T.C. DİYARBAKIR VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ DİYARBAKIR 2004 İL ÇEVRE DURUM RAPORU

Transkript

1 T.C. VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ 24 İL ÇEVRE DURUM RAPORU - 25

2 İÇİNDEKİLER A.COĞRAFİ KAPSAM SAYFA A.1. Giriş 1 A.2. İl ve İlçe Sınırları 1 A.3. İlin Coğrafi Durumu 2 A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu 3 A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi 4 A.5.1 Metamorfizma ve Magnetizma 5 A.5.2 Tektonik ve Paleocoğrafya 5 B.DOĞAL KAYNAKLAR B.1. Enerji Kaynakları 7 B.1.1. Güneş 7 B.1.2. Su Enerjisi 8 B.1.3. Kömür 8 B.1.4. Doğalgaz 9 B.1.5. Rüzgar 9 B.1.6. Biyomas 9 B.1.7 Petrol 9 B.1.8. Jeotermal Sahalar 9 B.2. Flora ve Fauna 1 B.2.1 Ormanlar 1 B.2.2. Çayır ve Mera 1 B.2.3. Sulak Alanlar 1 B.2.4. Endemik Bitkiler 11 B.2.5 Fauna ve Endemik Hayvanlar 11 B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları 11 B.3. Toprak 11 B.4. Su Kaynakları 14 B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar 15 B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları 19 B.4.3 Akarsular 2 B.4.4. Göller ve Göletler 23 B.5. Mineral Kaynaklar 23 B.5.1. Sanayi Madenleri 23 B Endüstriyel Hammaddeler 23 B.5.2. Metalik Madenler 24 B.5.3. Enerji Madenleri 25 B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi olan Doğal Malzemeler 25 C.HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) C.1. İklim ve Hava 26 C.1.1 Doğal Değişkenler 26 C Rüzgar 26 I

3 C Basınç 26 C Nem 26 C Sıcaklık 27 C Yağışlar 28 C Seller 28 C Kuraklık 28 C Mikroklima 29 C.1.2. Yapay Etmenler 29 C Plansız Kentleşme 29 C Yeşil Alanların Azalması 29 C Isınmada Kullanılan Yakıtlar 29 C Endüstriyel Emisyonlar 3 C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 3 C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynaklar 3 C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman 3 C.2.2. Partikül Madde Emisyonları 32 C.2.3. Karbonmonoksit 32 C.2.4. Nitrojen Oksitler (NOX) 32 C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları 32 C.3 Atmosferik Kirlilik 32 C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri 32 C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri 32 C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 32 C.4.1. Doğal Çevreye Olan Etkileri 32 C Su Üzerindeki Etkileri 32 C Toprak Üzerine Etkileri 33 C Flora ve Fauna Üzerideki Etkileri 33 C İnsan Sağlığı Üzerideki Etkileri 33 C.4.2. Yapay Çevreye Olan Etkileri 33 C Görüntü Kirliliği Üzerine Etkileri 33 D.SU D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı 34 D.1.1. Yer altı Suları 34 D.1.2. Akarsular 34 D.1.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlar 35 D.1.4. Denizler 36 D.2. Doğal Drenaj Sistemleri 36 D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri 36 D.3.1. Yer altı Suları ve Kirlilik 36 D.3.2. Akarsularda Kirlilik 37 D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 38 D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikalar 42 D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri 43 E.TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI E.1. Genel Toprak Yapısı 45 E.1.1 Toprak Bünyesi 45 II

4 E.1.2 Diyarbakır ili toprağına ait özellikler 45 E.2. Toprak Kirliliği 46 E.3. Arazi 47 E.3.1. Arazi Varlığı 47 E Arazi Sınıfları 47 E Kullanma Durumu 47 E.3.2. Arazi Problemleri 47 F.FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER F.1. Ekosistem Tipleri 5 F.1.1. Ormanlar 5 F Ormanların Ekolojik Yapısı 5 F Bölgenin Orman Envanteri 51 F Orman Varlığının Nedenleri 51 F Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları 51 F.1.2. Çayır ve Meralar 52 F.2. Flora 53 F.2.1. Habitat ve Toplulukları 54 F.2.3. Türler ve Populasyonları 55 F.3. Fauna 57 F.3.1. Habitat ve Toplulukları 57 F.3.2. Türler ve Populasyonları 61 F.4. Hassas Yöreler 69 F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 69 F Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan 7 ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları F Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman 7 Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları F Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 7 2. Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar F Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri 71 İstihsal ve Üreme Sahaları F /9/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan 71 Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17 nci ve 1/7/1999 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Yönetmelikle Değişik 18.,19. ve 2. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar F /11/1986 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de 71 Yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. Maddesinde Tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri III

5 F Sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi Uyarınca 71 Bakanlar Kurulu Tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar F Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar 71 F Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler 71 F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar 71 F Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması 72 Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar F Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar 72 F Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de 72 Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler 72 Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F /2/1984 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak 72 Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları F /6/1981 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak 72 Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar F /1/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan 72 Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar F /9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş 72 Milletler Çevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 1 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar F Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan 72 Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar F /2/1983 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de 73 Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar F /5/1994 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de 73 Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar F.4.3. Korunması Gereken Alanlar 73 IV

6 F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak 74 Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) F Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması 74 Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı F Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların 74 Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden İtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler F Göller, Akarsular, Yeraltısuyu İşletme Sahaları 74 F Bilimsel Araştırmalar İçin Önem Arzeden ve/veya Nesli 74 Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar F Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi 75 Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar G.TURİZM G.1. Yörenin Turistik Değerleri 78 G1.1. Yörenin Doğal Değerleri 78 G Konum 78 G.1.2. Kültürel Değerler 8 G.2. Turizm Çeşitleri 9 G.3. Turistik Altyapı 9 G.4. Turist Sayısı 91 G.5. Turizm Ekonomisi 92 G.6. Turizm Çevre İlişkisi 93 H.TARIM VE HAYVANCILIK H.1. Genel Tarımsal Yapı 94 H.2. Tarımsal Üretim 94 H.2.1. Bitkisel Üretim 94 H Tarla Bitkileri 94 H Buğdaygiller 95 H Yem Bitkileri 95 H Endüstriyel Bitkiler 96 H Süs Bitkileri 96 V

