdarlık Milli Emlak Müdürlüğü nden; Meralarla ilgili listeler Tarım İl Müdürlüğü nden; Vakıf arazileriyle ilgili listeler Vakıflar İl Müdürlüğü nden elde edilmiştir. 169

Mülkiyet Haritası ve tablolarda 1000 m2 den büyük kamu parselleri esas alınmıştır. Diyarbakır kentsel alanında kamu arazilerinin yetersiz ve küçük parsellerden oluştuğu görülür. Toplam kamu arazisi büyüklüğü 15341 ha dır. Büyükşehir belediyesi sınırları içerisindeki alanın %11,9 si kamuya ait arazilerdir. Kamuya ait arazi miktarı tablo m.5. te verilmiştir. Tablo m.5. Kamuya Ait Araziler Hektar % Mera 9400 7,48 Belediye 264 0,21 Hazine 5367 4,27 Vakıf 309,9 0,01 Toplam 15341 11,98 Kamu arazileri varlığı üç bölgeleme üzerinden incelenmiştir. Birincisi, yapılaşmış alanı kapsayan kentsel alan dır. İkincisi, yapılaşmamış olan alanın çevresinde, gelişme eğilimi olan alanlar, üçüncüsü, Büyükşehir sınırları içinde kalan, gelişme eğilimi olmayan alanlardır. Kamuya ait araziler dört kategoride ele alınmış olup, tescil dışı araziler, tescil edilmiş araziler, Toplu Konut Yasa sı kapsamındaki araziler ve meralardır. Tescil dışı araziler tapuya tescil edilmemiş fakat devletin hukuk ve tasarrufunda olan yerlerdir. 3402 Kadastro Kanunu nun 16.maddesinde Devletin hüküm ve tasarrufu altında bulunan kayalar, tepeler, dağlar, bunlardan çıkan kaynaklar gibi, tarıma elverişli olmayan sahipsiz yerler ile deniz, göl, nehir gibi genel sular olarak tanımlanan alanlar tescil dışı alanlardır. Planlama alanı içerisinde tapulama harici alanlar vadi tabanları ile, taşlık arazilerdir. Bu tür araziler, hazine, kamu kurum ve kuruluşları, il, belediye köy veya mahalli idare birlikleri tüzelkişiliği, adlarına tescil edilen arazilerdir. Hükümet, belediye, okul binaları, köy odası, hastane, pazar yerleri, boşluklar ve benzeri hizmet malları bu arazilerdendir. Bu araziler maliye hazinesi ya da belediye adına tescil edilmektedir. Hazine arazileri, kullanım amacı ile kamu kurumlarına için tahsis edilirler. Kamu arazilerinin mekansal dağılımı incelendiğinde, kentsel alanda diğer bölgelere oranla daha az kamu arazisi bulunduğu görülmektedir. Kentin çeperlerine doğru kamu arazileri artmaktadır. Arazilerin bir kısmı hisseli mülkiyet bir kısmı ise işgalli arazilerdir. Kamu arazilerinin mekansal dağılımı tablo m.6. da verilmiştir. Tablo m.6. Kamu Arazilerinin Bölgelere Göre Dağılımı Hazine Belediye Vakıf Mera TOPLAM Kentsel Alan 966 91 74 99 1230 Gelişme Alanı 1350 12 238 1269 2869 Kentsel Alan Dışı 1303 0 0 3300 4603 TOPLAM 3619 103 312 4668 8702 Hazine arazilerinin planlama alanı içerisindeki dağılımında kentsel alandan çevreye doğru hazine arazisinin arttığı görülmektedir. Kentsel alanda 414 ha, gelişme alanında 1057 170

ha, kentsel alan dışında 1913 ha hazine arazisi bulunmaktadır. Gelişme alanında kamu arazisinin varlığı planlama açısından önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Büyükşehir Belediyesi ve ilk kademe belediyelerinin arazi kullanımı tablo m.7. de verilmiştir. Tablo m.7. Büyükşehir Belediyesi ve ilk kademe belediyelerinin arazi kullanımı 171