7 H Bahçe Bitkileri 96 H Meyve Üretimi 96 H Sebze Üretimi 96 H.2.2. Hayvansal Üretim 99 H Büyükbaş Hayvancılık 99 H Küçükbaş Hayvancılık 99 H Su Ürünleri 99 H Kürk Hayvancılığı 99 H Arıcılık ve İpekböceği Yetiştiriciliği 99 H.3. Organik Tarım 12 H.4. Tarımsal İşletmeler 12 H.4.1. Kamu İşletmeleri 12 H.4.2. Özel İşletmeler 12 H.5. Tarımsal Faaliyetler 12 H.5.1. Pestisit Kullanımı 12 H.5.2. Gübre Kullanımı 13 I.MADENCİLİK I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler 14 I.1.1. Sanayi Madenleri 14 I.1.2. Metalik Madenler 15 I.1.3. Enerji Madenleri 16 I.1.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler 17 I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri 11 I.3. Cevher Zenginleştirme 111 I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri 111 I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları 112 J.ENERJİ J.1. Kaynaklarına Göre Enerjilerin Sınıflandırılması 113 J.1.1. Birincil Enerji Kaynakları 113 J Güneş Enerjisi 113 J Rüzgar Enerjisi 113 J Su Enerjisi 113 J Biyogaz Enerjisi 114 J Biyomas Enerjisi 114 J Odun 114 J Kömür 114 J Petrol 115 J Jeotermal Enerji 115 J Doğalgaz Enerjisi 115 J.1.2. İkincil Enerji Kaynakları 115 J Termik Enerji 115 J Hidrolik Enerji 115 J Nükleer Enerji 115 J.2. Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı 116 VI

8 K.SANAYİ VE TEKNOLOJİ K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçim Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etmenler 117 K.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması 117 K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı 118 K.4. Sanayi Gruplarına Göre İş Yeri Sayıları Ve İstihdam Durumu 118 K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı 119 K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler 119 K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği 119 K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği 119 K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği 119 K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği 119 K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar 12 K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı 12 L.ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME L.1. Altyapı 121 L.1.1. Su Sistemi 121 L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi 121 L.1.3. Yeşil Alanlar 123 L.1.4. Elektrik İletim Hatları 124 L.2. Ulaşım 125 L.2.1. Karayolları 125 L Karayolları Genel 125 L Ulaşım Planlaması 126 L Toplu Taşım Sistemleri 126 L Kentiçi Yollar 126 L Araç Sayıları 127 L.2.2. Demiryolları 127 L Kullanılan Raylı Sistemler 127 L.2.4. Havayolları 127 L.3. Haberleşme 127 L.4. İlin İmar Durumu 128 L.5. İldeki Baz İstasyonları Sayısı 128 M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama 13 M.1.1. Kentsel Alanlar 13 M Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 13 M Kentsel Büyüme Deseni 13 M Planlı Kentsel Gelişme Alanları 131 M Kentsel Alanlarda Yoğunluk 132 M Kentsel Yenileme Alanları 132 M Endüstri Alanlarda Yer Seçimi 132 M Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar 133 M.1.2. Kırsal Alanlar 133 M Kırsal Yerleşme Deseni 133 VII

9 M Arazi Mülkiyeti 133 M.2. Altyapı 134 M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri 134 M.3.1. Kamu Binaları 134 M.3.2. Okullar 136 M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri 137 M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler 138 M.3.5. Endüstriyel Yapılar 138 M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar 139 M.3.7. Otel, Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar 139 M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar 139 M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma 14 M.3.1. Yerel Mimari Özellikler 14 M Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller 14 M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı 141 M.4.1. Göçler 141 M.4.2. Göçebe İşçiler 141 M.4.3. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı 142 M.4.4. Konut Yapım Süreçleri 142 M.4.5. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri 142 M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri 143 M.5.1. Binalarda Ses İzolasyonu 143 M.5.2. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları 143 M.5.3. Ticari ve Endüstriyel Gürültü 143 M.5.4. Kentsel Atıklar 144 M.5.5. Binalarda Isı Yalıtımı 144 M.6. Nüfus 144 M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi 144 M.6.2. Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 144 M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları 145 M.6.4. Nüfus Değişim Oranı 145 M.6.5. Yer Değiştirme Olayları 146 M.6.6. Turizm ve Seyahat 146 M.6.7. İşsizlik 146 N.ATIKLAR N.1. Evsel Katı Atıklar 148 N.2. Tehlikeli ve Zararlı Atıklar 157 N.3. Özel Atıklar 157 N.3.1. Tıbbi Atıklar 157 N.3.2. Atık Yağlar 158 N.3.3. Pil ve Aküler 158 N.3.4. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller 158 N.3.5. Tarama Çamurları 158 N.3.6. Elektrik ve Elektronik Atıklar 158 N.3.7. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar 159 N.4. Diğer Atıklar 159 N.4.1. Radyoaktif Atıklar 159 N.4.2. Hayvan Kadavraları 159 VIII

10 N.4.3. Mezbaha Atıkları 159 N.5. Atık Yönetimi 159 N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu 159 N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Transfer İstasyonları 159 N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri 16 N.8.1. Katı Atıkların Depolanması 16 N.8.2. Atıkların Yakılması 16 N.8.3. Kompost 16 N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi 16 N.1. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri 161 O.GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM O.1. Gürültü 162 O.1.1. Gürültü Kaynakları 162 O Trafik Gürültüsü 162 O Endüstri Gürültüsü 164 O İnşaat Gürültüsü 164 O Eğlence Yerlerinde Oluşan Gürültüler 165 O Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler 165 O.1.2. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri 166 O Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri 166 O Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri 166 O.1.3. Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri 166 O Fiziksel Etkileri 166 O Fizyolojik Etkileri 167 O Psikolojik Etkileri 167 O Performans Etkileri 167 O.2. Titreşim 167 P.AFETLER P.1. Afet Olayları 168 P.1.1. Depremler 168 P.1.2. Heyelan ve Çığlar 169 P.1.3. Seller 17 P.1.4. Orman ve Otlak Yangınları 17 P.1.5 Fırtınalar 17 P.2. Afetler ve Sağlık Zararları 17 P.2.1. Radyoaktif Maddeler 17 P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar 17 P.2.3. Tehlikeli ve Zehirli Maddeler 17 P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri 17 P.3.1. Sivil Savunma Birimleri 171 P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 171 P.3.3. İlkyardım Servisleri 171 P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı 171 P.3.5. Tehlikeli ve zararlı Maddelerin Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan Tedbirler 171 IX