172

Hazine adına 1439 parsel kayıtlı olup, yüzölçümü 5367 ha dır. Hazine arazilerinin % 48,79 u Sur belediyesi sınırları içerisinde, %13,80 i Bağıvar da, %13,74 ü Kayapınar da, %12,86 sı Bağlar da bulunmaktadır. Büyükşehir Belediyesinin 625 adet taşınmazı bulunmaktadır. Bunun 319 u arsa, 27 si okul, 52 si yeşil alan, 10 u otopark, 3 ü sağlık tesisi, 11 i cami, 80 i tarla, 56 sı ticaret, 8 i mezarlık, 2 si kültür merkezi, 8 i direkhane, 6 sı bağ ve 43 ü değişik mülkten oluşmaktadır. Bu arsaların 210 adedi Yenişehir, 209 u Sur, 128 i Bağlar Belediye sınırları içerisindedir. Kentsel alan içerisinde 76 ha, gelişme alanı içerisinde ise 10 ha belediye arazisi vardır. 264 ha olan belediye arazileri toplam alanın %0,21 ini kapsamaktadır. Kamu arazilerinin belediyelere göre dağılımı ve ortalama parsel büyüklükleri tablo m.8. ve tablo m.9. da verilmiştir. Tablo m.8.kamu Arazilerinin Belediyelere Göre Dağılımı BELEDİYE MERA BELEDİYE HAZİNE VAKIF hektar % hektar % hektar % hektar % BAĞIVAR 1872 19,91 0 0,00 741 13,80 1 0,32 BAĞLAR 830 8,84 98 37,28 690 12,86 0 0,00 ÇARIKLI 404 4,30 11 4,25 71 1,32 0 0,00 KAYAPINAR 3514 37,38 60 22,65 737 13,74 7 2,26 SUR 1023 10,88 34 13,02 2619 48,79 18 5,83 YENİŞEHİR 1757 18,69 60 22,79 509 9,48 283 91,59 TOPLAM 9400 100,00 264 100,00 5367 100,00 309 100,00 Tablo m.9. Kamu Arazilerinin Ortalama Parsel Büyüklükleri BELEDİYE MERA BELEDİYE HAZİNE VAKIF parsel hektar ort.parsel parsel hektar ort.parsel parsel hektar ort.parsel parsel hektar ort.parsel s. b. s. b. s. b. s. b. BAĞIVAR 99 1872 18,91 0 0 0,00 107 741 6,92 2 1 0,50 BAĞLAR 56 830 14,83 128 98 0,77 142 690 4,86 0 0 0,00 ÇARIKLI 16 404 25,27 5 11 2,24 16 71 4,43 0 0 0,00 KAYAPINAR 62 3514 56,67 76 60 0,79 313 737 2,36 93 7 0,08 SUR 135 1023 7,58 209 34 0,16 737 2619 3,55 29 18 0,62 YENİŞEHİR 79 1757 22,24 210 60 0,29 124 509 4,10 67 283 4,22 TOPLAM 447 9400 21,03 628 264 0,42 1439 5367 3,73 191 309 1,62 Toplu Konut Yasası Kapsamındaki Araziler; Toplu Konut İdaresi, 5273 nolu kanunla; sağladığı arazi ve arsaları olduğu gibi veya planlayarak, altyapı tesislerini kısmen veya tamamen ikmal ederek veya ettirerek ihtiyaç sahiplerine satmaya, kiralamaya, trampaya, irtifak hakkı tesis etmeye; kamu kurum ve kuruluşları eliyle pazarlamaya ve satmaya yetkili kılınmıştır. Üçkuyu Toplu Konut Alanı 188 hektar büyüklüğündedir. Toplu konut alanında bulunan meralar 2004 yılında 5273 numaralı kanunla yapılan değişikliğe göre TOKİ nin başvurusu üzerine hazine arazisi olarak TOKİ ye tahsis edilmiştir. Bu kanuna göre: Toplu Konut İdaresi Başkanlığının talebi, Maliye ve Bayındırlık ve İskân bakanlarının müşterek teklifi ve Başbakanın onayı ile belirlenen arsa üretim alanlarında bulunan Hazineye ait arsa ve araziler ve Hazine adına tescil edilecek arsa ve arazilerin mülkiyeti Toplu Konut İdaresi Başkanlığına 173

bedelsiz olarak devredilir. Alanın %57 si TOKİ ye ait olup, diğerleri özel mülkiyete aittir. Toplu Konut İdaresi Başkanlığı, kanundaki görevleri çerçevesinde, gerçek ve tüzel kişilere ait arazi ve arsaları ve bunların içerisinde veya üzerinde bulunan her türlü eklenti ve yapıları kamulaştırmaya yetkilidir. Şilbe Toplu Konut Alanı ise 1994 planında Gecekondu Önleme Bölgesi olarak planlanmıştır. 1994 yılında belediyenin yaptığı bir plan değişikliğiyle toplu konut alanına çevrilmiştir. Yine 1994 yılında Belediye nin mülkiyetinde olan alan TOKİ ye satılmıştır. Buradaki toplu konut uygulamalarını TOKİ yapmaktadır. Meralar; Mera alanları ile ilgili bilgiler Diyarbakır Tarım İl Müdürlüğünden elde edilmiştir. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları içerisinde 9399 ha mera alanı bulunmaktadır. Kent bütününün % 7,48 i mera alanlarından oluşmaktadır. Meralar kamu arazileri arasında en büyük orana sahiptir. Bunların %37,3 ü Kayapınar da, %19,9 u Bağıvar da, % 18.6 sı Yenişehir Belediyesi sınırları içindedir. Mera alanlarının dağılımında, kentsel alandaki mera alanlarının toplam mera alanına oranı % 3,4 iken, gelişme alanlarında oldukça büyük alanların mera statüsünde olduğu görülmektedir. 5178 sayılı, 27.5.2004 tarihli, Mera Kanununda köy yerleşim yeri ile uygulama imar planı veya uygulama planlarına ilave imar planlarının hazırlanması, toprak muhafazası, gen kaynaklarının korunması, milli park ve muhafaza ormanı kurulması, doğal, tarihi ve kültürel varlıkların korunması, sel kontrolü, akarsular ve kaynakların düzenlenmesi için ihtiyaç duyulan yerlerin, ilgili müdürlüğün talebi, komisyonun ve defterdarlığın uygun görüşü üzerine, valilikçe tahsis amacının değiştirilebileceği ve söz konusu yerlerin tescillerinin hazine adına, vakıf meralarının tescillerinin ise vakıf adına yaptırılacağı belirtilmiştir.yasada durum ve sınıfı çok iyi, iyi ve orta ile arazi kullanım kabiliyet sınıfı bir, iki, üç olan mera, yaylak ve kışlakların belirtilen durumlarda tahsis amacı değişikliği yapılamayacağı belirtilmiştir. Vakıf arazileri; Vakıf arazileri toplam 191 parsel ve 309 ha dır. Ortalama parsel büyüklüğü ise 1,65 ha dır. Vakıf arazileri Suriçi, Kayapınar, Hevsel bahçeleri, Köşkler ve Şilbe köyünde yoğunlaşmıştır. Suriçi ndeki vakıf mülkleri daha çok konut ve ticaret amaçlı kullanılan yapılardan oluşmaktadır. Bu alandaki parsel sayıları yüksek olmakla birlikte oldukça küçük parsellerdir. Kentsel alan içerisinde 70 ha gelişme alanında 221 ha vakıf arazisi vardır. M.2. Altyapı Bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler Altyapı Ulaşım ve Haberleşme başlığı altında verilmiştir.. M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri Diyarbakır kentinde kullanım amaçlarına göre bina sayıları aşağıda verilmiştir. 174

M.3.1. Kamu Binaları : Diyarbakır kenti 1950 lere kadar su içinde kalmış ve eski yapısını önemli ölçüde korumuştur. Bu yıllara dek ticaret yollarının kente girdiği dört kapı, taşıdığı işlevlere bağlı olarak kentsel arazi kullanımı belirgin şekilde etkilemiştir. 1940 larda kentte yeni bir bayındırlık hareketi başlamıştır. Bu yıllarda yapılan yeni imar planına uygun olarak sur dışında Genel Müfettişlik ve Kolordu Komutan, Vali Konağı, Tekel Fabrikası, Lise Erkek Sanat Okulu, Halkevi, Orduevi, kışlalar, hastane, Bayındırlık Müdürlüğü ve havaalanı yapılmıştır. Aslında sur içine sıkışmış olan kentin sur dışında geliştirilmesi düşüncesi XIX. YY. ın ikinci yarısına değin uzanır. Kentin sur dışına çıkmasına önayak olan kişi, 1868 1875 döneminde Diyarbakır da 7 yıl valilik yapan Kars lı Hatunoğlu Kurt İsmail Paşa dır. Valiliği sırasında sur dışına Vilayet Konağı, hastane ve kışla binaları yaptırmıştır. 1935 te I. Genel Müfettişlik ve bazı Devlet dairelerinin kent dışına çıkması ile yeni kentin gelişmesinde bir adım daha atılmışsa da kent dışına yayılma hareketi 1950 ye değin çok zayıftır. Bu tarihte Yenişehir de bazı resmi daireler yapılmıştır. Kentin sur dışındaki gelişmesi kuzeybatı ve batı yönünde olmaktadır. Öteki yönlerde kent geniş askeri kullanım alanları topoğrafik engellerle çevrili olduğu için geniş alanlara gereksinimi olan kamu kuruluşları ( Üniversite, Tarım Araştırma ve Kavakçılık Enstitüleri gibi ) ırmağın doğu yakasında yerleşmektedir. Doğudaki Dört Yol dan kuzeye ve güneye doğru uzanan ve Yenişehir e giden yolların bağlandığı cadde üzerinde 1950 den sonra bazı resmi daireler ve çeşitli bürolar bulunmaktadır. Bankalar kent merkezinde, Gazi ve İnönü Caddeleri nde yer almaktadır. Genel olarak kamu binaları kent içinde değişik bölgelerde toplam 400 ha.lık bir alan üzerinde dağılım göstermektedir. Kamu kuruluşlarının dağılımı Harita m.2. de gösterilmiştir. DPT ce yapılan Türkiye Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi Araştırması na göre, Diyarbakır 5. kademe merkez olarak tanımlanmıştır. 5. kademe merkez olarak Diyarbakır Kentinin etki alanına, ilin daha çok doğu ve güneyindeki yerleşmeler girmektedir. Bunlar, Diyarbakır, Mardin, Siirt, Batman, Şırnak, Van, Hakkâri, Bitlis illeri ile Şanlıurfa ilinin, Siverek, Hilvan, Bingöl ilinin, Merkez, Genç, Solhan ilçeleridir. 5.kademe: Bölge merkezi, bölgesel ölçekte ticaret, sanayi ve hizmetler fonksiyonlarını, 4.kademe: Yöresel merkez ticaret, hizmetler, küçük sanayi ve sanayi fonksiyonlarını barındırmaktadır. Diyarbakır ın Büyükşehir statüsüne geçişi, buna paralel olarak kentin demografik, sosyal ve ekonomik yapısının değişmesi, gelişmesi, işlevsel ilişkilerin çevre belediyeleri ve kentsel bölgeyi de kapsayacak biçimde yaygınlaşması, mekânsal sürekliliğin kentin etki alanının genişlemesi metropoliten özellikler kazanmasına neden olmuştur. Diyarbakır kenti, bu niteliklerinden ötürü bölgesindeki etkileri açısından 5. kademe merkez işlevlerini barındırmaktadır. 175

Diyarbakır da merkezi bulunan Bölge Müdürlüklerinin yetki alanları açısından, Diyarbakır ili dışında, genelde Batman, Siirt, Mardin ve Şırnak illerini kapsadığı görülmektedir. Bazı Bölge Müdürlüklerinin Şanlıurfa ve Bingöl illerini de kapsamaktadır. Bölge müdürlüklerinin yetki alanları ile Diyarbakır ilinin 5. kademe merkez olarak etki alanlarının büyük bir kısmı ve 4. kademe merkez olarak kapsadığı alanların tümü çakışmaktadır. Diyarbakır kentinin bütün olumsuzluklara karşın hizmet sektörü ağırlıklı bir bölge merkezi olduğu görülmektedir. Diyarbakır ın bölge merkezi özelliğini destekleyen işlevler; o Havaalanı (bölgesel) o Üniversite, Hastane (Bölgesel) o Kamu Kurumları Bölge Müdürlükleri (bölgesel) o Organize Sanayi Bölgesi (bölgesel ve kentsel) o Küçük Sanayi Siteleri (kentsel) o Toptan ve Perakende Ticaret (bölgesel, kentsel) o Hizmet Sektörleri (bölgesel, kentsel) Diyarbakır kentinde konumlanmış sivil uçuşların da yapıldığı askeri havaalanı, kamu kurumlarının bölge merkezlerinin önemli bir bölümünün kentte konumlanması, yine bölgeye hizmet veren üniversitenin varlığı Diyarbakır ın bölgesel merkez olma özelliğini destekleyen işlevler olarak öne çıkmaktadır. Bölge kentlerinin dikkate değer bir bölümü Diyarbakır Havaalanı nı kullanırken, bölge nüfusunun dikkate değer bir bölümü de başta üniversite ve devlet hastaneleri olmak üzere bu kentte konumlanmış sağlık kurumlarına ait binaları kullanmaktadır. 176