11 R.SAĞLIK VE ÇEVRE R.1 Temel Sağlık Hizmetleri 172 R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı 172 R.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar 173 R İçme ve Kullanma Suları 173 R Zoonoz Hastalıklar 174 R.1.3. Gıda Hijyeni 174 R.1.4. Aşılama Çalışmaları 175 R.1.5. Bebek Ölümleri 176 R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı 176 R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları 176 R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri 177 R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 177 R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 178 R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 179 R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 179 R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 179 S.ÇEVRE EĞİTİMİ S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri 18 S.2. Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri 181 S.2.1. Çevre Vakıfları 181 S.2.2. Çevre Dernekleri 181 T.ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi 182 T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi 183 T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin, Sonuçlarının Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Biçimde Planlanması 183 T.4. Çevrenin İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması 183 T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması 184 EKLER 185 KAYNAKLAR 217 X

12 TABLOLAR SAYFA Tablo b.1 Ortalama Güneşlenme Süresi 7 Tablo b.2 Ortalama Güneşlenme Şiddeti 8 Tablo b.3 Petrol Üretim Miktarı 9 Tablo b.4 Toprak Gruplarına Göre Arazi Sınıfları 14 Tablo b.5 Kuyı ve Kaynak Suları Bilgileri 17 Tablo b.6 Diyarbakır İçme Suyu Kaynaklarının Adı, Kaynak Yeri, Bağlı Olduğu Bölge 18 Tablo b.7 İçme Suyu Kaynaklarına Ait Debi Verileri 18 Tablo b.8 Yapılan Akım Ölçümleri 2 Tablo b.9 Devamlı Ölçüm Yapılan Akarsu ve Kaynaklar 22 Tablo b.1 Petrol Üretim Envanteri 25 Tablo c.1 23 yılı Diyarbakır İli Aylık Basınç Değerleri 26 Tablo c.2. Diyarbakır ve İlçelerinin Uzun Yıllar Nispi Nem Ortalaması 27 Tablo c.3. Diyarbakır ve İlçelerinin Uzun Yıllar Sıcaklık Ortalaması 27 Tablo c yıllık Sıcaklık Rasatlarına Göre Diyarbakır ve Türkiye Genelinin Kıyaslaması 27 Tablo c.5. Diyarbakır ve İlçelerinin Uzun Yıllar Yağış Ortalaması 28 Tablo c Yılları Arasında İlimiz SO2 ve PM Ortalamaları, En Düşük ve En Yüksek Değerleri Ve KVS Değerlerinin Aşıldığı Gün Sayısı 31 Tablo d.1 Devegeçidi ve Göksu Barajları İle Gözegöl Göletine Ait Su Kotları 34 Tablo d.2 Dicle Nehri Suyunda Bazı Ağır Metal Tayinleri 38 Tablo d.3 Devegeçidi Barajı Dipsavağından Alınan Su Numuneleri Analiz Sonuçları 39 Tablo d.4. Dicle Baraj Aksından Alınan Su Numuneleri Analiz Sonuçları 39 Tablo d.5. Devegeçidi Barajı-Dipsavak Analiz Sonuçları 4 Tablo d.6. Dicle Baraj Aksı Analiz Sonuçları 41 Tablo d.7. Devegeçidi Barajı-Dipsavak Örnekleme Noktasında Bazı Parametrelerin % 9 Olasılık Değerleri İle Bunlara Karşılık Gelen Kalite Sınıfları 42 Tablo d.8. Dicle Baraj Aksı için Bazı Parametrelerin % 9 Olasılık Değerleri İle Bunlara Karşılık Gelen Kalite Sınıfları 42 Tablo e.1 Diyarbakır Topraklarına Ait ph, Tuz, Organik Madde, Kireç Analiz Sonuçları 45 Tablo e.2 Dicle Nehri Suyu İle Sulanan Topraklarda Cu, Zn ve Ni Konsantrasyonu Karşılaştırması 46 Tablo e.3 Diyarbakır İli Arazi Kabiliyet Sınıfları Dağılımı 47 Tablo e.4 Arazi Kullanımı 47 XI