177

M.3.2. Okullar: Diyarbakır ilinde, özellikle terör ve göçler nedeniyle büyük ölçüde gerileyen okullaşma oranı, son yıllarda sağlanan huzur ortamı içinde yeniden ileri düzeylere ulaştırılmıştır. Çeşitli nedenlerle kapalı bulunan 151 köy okulu 2000-2001 ve 2001-2002 eğitim-öğretim yıllarında eğitime açılmıştır. Ayrıca yoğun göçler nedeniyle 1998-2001 yıllarında artan devamsızlık oranı alınan tedbirler sonucu 2001-2002 öğretim yılında düşmeye başlamıştır. Sayısal veriler göstermektedir ki mesleki ve teknik liselerdeki öğrenci sayısı genel liselere göre oldukça düşüktür. Oysa yükseköğretim programlarına sınırlı sayıda öğrenci geçiş yapabilmekte, kalan genel lise mezunu öğrenciler açıkta kalmaktadır. Sınıf mevcutları açısından, ilköğretimde şehir merkezinde en yüksek değerlere ulaşılırken, ortaöğretimde ilçelerdeki mevcutların daha yüksek olduğu görülmektedir. 8 yıllık zorunlu ilköğretim uygulaması sonunda ortaöğretime olan talep hızla artarken, şehir merkezine göre altyapısı yetersiz olan ilçelerde büyük yığılmalar ortaya çıkmıştır. Tüm öğretim kademelerinde büyük altyapı yatırımlarına ihtiyaç vardır. 8 yıllık zorunlu ilköğretim uygulaması, eski sistemdeki ilk ve ortaokulların kapasitelerini çok zorlamıştır. Özellikle Diyarbakır İl Merkezindeki bu okulların bina kapasitelerini artırmak için hemen hemen her okulun bahçesine ek binalar yapılmış ve öğrenciler yerleştirilmeye çalışılmıştır. Ancak bu durum okul bahçelerini yetersiz hale getirmiştir. Yükseköğretim kurumlarını bünyesinde toplayan Dicle Üniversitesi oldukça geniş bir yerleşim alanına sahiptir. Halen şehir merkezinde bulunan ve üniversitenin en fazla öğrenci kapasitesine olan Eğitim Fakültesi nin bazı bölümleri Diş Hekimliği ve Mimarlık Fakülteleri binalarına yerleştirilmiştir. Fakülte binasının temeli atılmış durumdadır. Dicle Üniversitesi Rektörlüğünce hazırlanan Diyarbakır ili gelişme planı ön raporuna göre; ilimizde normal eğitime geçilmesi ve derslik başına düşen öğrenci sayısının 30 a indirilmesi için mevcut dersliklere ilaveten ilköğretimde 4764, ortaöğretimde 338 dersliğe ihtiyaç duyulmaktadır. Halen ilimizde mevcut köy okullarına ait 430 lojman bulunmakta ve 341 ek lojmana ihtiyaç duyulmaktadır. İlimizdeki öğretim kurumları ile ilgili sayısal veriler tablo m.10. da verilmiştir. 178

Tablo m.10.eğitim Kademelerine Göre Okul, Öğrenci ve Öğretmen Sayısı Okul Öncesi İlköğretim Ortaöğretim öğrenci Öğretmen Öğrenci Öğretmen Genel Mesleki ve Teknik Okul Erkek Kız Erkek Kadın Okul Erkek Kız Erkek E Kadın Okul Öğrenci Öğretmen Öğrenci Öğretmen Kız Erkek Kız Erkek Kadın Okul Erkek Kız Erkek Kadın Toplam 376 7446 6367 18 240 1080 169908 143483 4888 3449 47 30944 16592 1156 466 22 5919 3712 421 251 MERKEZ 171 4109 3506 12 178 260 94344 81414 2669 2217 26 21576 12398 867 358 11 4040 3031 295 226 BİSMİL 33 779 646 0 8 117 14161 11770 407 224 5 2722 1083 72 28 2 336 85 19 4 ÇERMİK 27 345 278 0 7 93 6053 5330 214 98 2 616 351 24 1 1 348 28 24 3 ÇINAR 32 424 361 0 7 83 7786 5865 242 145 1 575 187 15 10 0 0 0 0 0 İ L Ç E ÇÜMGÜŞ 5 56 59 0 3 34 1356 1204 45 38 1 124 80 8 0 0 0 0 0 0 DİCLE 11 177 136 0 2 50 4878 3627 111 60 1 271 110 11 6 0 0 0 0 0 EĞİL 6 80 78 0 1 36 2789 2180 86 40 2 466 114 10 1 0 0 0 0 0 ERGANİ 27 464 419 4 12 115 12354 10803 426 219 3 2509 1402 96 40 4 557 237 51 13 HANİ 9 172 143 0 1 28 3877 3049 80 57 1 334 79 9 3 0 0 0 0 0 HAZRO 8 87 75 0 0 36 2195 1631 56 30 1 206 40 4 2 0 0 0 0 0 KOCAKÖY 7 78 68 0 2 22 1913 1680 64 45 1 345 123 7 2 0 0 0 0 0 KULP 9 93 87 0 1 65 3843 2991 89 50 1 327 195 9 5 0 0 0 0 0 LİCE 6 82 51 0 3 33 2611 2170 77 40 0 0 0 0 0 1 408 197 17 0 SİLVAN 25 500 460 2 15 108 11748 9769 322 186 2 873 430 24 10 3 230 134 15 5 Kaynak: İl Milli Eğitim Müdürlüğü 2009 179