13 Tablo e.5 Diyarbakır İli Topraklarının Eğim Taş Kayalılıkları 47 Tablo e.6 İlimizde Erozyonlardan Etkilenen Alanların Havza Bazında Dağılımı 49 Tablo e.7 Diyarbakır İlinde Toprak Sınıflarına Göre Erozyona Uğrayan Topraklar 49 Tablo f.1 Diyarbakır İli Çayır, Mera, Orman Varlığı (1998) 52 Tablo f.2. Devegeçidi Barajı Rezervuarı Koruma Alanları ve Kirletici Unsurlar 75 Tablo f.3.. Dicle Barajı Rezervuarı Koruma Alanları ve Kirletici Unsurlar 76 Tablo f.4. Kralkızı Barajı Rezervuarı Koruma Alanları ve Kirletici Unsurlar 77 Tablo g.1 Diyarbakır İlinde Kutlanan Festivaller Ve Diğer Özel Günler 89 Tablo g.2 Turizm İşletme Belgeli Konaklama Tesislerimiz 9 Tablo g.3 Turizm Yatırım Belgeli Konaklama Tesislerimiz 9 Tablo g.4 Turizm İşletme Ve Yatırım Belgeli Yeme İçme Tesislerimiz 91 Tablo g.5 İlimizde Mevcut Seyahat Acenteleri 91 Tablo g.6 Mahalli İdarelerce Belgelendirilen Konaklama Tesislerimiz 91 Tablo g.7 İlimizi Ziyaret Eden Yerli ve Yabancı Turistlerin Turizm Sezonunda Bıraktıkları Döviz Miktarı 92 Tablo h.1 İlimizde Üretimi Yapılan Tarla Ürünleri 94 Tablo h.2 İlimizde Üretimi Yapılan Yem Bitkileri 96 Tablo h.3 İlimizde Üretimi Yapılan Meyveler 97 Tablo h.4. İlimizde Üretimi Yapılan Sebzeler 98 Tablo h.5. İlimizde Yetiştirilen Hayvan Türleri 1 Tablo h.6. İlimizde Elde Edilen Hayvansal Ürünler 11 Tablo h.7. Kesilen Hayvan Sayıları 11 Tablo i.1 Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler 17 Tablo j.1 23 Yılı Abone Gruplarına Göre KWH Satışı 116 Tablo k.1 Tablo k.11 Sanayi Tesislerinin Sektörel Bazda İlçelere Göre Dağılımı 118 Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu 118 Tablo l.1 Atıksu Arıtma Tesisi Dizayn Verileri 122 Tablo l.2 Atıksu Arıtma Tesisi Çıkışında Beklenen Değerler 123 Tablo l.3 Yeşil Alanların Kent İçindeki Dağılımı 124 Tablo l.4 38 Kilovoltluk Enerji İletim Hatları 125 Tablo l Kilovoltluk Enerji İletim Hatları 125 Tablo l.6 Diyarbakır ın Bazı İllere Olan Uzaklığı 126 XII

14 Tablo l.7. İl Merkezinin İlçelere Uzaklığı 126 Tablo l.8 23 Yılı Aralık Ayı İtibarıyla Tescilli Araçlara Ait İstatistik Formu (motorlu) 127 Tablo l.9 23 Yılı Aralık Ayı İtibarıyla Tescilli Araçlara Ait İstatistik Formu (motorsuz) 127 Tablo m.1 Diyarbakır Merkez Kentsel Arazi Kullanımı 131 Tablo m.2 2 Yılı İtibariyle Diyarbakır İli ve İlçelerinde Yataklı Tedavi Kurumlarının Durumu 137 Tablo m.3 Diğer Sağlık Kuruluşlarının Dağılımı 137 Tablo m.4 Tiyatrolar 138 Tablo m.5 Tescilli Yapılar 138 Tablo m.6 İlçelere Göre Şehir ve Köy Nüfusu, Yıllık Nüfus Artış Hızı 144 Tablo m.7 Nüfus Yoğunlukları (2) 145 Tablo m.8 İş ve İşçi Bulma Kurumu na Yapılan Başvurular ve İstihdam (1996) 146 Tablo n.1 Diyarbakır da Üretilen Çöpün Özellikleri ve Bileşenleri 149 Tablo n.2. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi) 149 Tablo n.3. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Ergani İlçe Belediyesi) 15 Tablo n.4. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Çüngüş İlçe Belediyesi) 15 Tablo n.5. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Eğil İlçe Belediyesi) 151 Tablo n.6. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Lice İlçe Belediyesi) 151 Tablo n.7. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Çınar İlçe Belediyesi) 152 Tablo n.8. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Dicle İlçe Belediyesi) 152 Tablo n.9. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Kulp İlçe Belediyesi) 153 Tablo n.1. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Silvan İlçe Belediyesi) 153 Tablo n.11. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Bismil İlçe Belediyesi) 154 Tablo n.12. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Kocaköy İlçe Belediyesi) 154 Tablo n.13. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Çarıklı Belde Belediyesi) 155 Tablo n.14. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Bağıvar Belde Belediyesi) 155 Tablo n.15. Diyarbakır Kent Merkezi Katı Atık Analiz Sonuçları 156 Tablo n.16. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Katı Atık Boşaltım Yerinde Yapılan Katı Atık Analiz Sonuçları, % Değerleri ve Toplam Katı Atık İçindeki Varsayımsal Miktarı 156 Tablo n.17. N.V. Turkse Perenco Atık Envanteri 157 Tablo o.1 Trafiğin Yoğun Olduğu Noktalarda Yapılan Ölçüm Sonuçları (22 Aralık Ayına Ait, dba Olarak) 163 Tablo o.2 23 Aralık Ayı İtibarıyla Tescilli Araçlara Ait İstatistik Formu 163 Tablo o.3 Gürültü Düzeylerine Karşı Çalışma Süreleri 164 Tablo o.4 Sanayinin Yoğun Olduğu Bölgelerde Yapılan Ölçümlerden Elde Edilen Sonuçlar (22 Aralık Ayına Ait, dba olarak) 164 Tablo o.5 İlimiz Merkezinde Faaliyet Gösteren İşletmelere Ait Ölçümlerden Elde Edilen Sonuçlar XIII

15 Tablo o.6 Tablo o.7 (22 Yılına Ait, dba olarak) 165 Yerleşim Alanlarında Yapılan Gürültü Ölçüm Sonuçları (22 Aralık Ayına Ait, dba olarak) 165 Diyarbakırda Çeşitli Bölgelerdeki Gürültü Ölçüm Sonuçları (22) 166 Tablo r.1 Diyarbakır İlinde İlçelere Göre Sağlık Kurumlarının Dağılımı 172 Tablo r.2 Diyarbakır İllinde En Sık Görülen Bulaşıcı Hastalıklar 173 Tablo r.3 Çevre Sağlığı Çalışmaları 174 Tablo r Döneminde İlimizde Görülen Zoomoz Hastalıklar 174 Tablo r.5 İl Sağlık Müdürlüğü Çevre Sağlığı Çalışmaları 175 Tablo r.6 Rutin Aşılama Çalışmaları 175 Tablo r.7 UAG Çalışmaları 175 Tablo r.8 Demografik Veriler 176 Tablo r.9 Tablo r Yıllarında Uygulanan Aile Planlaması Yöntemleri Yılı Hava Kirliliğinin Neden Olduğu Hastalık Formu 178 HARİTALAR SAYFA Harita a.1 Diyarbakır İli İl ve İlçe Sınırları 2 Harita a.2 Diyarbakır İli Yükselti Haritası 3 Harita m.2 Kamu Kuruluş Alanları 135 XIV

16 EKLER 185 Tablo k.1 Tablo k.2 Tablo k.3 Tablo k.4 Tablo k.5 Tablo k.6 Tablo k.7 Tablo k.8 Tablo k.9 Harita a.3 Harita m.1 Kamuya Ait Faal Durumda Olan İşletmeler Gıda Sanayi Kimya, Plastik Sanayi Tekstil Sanayi Ağaç ve Orman Ürünleri Sanayi Metal Eşya ve Makine Sanayi Taş ve Toprağa Dayalı Sanayi Maden (Mermer) Sanayi Diğer Sanayi Tesisleri Diyarbakır İlinin Jeolojik Durumu Suriçi Koruma Amaçlı İmar Planı XV

17 A. COĞRAFİ KAPSAM A.1. Giriş : Diyarbakır ili, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin orta kısmında, El-Cezire de denilen Mezopotamya nın kuzey batısındadır. Doğudan Batman, Muş; Güneyden Mardin; batıdan Şanlıurfa, Adıyaman, Malatya; kuzeyden Elazığ ve Bingöl illeriyle çevrilmiştir. Diyarbakır ın tarihi M.Ö. 5 yıllarına uzandığı bilinmektedir. İnsanların göçebelikten yerleşik hayata geçtikleri ve kent uygarlığının ilk temelleri atıldığı Neolitik Dönem den başlamak üzere teknolojinin yaşam biçimi içerisinde yerine aldığı tarihsel süreçte, bir çok İlklerin tanıklığını yapan bir kenttir. Yüzyıllar boyunca 26 medeniyete beşiklik etmiş olan Diyarbakır da her devrin ayrı bir izini görmek mümkündür. M.Ö. 3 Yıllarında Hurriler döneminden başlayarak Osmanlılara kadar uzanan yoğun bir tarihi olan Diyarbakır da yaşayanlar kendi kültür ve medeniyetleriyle şehri güzelleştirmişlerdir. Diyarbakır M.Ö. 14. yüzyıldan günümüze kadar Amidi, Amida, Augusta, Karaamid, Karakale, Karacakale, Hamid, Karahamid, Diyarbekir ve Diyarbakır isimleri ile anılmıştır. Rekor yoğunluğu ile Çin Seddi nden sonra dünyada birinci gelen Diyarbakır surları şehri çepeçevre sarmaktadır. Dünyada eşi olmayan yüksek ve büyük burçları günümüzde koruma altına alınmıştır. Üzerindeki taş işçiliği ve motiflerin zenginliği ile göz dolduran surlar 4 büyük yapı ile geçit vermekte ve şehir tüm saldırılardan bu sayede korunmaktadır. Belirli bir mimari üslubun ürünü olan çok sayıdaki tarihi eserlerin böylesin topluca bir alanda görüldüğü yerlerden biridir. Akkoyunlulardan kalan Dört Ayaklı Minare, Anadolu nun en eski Camii olan Ulu Camii, Anadolu nun İlk Türk Üniversitesi olan Mesudiye Medresesi İlk anda görülmesi gereken eserlerdendir. A.2. İl ve İlçe Sınırları: Diyarbakır İli doğudan Batman il merkezi, Beşiri, Kozluk, Sason, Hasankeyf ve Gerçüş, Muş İl Merkezi,Hasköy; Şanlıurfa nın Siverek, Viranşehir; Adıyaman ın Gerger; Malatya nın Pötürge, Doğanyol; kuzeyden Elazığ ın Solhan İlçeleriyle sınırlandırılmıştır. Diyarbakır İli nin İlçeleri sırasıyla şöyledir; Bismil, Çermik, Çınar, Çüngüş, Dicle, Eğil, Ergani, Hani, Hazro, Kocaköy, Kulp, Lice ve Silvan dır. İl ve İlçe sınırlarının gösterimi Harita a.1. de verilmiştir. 1

18 Diyarbakır İmar Planı Araştırması A.3. İlin Coğrafi Durumu : Diyarbakır İli Güneydoğu Anadolu Bölgesinde, 37 derece 3 dakika ve38 derece 43 dakika kuzey enlemleriyle, 4 derece 37 dakika ve 41 derece 2 dakika doğu boylamları arasında yer almaktadır. Yüz ölçümü Km2 dur. İl Merkezinin denizden yüksekliği 67 m dir 1997 nüfus sayımına göre İlin toplam nüfusu olup, bunun i kişisi İl ve İlçe Merkezlerinde, ü Bucak ve köylerde yaşamaktadır. Türkiye toplam alanının % 59 unu kaplayan il topraklarının % 45 i sürüme elverişlidir. Toprakların % 95 i ise tarıma elverişli nitelik taşımaktadır. % 37 sini dağların kapladığı il alanında ovaların payı % 31 dolaylarındadır. Diyarbakır Çevre İl ve ilçelere Devlet karayolları ile bağlanmış durumdadır. Türkiye nin nüfus bakımından gelişmiş kentlerden bir olan Diyarbakır Güneydoğu Anadolu Torosların güneyinde kalmaktadır. Dicle Irmağı ile Güneydoğu Toroslar arasında uzanan geniş alana Diyarbakır havzası denir. Bu bölümün güneyinde ise orta yükseklikteki dağlardan oluşan Mardin yükseltisi yer alır. Kuzeybatı Güney doğrultusunda uzanan Karacadağ yükseltisi, Diyarbakır Havzasıyla batıdaki Şanlıurfa yaylasını birbirinden ayırır. Sönmüş bir Volkan olan Karacadağ 1954 m. Yüksekliği ile yörenin en yüksek noktasıdır. Bölgenin batı sınırını Fırat Nehri oluşturur. Doğuda yer alan Ambar ve Göksu Çayları Dicle Nehrine karışır. Batısında Şanlıurfa, Güneydoğusunda Mardin kuzey batısında Elazığ ve doğusunda Batman illeri bulunan Diyarbakır, karasal iklim gözlenir. Gündüz ile gece arasında belirgin sıcaklık farkları yaşanır. Doğal bitki örtüsü ve Orman alanları gelişmemiştir. Daha çok makilik ve çalılık alanları gözlenmektedir. 2