M.3.3. Hastane ve Sağlık Tesisleri: Tablo m.11. 2000 yılı itibarıyla Diyarbakır İl ve İlçelerinde Yataklı Tedavi Kurumlarının Durumu : Sağlık kurumunun adı Yatak Hekim sayısı Yoğun Bakım Kadro Fiili Yatak Uz. Prts. Ünitesi işgal Kan Merkezi Hemodializ Ünitesi oranı Diyarbakır D. Hast. 500 400 58.2 69 22 1 1 1 Doğumevi Hast. 125 97 73.2 11 8 0 0 0 D.Bakır Çocuk Hast. 250 231 65.4 16 23 1 0 0 D.Bakır Göğüs Hast. 300 96 67.3 8 12 0 0 0 Bismil Devlet. Hast. 25 30 22.7 5 8 0 0 0 Ergani D. Hast. 50 35 40.4 2 9 0 0 0 Lice D. Hast. 50 0 0 0 0 0 0 0 Silvan D. Hast. 100 75 4.6 3 4 0 0 0 Çınar Sağlık Merk. 10 10 0 0 3 0 0 0 Çüngüş Sağlık Merk. 10 10 0 0 2 0 0 0 Dicle Sağlık Merk. 10 10 17.3 0 1 0 0 0 Hazro Sağlık Merk. 10 10 0 0 1 0 0 0 Kulp Sağlık Merk. 25 10 0 0 1 0 0 0 Dicle Ü. Eğit. Arş.Has. 1050 925 69.6 173 251 1 1 1 SSK Diyarbakır Hast. 330 339 53.6 38 0 1 1 1 Özel Diyarbakır Hast. 20 4.1 6 0 0 0 0 0 Özel Sevgi Hast. 15 15 14.3 0 0 0 0 0 TOPLAM 2880 2313 59.4 331 345 5 3 3 Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü Tablo m.12. Diğer sağlık kuruluşlarının dağılımı: Sağlık kuruluşunun adı Sayısı Bölge Hıfzısıhha Enstitüsü 1 Sıtma ve tropikal hastalıklar 1 Eğitim ve Araştırma Merkezi İl Halk Sağlığı Laboratuarı 1 Kızılay Kan Merkezi 1 SSK Dispanseri 2 Belediye Sağlık Merkezi 1 Özel Hastane 2 Ağız ve Diş Sağlığı Merkezi 1 Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü Tablo m.13.diyarbakır Kenti- Sağlık Tesisleri Türü Statü Sağlık Tesisinin Personel Sayısı Sayısı Doktor Sağlık P. Diğer Toplam Hastane* Kamu 7 873 1.590 1.582 4.045 Hastane Özel 2 24 18 29 71 Hastane Toplam 8 897 1.608 1.611 4.116 Dispanser Kamu 6 31 61 28 120 Sağlık Ocağı Kamu 26 122 290 100 512 Poliklinik, Tıp Merk. ve Lab. Özel 51 88 39 69 196 Toplam 100 1.138 1.998 1.808 4.944 * Listeye dâhil olan TSK'ya ait bir hastanenin personel bilgileri yer almamıştır ** Listeye dâhil olan ait bir dispanserin personel bilgileri yer almamıştır Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 180

Kentimizde hastane ve sağlık tesisleri Hastaneler Caddesi olarak bilinen bölgede bulunup kentin merkezinde konumlanmıştır. Ayrıca Urfa yolu üzerinde SSK Devlet Hastanesi inşaatı devam etmekte olup aynı bölgede Devlet Hastanesi de düşünülmektedir. Koruyucu ve birinci basamak iyileştirici sağlık hizmetleri (sağlık ocakları belirli bir bölgede nüfus tabanlı hizmet verdikleri için il genelinde homojen şekilde yayılmaktadır. İl merkezinde yer alan bazı hastaneler çevre illere de hizmet vermektedir. M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler: İlimizde tiyatro oyunlarının sahnelenmesi için, Büyükşehir Belediye Başkanlığı bünyesinde kurulan Mehmet Akif Ersoy Tiyatrosu ve Devlet Tiyatrosu ve Orhan Asena Tiyatro Salonu olmak üzere üç adet tiyatro salonu bulunmaktadır. Tablo m.14. Tiyatrolar (2009-2010) Türkiye G.Doğu.A. Diyarbakır Devlet Tiyatroları 34 1 1 Resmi Kurum Tiyatroları 88 2 1 Özel Tiyatrolar 79 1 0 Kaynak: TÜİK Tablo m.15. Tescilli Yapılar A. Yıl sonu mevcudu C. Yıl içinde tescil kararı kalkan B. Yıl içinde tescil edilen D. Geçen yıl sene sonu mevcudu ------------------------------------------------------------------------------------------------------- Türkiye G.Doğu A. Diyarbakır Tek Yapılar A... 27.868 1.892 298 D... 26.734 1.886 298 Askeri A... 559 24 6 Kültürel ve Dinsel A... 7037 383 79 D... 6837 380 79 İdari Yapılar A... 530 36 9 D... 520 35 9 Sivil Mimari Örnekleri A... 17.908 1.445 204 D... 17.364 1.445 204 Sit Alanları A... 3673 355 34 D... 3408 317 34 Arkeolojik A... 3017 343 32 D... 2788 305 32 Doğal Anıtlar A... 370 4 2 D... 343 4 2 Kaynak: D.İ.E. 181

M.3.5. Endüstriyel Yapılar: Tablo m.16.diyarbakır Kenti, İşletme Belgeli Konaklama Tesisleri Belge İşletme Oda Yatak Cinsi Adedi Sayısı Sayısı Turizm İşletme Belgesi Belediye İşletme Belgesi 16 22 958 513 1.824 996 Toplam 38 1471 2.820 Diyarbakır Kenti İşletme Belgeli Yeme İçme Tesisleri Turizm İşletme Yatırım Belgesi 2 - - Diyarbakır Kenti İşletme Belgeli Seyahat Acenteleri Turizm İşletme Belgesi Kaynak: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 45 - - Kentteki küçük sanayi yapıları, sur içindeki eski kentte, ticaret alanları yakınında ve Seyrantepe deki sanayi sitesinde yer almaktadır. İlimizde sanayi son yıllardaki teşvik ve krediler sayesinde bir ivme kazanmış olup gün geçtikçe kurulan işletme sayısı artmaktadır. İlimizdeki sanayi tesisleriyle ilgili ayrıntılı bilgi Sanayi ve Teknoloji başlığı altında verilmiştir. Kentteki sanayi tesislerin çoğu, Elazığ yolunun 27. Km sinde 523 ha lık bir alan üzerine kurulu olan OSB ye taşınmaktadır. M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar: Diyarbakır da göçerler ve hareketli barınaklar konusunda bir araştırma yapılmamıştır. İlde yaz sezonunda göçerler gelip geçici olarak barınırlar. M.3.7. Otel Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Binalar: Kentte tarihi ve kültürel potansiyel bulunmakla birlikte turizm sektörü gelişmiş değildir. Kentte işletme belgeli toplam 38 adet konaklama tesisi bulunmakta ve bunların toplam oda ve yatak sayıları ise sırasıyla 1.474 ve 2.820 olarak ortaya çıkmaktadır. Kentte ayrıca 6 adet yeme içme tesisi ile 45 adet seyahat acentesi bulunmaktadır. İlde yer alan konaklama tesisleri ile ilgili sayısal veriler tablo m.16. da verilmiştir Diğer çalışmalar Turizm başlığı altında incelenmiştir. M.3.8. Bürolar ve Dükkânlar: 1982 yılı bilgilerine bakıldığında Diyarbakır da ticaret alanlarının dağılımı hakkında şunlar söylenebilir. 182

Diyarbakır kentinde ticaret işlevleri asıl olarak sur içinde yer almaktadır. Sur içinde doğu-batı doğrultusunda uzanan Mardin Kapı ile Dağkapı arasındaki cadde ( Gazi Caddesi) kentin ana ticaret eksenini sağındaki oluşturmaktadır. Bu yolu dik kesen Urfa Kapısı ve Yeni Kapı arasında uzanan yol ile, bu caddelerin sağındaki ve solundaki yollarda ikinci derece ticaret merkezleridir. Kentin sur dışına çıkması konut alanlarının kuzey ve kuzeybatıdan gelişmesiyle bu yönde surun Elazığ Caddesi prestij ticaret ekseni olarak gelişmiştir. Doğu batı doğrultusunda uzanan ana ticaret ekseninin Dağkapı yakınında açıldığı Dörtyol çevresi kentin modern çarşısının odağını oluşturmaktadır. Bu Dört Yol, gerek kentin çeşitli kesimlerine giden başlıca yolların çıkış noktası olması, gerekse ticaretle ilgili başlıca kurumların bu çevrede toplanmış olması nedeniyle kent merkezinin en canlı ve en önemli yeri durumundadır. Dörtyol dan ana ticaret ekseni üzerinde batıya doğru daha çok geleneksel çarşı yer almaktadır. Bu çarşıda ilin kırsal kesimde ve kentin düşük gelir gruplarına hizmet veren küçük üretim, el sanatları ve ticaret kuruluşları bulunmaktadır. Ana ticaret ekseninin hemen hemen ortasına rastlayan İkinci Dörtyol (Balıkçılarbaşı: Dörtyol ) Bu geleneksel çarşı nın ağırlık merkezini oluşturmaktadır. Bu Dört Yol un doğusuna düşen kesimde Yemeniciler Çarşısı, Demirciler Çarşısı, Ayakkabıcılar Çarşısı, Buğday Pazarı, eski ve eşyalarının satıldığı Sipahi Pazarı gibi kırsal nüfus hizmet veren belli meslek gruplarının bir araya gelerek ayrı ayrı oluşturduğu çarşılar yer almaktadır. Kuzeydoğuda kentin gelişme yönünde uzayan Elazığ Caddesi 1955 ten sonra prestij ticaret ekseni olarak gelişmiştir. Eczaneler kent merkezinde Gazi ve İnönü Caddeleri nde, doktor ve avukat büroları doğuda, Dağkapı yakınındaki Dörtyol çevresinde, gıda ve giyim eşyası toptancıları Melik Ahmet Caddesi nde toplanmışlardır. Planlama kapsamında büyüyen Diyarbakır kentinin büyük bir merkeze ihtiyacı olduğu görülmekte ve bunun için de en uygun yer Şanlıurfa-Elazığ yolu ve bu kavşak etrafında özellikle Urfa yolu paralelinde yağ damlası şeklinde gelişmesi öngörülmüştür. M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma: Diyarbakır kırsalında yapılaşma geleneksel köy yapılanması olarak karşımıza çıkar. Köylü hayvanını ve ekim için gerekli ekipmanını muhafaza edebilecek planda çift katlı önünde avlusu ve altında ahırları olan genellikle düz ve düze yakın mekanlarda yapılanmaya dayanır. Ancak son yıllarda yol, su elektrik ve TV. Ve telefon gibi modern çağın gerekleri köylere kadar ulaşmış, bu çağa uygun geleneklerine bağlı yapılaşma dikkat çekmektedir. Yapılan yapılar özellikle taş, kerpiç yapılar ve dam evlerken son zamanlarda beton ve briket evler göze çarpmaktadır. 183

M.3.10. Yerel Mimari Özellikler: Diyarbakır da köklü bir mimari gelişiminin varlığını ortaya koyan eski yapıların başında, bugün de dikkate değer örneklerine rastladığımız evler gelmektedir. En az beşbin yıllık bir geçmişe malik olan Diyarbakır ın evleri de yüzyıllarca değişerek şehrin tarihi kimliğine ve iklim şartlarına en uygun bir duruma gelmiş ve böylece kendine özgü bir mimari doğmuştur. Diyarbakır evleri ekseriyetle kara bazalt taşından inşa edilmiştir. Bazen yalnız bodrum kısmı bazalt taşından, üst kat ise, arası tuğla dolgu, ahşap karkas olarak inşa edilmiştir. Şehirde kullanılan iki türlü bazalt vardır. Biri fazla miktarda delikli olan, çıkarılması ve işlenmesi kolay, deliklerinin ayrı bir güzellik verdiği, yerli halk tarafından dişi taş diye tanınan türdür. Diyarbakır evlerinde ayrı bir yeri olan avlunun döşemeleri daima delikli bazalt taşından yapılmaktadır. Buharlaştırmayı sağlamak ve sıcağın bunaltıcı tesirinden kurtulmak için bu en iyi vasıtadır. Diğeri ise, erkek taş denilen, nispeten daha az kullanılan ve kesif olan bir bazalttır. Şehrin tarihi surları, camileri, hanları, dükkanları, parkeleri, hep bazalttan yapılmıştır. Bazalt Diyarbakır yapılarının esas malzemesidir. Bazaltın renginden ve çok kullanılmış olmasından dolayı Diyarbakır a Kara Amid de denmiştir. Diyarbakır da ayrıca duvarlarda, bir sıra siyah, bir sıra beyaz; kemer taşlarında, sütun gövdelerinde siyah, beyaz münavebeli olarak kullanılmıştır. M.3.11. Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller: Eski Diyarbakır evlerinin yapım teknolojisi tamamıyla terkedilmiş, günümüzde yaygın olarak kullanılan betonarme yapıların gerektirdiği malzemeler kullanılmaya başlanmıştır. Ancak maliyet fazlalığı ve kalifiye elemen yetersizliği nedeniyle yapım teknolojisinin karma bir durum oluşturduğu söylenebilir. Tarihi yapılarda kullanılan bazalt türleri ile ilgili yukarıda açıklayıcı bilgi verilmiştir. M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı M.4.1. Göçler: Göç kişi veya kişilerin yerleşmek kastı veya niyeti ile ikametgahlarını değiştirmeleridir. Göç olgusu hiçbir zaman bir nüfus sayımı ile elde edilebilecek bir husus değildir. Göç hususu başladığında veya bittiği anda tespit edilmelidir. Bu tespitin yapılmasını temin edecek yürürlükte kanunlar var ise de bu kanunlar işlememektedir. Bu nedenle bu konudaki bilgi boşluğu nüfus sayımında sorulan ikametgah soruları ile elde edilmeye çalışılmaktadır. Buna da iç göç denilmektedir. Göç özel yetiştirilmiş anketörlerce nüfus sayımına bağlı kalmadan ayrı bir anket yolu ile bilgi toplanması gereken bir olgudur. Göç edenlerin sayısal miktarı yıllık elde edilmelidir. Göçte, göç basamakları vardır. Bunlar: 1. Köyden en yakın ilçe merkezine ya da il merkezine ya da metropollere göç 2. İlçe merkezinden en yakın il merkezine ya da metropol şehirlere göç 3. İl merkezinden en yakın il merkezine ya da metropol şehirlere göç 184