19 A.4. İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu Diyarbakır ve çevresinde ana Jeomorfolojik birimler; Plato alanları, aşınım yüzeyleri, ova ve vadi tabanı ile bu birimler arasında yer alan geçiş zonu olmak üzere dört gruba ayrılır. Plato Alanları : Dicle Nehri nin batısında yer alır. Volkan yaşlarına göre farklı eğimler gösterir. Eski Volkanizma üzerinden topoğrafya aşınmadan dolayı düz olup, yer yer akarsularla ayrılmıştır. Çıkış bacaları düzleşmiştir. Yeni volkanizma üzerinde kraterler volkan konileri belirgin olup, eğimleri fazladır. Aşınım Yüzeyleri : Dicle Nehri nin batısında Pliyosen yaşlı yeniköy formasyonu üzerinde yer yer akarsularla yarılmış, uzayabilen geniş düzlüklerdir. Vadi Tabanı Taşkın Alanı : Dicle Nehri boyunca menderesli yataklar, akarsu sekileri, bum odaları, eski nehir yatakları, kopuk menderesler, kulaklar, taban dolgusu biçiminde oluşmuştur. Geçiş Zonu : Plato alanı ve aşınım yüzeyleriyle Dicle nehri taşkın alanı arasında yer alan, yer ter az eğimli yamaçlar, dik yamaçlar aşınım ve birikim glasileri ile akarsu ağızlarında yelpazeler şeklinde gözlenir. Diyarbakır ilinin yükselti haritası harita a.2 de gösterilmiştir. Diyarbakır İmar Planı Araştırması

20 A.5. Jeomorfolojik yapı ve Stratigrafi İnceleme alanında Jeolojik birimler otokton ve allokton olmak üzere iki kısımda incelenir. Diyarbakır ilinin jeolojik durumu Ekler bölümünde harita a.3. de verilmiştir. a)otokton Birimler Midyat Grubu : İsmini Mardin in Midyat İlçesinden almıştır. Alton üste doğu Gerçüş Formasyonu ve Gaziantep Formasyonu olmak üzere ikiye ayrılır. Alt Eosen yaşlı Gerçüş Formasyonu kırmızı, pembe, mor renkli konglomera, kumtaşı, çamurtaşı ile temsil edilir. Tane boyutu 1-3 cm den oluşan çakıl Eosen yaşlı Gaziantep formasyonu bulunur. Killi-kumlu, tebeşirli kireç taşlarından oluşan birim kirli beyaz, krem renk tonuna sahiptir. Bal fasilli ve karstik yapılara sahiptir. Fırat Formasyonu : Alt Miyosen yaşlı formasyon daha çok pembe, krem renkli sert bristalıze kireç taşlarından oluşur. Resifal kireçtaşı litolojisinde olan birim, bol alg-mercan ve kavkılıdır. Taban kısımlarında yerel olarak çakıllı kireçtaşı seviyesi gözlenir. Lice Formasyonu : İnceleme alanında çok geniş alanlar kaplayan birim, Alt Miyosen yaşındadır. Kumlu, Killi ve kireçtaşı bantları içermektedir. Kalınlığı 1 m.2ye kadar varan istifle fosil gözlenmektedir. Şelmo Formasyonu : Üst Miyosen yaşlı formasyon tutturulmamış çakıltaşı, kiltaşı ardalanmasından oluşur. Bol çapraz tabakalı olan birim, gri- beyaz renklidir. b) Allokton Birimler Karadut Karmaşığı : Kretase yaşlı Kardut formasyonu krem, kirli beyaz gri renkli kumtaşı, kiltaşı ortalamasından oluşur. Yer ter Dört yumrulu kumlu kireçtaşı tabakaları da mevcuttur. Tanelerde derecelenme ve çimentolaşma mevcuttur. Koçali Karmaşığı : Juro-alt kretese yaşlı Koçali Karmaşığı olarak adlandırılanlar, birim serpantinit, gabro, bozalt tüt ve piroklastlardan oluşur. Genelde yeşil renk tonlarına sahiptir. Kalınlığı 3 m. civarındadır. 4

21 Çüngüş Formasyonu : Eosen-Alt Miyosen yaşlı formasyonun litolofisi kumtaşı-kiltaşı ardelanmasından oluşur. Gri,krem renginde karbonat çimentolu olup, ince katmanlıdır. Tabaka duruşları kısa mesafede sıkça değişmektedir. Kiltaşlarının yoğun olduğu kısımların topografyası fazlaca düzleşmiştir. Pötürge Metomorfitleri : Adını Malatya nın Pötürge ilçesinde alan birim gnays, şilt litolojisindedir. Metomorfiklerin tepe kısımlarında kristalize beyaz mermerler bulunun. Krem, bej renk tonlarına sahip üstü geniş alanlara yayılmıştır. A.5.1. Metemorfizma ve Mağmatizma: İlimizde gerçekleşen volkanik oluşumlar yaklaşık 1 km2 lik bir alana yayılan volkanikler bazaltlitolojisinde olup, yer yer piroklastikler şeklinde çıkış yerleri hakimdir. Ana çıkış yerleri K-G açılma çatlağı şeklinde olan Karacadağ civarıdır. Bu bazaltlar orta miyasenden itibaren Arap plakası ile Anadolu plakasının çarpışması sırasında sıkışma sonucu kuvver dinyelemesine bağlı olarak polisen K-G yönlü impaktejen türlü riftlerden monta yükselimi vasıtasıyla meydana gelen kıtasel plato bazaltlarıdır. Bunları oluşturan ana mağma, üst montonun kısmı ergimesi sonucu meydana gelmiştir. Kuzey kısımlarda ise bitli, metomortızlerinin devamı olan pötürge metomortikleri bulunur. Oldukça kıvrımlı, ezilmiş,kayak topluluğuna sahip bu metomortikler bol kıvrım ve olaylara sahiptir. A.5.2. Tektonik ve Paleocografya İlimizde gerçekleşen tektonik faaliyetler; Jeolojik süreç içide çalışma alanımız ve yakın çevresi önemli tektonik olaylara maruz kalmıştır. Bunun sonucu olarak pek çok tektonik yapı gelmiştir. Gelişen bu yapılar Anadolu levhası ile Arabistan levhalarının üst kretose den günümüze değil birbirleriyle olan karşılıklı hareketlerin sonucudur. Çalışma alanı geneli Güneydoğu Anadolu kurum kuşağı içerisinde yer alır. Kuzey alanlarda Güneydoğu Anadolu bindirme kuşağına yaklaşıldığından tektonik yapılarda artış gözlenir. Bölgede en önemli kurumlanma olayı, orta-üst miyosen döneminde Arap ve Anadolu levhalarının çarpışmaya başlaması sonucu meydana gelmiştir. Bu kıvrımlanma sonucu, yaşlı yaşlı birimler ile üste gelen genç birimler hep birlikte kıvrımlanmış ve bölgenin bugünkü kıvrımlı topoğrafyası meydana gelmiştir. İlimizde ve çevresinde özellikle tortul kayaçlar içinde çok sayıda fosil tespit edilmiştir. Örnek olarak numulit assilina, miogypsina, alveolina gibi fosiller gösterilebilir. 5