Göç olgusunda, göre gelinen yer kadar göçe başlanan yer de önemlidir. Göç gerek miktar gerekse nicelik yönünden bir yerin nüfusunun artırır veya azaltır ve o yerin demografik yapısını bozar. Bu nedenle bütün dünyada göçler yıllık olarak takip edilir. İlimizde son yıllarda göç gerçeği; düzensiz ve kaçak yapılaşma, altyapı gibi bir çok çevre sorununa neden olarak yapılan planların işlerliğini kaybetmesine neden olmakta ve planlar gerçekleştirme aşamasına gelemeden revizyon çalışmaları başlatılmaktadır; ancak halen ilimizde devlet tarafından yapılmış bir göç çalışması mevcut değildir. Kimi dernekler tarafından bu konuda yürütülen çalışmalar bulunmakla birlikte bunlar resmen geçerli kabul edilmemektedir. M.4.2. Göçebe İşçiler ( Mevsimlik ) Bölge içerisinde göçebe olarak mevsimlik çalışan işçilerin istihdam edildikleri iş kolları genel olarak inşaat, tarıma dayalı sanayi ve kamu kurumları olup, göçebe niteliğindeki işçilerin büyük bölümü özel inşaat sektöründe çalışmaktadır. Tarım sanayi ve kamu kuruluşlarında mevsimlik çalışan işçilerin yoğunluğunu genel olarak yörenin yerli halkı oluşturmaktadır. Bu itibarla göçebe niteliğindeki mevsimlik işçiler bölge içerisinde yoğun bir çalışma gösteren yazlık ve kışlık konut inşaatlarında beton, demir, sıva, boya, kalıp ve iskele yapımlarında usta ve işçi olarak çalışmaktadır. Bu nitelik içerisinde uğraş veren göçebe çalışanlar ikametlerini genelde çalışmış olduğu inşaat içerisinde konaklamakla sağlamakta olup, inşaat mevsiminin durgunlaşması sonucunda gurbetçilikten çıkıp ailelerine geri dönmektedirler. Göçebe işçi yoğunluğu kırsal kesimden ( köylerde komşu illerden ) gelmektedirler. M.4.3. Kent toprağının mülkiyet dağılımı : İlimizde bu konuda doğru ve güncel bilgiye ulaşılamamıştır. Halihazır haritaların revize edilmesi gerekmektedir. M.4.4. Konut yapım süreçleri: Diyarbakır ın geleneksel konut modeli, coğrafya ve iklim koşullarına uygun olarak tarih içinde oluşmuş, siyah bazalt taştan yapılmış avlulu, toprak damlı evlerdir. Bunun en iyi örneklerine halen kentin ilk yerleşim yeri olan suriçinde rastlamak mümkündür. Kentin konut alanları özellikle 1950 den sonra sur dışında, kuzey, kuzeydoğu ve kuzeybatı yönlerinde yayılarak gelişmiştir. Eskiden yeşil alan olan bu kesimlerde başlangıçta, çoğu kooperatif evi olan iki katlı bahçeli evler yapılmıştı. Ancak daha sonra bu evler tek tek yıktırılarak yerlerine 6-7 katlı, yer yer 10 kata çıkan binalar yapılmıştır. 1980 li yılların ikinci yarısından itibaren değişen imar yasası ve hızlanan nüfus hareketi konut eğilimlerini ve konut stokunu değiştirmiştir. 90 lı yılların ikinci yarısından sonra konut stoku gibi bir durum söz konusu olmadığı gibi, üst gelir grubu bir yana bırakılırsa, tercih ya da konfor gibi kavramların göz ardı edilerek, yaşanan çok yoğun konut talebine karşılık barınma olgusu temel sorun olarak ortaya çıkmıştır. 185

Kentleşmenin çok hızlı ve farklı seyirler izleyerek geliştiği ilimizde fiziki planlar yetersiz kalmış ve sürekli tadilat gerektirmiştir. Kentte uygulanan belirli bir konut politikasından söz edilemese de Toplu Konut İdaresinin (TOKİ) başlatmış olduğu bir toplu konut projesi vardır. Dört aşamadan oluşan ve 4374 konut yapımını içeren ilk aşamanın 2000 konutluk bölümü tamamlanmış olan projenin diğer aşamalarının da tamamlanmasıyla Diyarbakır ın konut sorunun çözümünde çok önemli bir aşamaya gelinmiş olacaktır. TOKİ nin yaptığı proje dışında, 450 Evler (Afet evleri), 500 Evler (Boşaltılan köylerden gelen aileler için) gibi yine merkezi idarece yapılmış toplu konut uygulamaları mevcuttur. Belediyenin ise proje düzeyinde yaptığı (Üçkuyu Bölgesi Toplu Konut Alanı gibi) çalışmalar söz konusudur. Bunların dışında bireysel yap-sat türü konut üretimi çok yaygındır. 1990 lı yılların sonuna kadar tekli konutlar yapan özel girişimciler bu tarihten itibaren daha çok siteler halinde konut üretimine başlamışlardır. Ayrıca kooperatif kurma yoluyla da ev sahibi olma oldukça yaygınlaşmıştır. Diyarbakır Büyükşehir sınırları içinde, 2005 yılı itibariyle -içinde konut barındıran ticaret ve merkezler dahil- 1787 hektar konut yerleşme alanı bulunmakta olup, konut alanları yerleşik alanın %20 sini kapsamaktadır. Mevcut konut yerleşme alanlarının %39 unu düzenli-planlı, %28 ini düzensiz-plansız, %6 sını geleneksel konut bölgeleri, %5 ini kamu lojmanları, %7 sini konut+ticaret bölgeleri, %15 ini kırsal nitelikli yerleşim alanları oluşturmaktadır. Mevcut konut yerleşim alanlarında, ortalama nüfus yoğunluğu 260 kişi/hektardır. Büyük alan kullanımlı kamu alanları, üniversite, askeri alan, mezarlık hariç tüm kentsel alanlar dahil edildiğinde nüfus yoğunluğu 174 kişi/hektar olmaktadır. Nüfus yoğunlukları bölgelere göre farklılaşmakta, merkez ve çevresini oluşturan bölgelerde 500 kişi/hektarın üstüne çıkmaktadır. Çeperdeki yerleşmelerin, gelişme alanlarının ve kırsal bölgelerin nüfus yoğunlukları merkezi bölgelere göre daha düşüktür. Diyarbakır Büyükşehir in 2005 yılı nüfusu 830.771 kişi olup, bunun 758.986 sı kentsel nitelikli bölgelerde, 71.785 i kırsal nitelikli bölgelerde yaşamaktadır. Nazım imar planında esas alınan 2025 yılı nüfusu, 1.510.000 kişi olup, bunun 1.430.000 inin kentsel bölgelerde, 80.000 inin kırsal nitelikli bölgelerde yaşayacağı öngörülmüştür. Buna göre, plan döneminde, planlama alanında kentsel bölgede 671.014, kırsal bölgede 8.242 kişi olmak üzere 679.256 ilave nüfusun yerleşmesi öngörülmüştür. Nüfus artışının kısmen yerleşik alanlarda, yürürlükteki planın imar haklarının kullanılması ile karşılanacağı, kentsel dönüşüm projeleri kapsamında yeniden yapılanma projeleri ile yerleşik alanlarda nüfus kapasitesi oluşacağı öngörülmektedir. Öte yandan, konut yerleşim alanlarından, merkezi iş alanlarına dönüşüm, tasfiye gerektiren kentsel dönüşüm projeleri ve Suriçi koruma ve canlandırma projeleri kapsamında öngörülecek işlev değişiklikleri nedeniyle yerleşik alanlarda nüfus azalması da beklenmektedir. Böylece yerleşik alanların bazı bölgelerinde nüfus artışı, bazı bölgelerinde de nüfus azalmasının gerçekleşeceği varsayılmaktadır. Bununla birlikte artan nüfusun konut ihtiyacının esas itibariyle yeni gelişme alanlarında karşılanması öngörülmektedir. 186

Diyarbakır ın yürürlükte olan imar planlarında, planlı konut alanları toplam 4020 hektardır. İmar planlarında ortalama nüfus yoğunluğu 354 kişi/hektar olup, planlı nüfus yoğunluğu 180-500 kişi/hektar arasında değişmektedir. Yürürlükteki imar planının nüfus kapasitesi 1.424.300 kişi olarak hesaplanmıştır. Yürürlükteki imar planlarının nüfus kapasitesi verilmiş olan imar haklarının tümünün kullanılması durumunda gerçekleşebilecek bir üst değerdir. Planda öngörülen yapılaşmanın gerçekleşme düzeyi özellikle ıslah imar planlı alanlarda, yeniden yapılanma öngörülen bölgelerde sosyo-ekonomik nedenlerle %100 e ulaşamamakta ve öngörülen plan kapasitesinin ancak % 70-80 oranlarında kalması beklenmektedir. Bu durumda yürürlükteki imar planının gerçekleşebilir kapasitesinin 1.000.000-1.500.000 kişi arasında değişebileceği varsayılmaktadır. Bu varsayım esas alındığında, yürürlükteki planlarda yoğunluk artışına gidilmesi yada planlı alanlar dışında 280.000-430.000 arasında nüfusun yerleşebileceği ilave konut yerleşme alanlarının planlanmasına gerek bulunmaktadır. Bu ihtiyacın bir kısmı planlı alanlarda kullanım değişiklikleri yolu ile karşılanmaktadır. Yürürlükteki imar planlarında, bazı bölgelerde nüfus yoğunlukları yüksek olup, bazı bölgelerde plan değişiklikleri yolu ile farklı nüfus yoğunlukları oluşmuştur. Planda genel ilke olarak nüfus yoğunluklarını arttırmaksızın eşitsizlikleri giderici biçimde yeni yoğunluk düzenlemelerine gidilmesi amaçlanmaktadır. Bu değerlendirmeler ve öngörüler doğrultusunda 1/25.000 ölçekli nazım imar planında 6690 hektar konut yerleşim alanı planlanmıştır. Bunun 1787 hektarı yerleşik alan niteliğindedir. Planlı alan 4020 hektar olup ilave olarak 2670 hektar ilave konut yerleşim alanı planlanmıştır. İmar planında yerleşik ve gelişme alanlarında önerilen nüfus yoğunlukları 80-500 hektar arasında değişmektedir. İlk kademe belediyelerine göre 1/25.000 ölçekli nazım imar planında öngörülen nüfus dağılımı ve yoğunlukları tablo m.17. ve tablo.m.18 de verilmektedir Tablo m.17. Nazım İmar Planına Göre Yerleşim Alanları Yoğunluk ve Nüfus Dağılımı 187