22 SONUÇ: Kentin gelişim yönü; doğuda kentin bulunduğu platodan 1 metre aşağıdaki Dicle Nehri vadisinden dolayı bu yönde doğal bir eşikle sınırlanmış durumdadır. Ayrıca kuzeybatı ve batı yönünün zemin sağlamlığı ve diğer kentsel oluşum eşiklerinden dolayı kent kuzeybatı ve batı yönlerinde gelişim göstermektedir. KAYNAKLAR: 1. Çevre Durum Raporu, Diyarbakır, MTA Bölge Müdürlüğü, Diyarbakır ve Çevresinin Mühendislik Jeoloji Haritası 6

23 B. DOĞAL KAYNAKLAR B.1. Enerji Kaynakları B.1.1. Güneş: Bütün dünya ülkelerinde görülen enerji sorunlarına karşı dünyanın gözleri Temiz enerjiye dönmüştür. Dünyanın tropik ve yarı tropik bölgeleri bol güneşli olup güneş enerjisinde tam ve ekonomik olarak yararlanabilecek ülkeleri içine almaktadır. Daha açık bir anlatımla havanın 2 ve hatta 3 günden çok açık olduğu yani güneşli olduğu bölgelerde güneş enerjisinden ekonomik olarak yararlanılabilmektedir. ( Yıllık 2 saati geçen yörelerde) Dünyamızın 45%2kuzey ve 45 güney enlem kuşakları arasında bulunan Güneş komeii adı verilen bölgeler, en çok güneş alan yerler arasındadır. Türkiye de bu kuşak içinde yer almaktadır. Bu nedenle, dünyanın en çok güneş enerjisi potansiyeline sahip olan ülkelerinden birisidir. Ülkemizde cm2 ye bir saatte düşen güneş enerjisinin yıllık ortalama değeri, 4 kalori civarındadır. Ayrıca ortalama olarak 2.61 saat olup, maksimum ve minimum süreler Temmuz (362h) ve Aralık (98h) aylarında gerçekleşmektedir. Bilimsel olarak, yıllık güneşlenmenin 2. saati geçtiği bütün yörelerde güneş enerjisiyle çalışan aygıtlar ekonomik sayılırlar. Teorik olarak yılda, Türkiye nin tüm yüzeyine isabet eden güneş enerjisi miktarı 1,2x1 11 ton taş kömürüne eşit olduğunu hesaplanmıştır. Güneş enerjisinin coğrafi bölgelerimize göre yıllık 3.16 saat güneşleme süresi ve 14.3Mj/m 2.gün güneş ışınım şiddeti ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi ilk sırada yer alır. Diyarbakır güneş enerjisi bakımından en şanslı İllerden biri olmasına rağmen, güneş enerjisinden en az yararlanan illerdendir. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü tarafından yapılan ölçümlere göre; İlimizde Mayıs, Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül ayları en fazla güneş ışığına maruz kaldığı ve güneş ışınları en şiddetli olduğu aylar olarak tespit edilmiştir. İlimizde Meteoroloji Bölge Müdürlüğü tarafından ölçümler ortalama güneşleme süresi ve güneşlenme şiddeti Tablo b.1. ve b.2. de verilmiştir. Tablo b.1. Ortalama Güneşleme Süresi (saat) İSTASYON YIL OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZRN TEMM AĞUST EYLÜL EKİM KASIM ARALI KAYNAK: Meteoroloji Bölge Müdürlüğü Envanter Çalışmaları 24 7

24 Tablo b.2 Ortalama Güneşleme Şiddeti (cal/cm2) İSTASYON YIL OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZRN TEMM AĞUST EYLÜL EKİM KASIM ARALI KAYNAK: Meteoroloji Bölge Müdürlüğü, Envanter Çalışmaları, B.1.2. Su Enerjisi: İlimizde yapımı planlanan barajların tamamı enerji ve sulama amaçlı yapılmaktadır. Su enerji açısından büyük önem arz eden ve DSİ 1. Bölge Müdürlüğü etüt programında yer alan ileri yıllarda ele alınacak olan projeler : Barajın Adı : Hidroelektrik Enerji Planlama ve proje aşamasındaki projeler: 241 MW 946 GWh /yıl, %1 Dibni Barajı HES : 81 MW 265 GWh/yıl, Silvan Barajı HES : 16 MW 681 GWh/yıl İnşaat halinde olanlar : İşletmede Olanlar : 222 MW 8281 GWh/yıl, %9 Batman Barajı HES : 198 MW 483 GWh/yıl Dicle Barajı HES : 11 MW 298 GWh/yıl Karakaya Barajı HES : 18 MW 7354 GWh/yıl Kralkızı Barajı HES : 94 MW 146 GWh/yıl İl hidroelektrik Enerji Toplamı : MW, 9227 GWh/yıl, %1 B.1.3. Kömür : İlimizde Silvan Hazro İlçelerinde 1.8. ton (mümkün) linyit kömürü mevcuttur. Günümüzde deki mevcut olan kömür kaynakları tekniğine uygun olarak işletilip, değerlendirilmemiştir. 8

25 B.1.4. Doğal Gaz : İlimiz Kocaköy katin sahasında doğal gaz rezervi mevcuttur. Rezerv miktarı açısından herhangi bir resmi araştırma yapılmamıştır. Doğal gaz rezervi hala hazır da özel sektör tarafından elektrik üretiminde kullanılmaktadır. B.1.5. Rüzgar : Diyarbakır İli Yıllarına ait ortalama rüzgar hızı 2,4 m/sn olarak ölçülmüştür. İlimizde hali hazırda rüzgar enerjisinden faydalanılmaktadır. B.1.6. Biyomas ( Biyogaz,Odun,Tezek ): Biyomas; bitkisel ürünlerin, hayvan ve ortam atıklarının, şehir ve endüstri artıklarının çevirimi yoluyla enerji elde etme metodudur. Biyogaz; gübre, bitkisel atık ve benzeri organik atıkların oksijensiz ortamda fermante olması sonucu meydana gelen yanıcı bir gazdır. İlimizde biyogaz denilen enerjiden yararlanılmamaktadır. Biyomas enerjisinden ise faydanılmaktadır. Özellikle ilçe Merkezleri ve köy kesimlerinde yaşayanlar, ısınma döneminde bu enerji türünden yararlanmaktadırlar. Örnek olarak hayvan gübresi kırsal kesimlerde çok yaygın kullanılmaktadır. B.1.7. Petrol : İlimiz sınırları içersinde zengin petrol rezervleri mevcuttur. Kocaköy-Katin, Bismil- Kastel, Eğil-Sarıcak ve Merkeze bağlı Baykan, Kurkan Şahaban sahalarında mevcut petrol rezervleri TPAO ve özel sektör tarafından işletilmektedir. Petrol üretimine ait bilgiler tabloda verilmiştir. Tablo b.3. Petrol Üretim Miktarı Firma Adı Günlük Petrol Üretimi Ayrıştırılan Petrol Miktarı Ayrıştırılan Su Miktarı (Su+Petrol) Varil Varil Varil TPAO N.V. TÜRKSE PERENCO KAYNAK: MTA Bölge Müdürlüğü, Envanter Çalışmaları B.1.8. Jeotermal Sahalar : Çermik Kaplıcası : Diyarbakır Çermik ilçesine 3 km. mesafede Hamambaşı mevkiindedir. Kaplıca suyunun; debisi 6.66 L/s, sıcaklığı 48.5 c, kükürtlü hidrojen, kokulu kükürt çözeltisi bırakan renksiz sulardır. Radyoaktivitesi 1 Eman, katı unsurun miktarı mg/l, serbest gaz 67.1 mg/l, erimiş unsur miktarı 1516 mg/l dir. Çermik Kaplıcası suları hipotermal sodyumlu bikarbonatlı, klorürlü sular sınıfına girer. 9

26 B.2. Flora ve Fauna B.2.1. Ormanlar : Diyarbakır ın il genelindeki orman alanın genel alana oranı %24.3 tür. Bu ülke genelindeki arzulanan %25 orana çok yakındır. Ancak yöremizde var olan ormanlar çoğunlukla bozuk karakter taşıyan ormanlar olduğundan rehabilitasyon zarureti vardır. Orman yapısı, ağırlıklı olarak mazı meşesi adı verilen türden oluşmaktadır. Yüksek kesimlerde aşırı soğuklara dayanıklı ardıçlar ön plana geçer. Diyarbakır Orman İşletme Müdürlüğünün saha döküm verileri şöyledir: Normal Koru : -- Bozuk Koru : -- Normal Baltalık : Ha. Bozuk Baltalık : Ha. Açıklık Alan : Ha. Genel Alan : Ha. İl ormanlarında Normal Koru luk yoktur. Meşe dışında, ormanların ana ağaç yapısını,ardıç,karaçam,söğüt,çınar,ceviz,kavak ve menengiç gibi türler oluşturmaktadır. Diyarbakır ilinde orman funda olarak kullanılan arazilerin toplam alanı hektardır. Bunun %,2 si düz % 1,7 si hatit % 18,1 i orta, % 79,3 i dik eğime sahip olup, % 1,3 ü orta, % 4,9 u sığ, % 93,6 sı toprak derinliğine sahiptir. Bağ-Bahçe arazilerinin toplam yüz ölçümü 28,75 hektardır. ( Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü ) B.2.2. Çayır ve Mera : İlimiz Çayır ve mera varlığı hektardır. Arazinin % 1 i düz, % 12,2 si hatit, %36,5 i orta, % 5,2 si dik eğime sahiptir. Çayır mera arazinin %,3 ü derin, % 1,1 i orta derin, %29,4 ü sığ, %69,1 çok sığ toprak derinliğine sahip olup, %,6 sı hafif, % 13,9 u orta, %49,4 ü şiddetli, %36 sı çok şiddetli eğime sahip arazilerdir. B.2.3. Sulak Alanlar : Diyarbakır şu anda yapımı tamamlanarak faaliyete geçen sulama göletleri: GÖLETİN ADI YERİ İŞLETMEYE AÇILDIĞI YIL Beşpınar Göleti Diyarbakır İli Çınar İlçesi sınırları içinde 1976 Kuruçay Deresi üzerinde inşaa edilmiştir. Ortaviran Göleti Çınar İlçesi, Ortaviran Deresi 1963 Kabaklı Göleti Diyarbakır a 1 km. uzaklıkta Kadıköy 1981 Deresi üzerinde Gözegöl Göleti Diyarbakır a 21 km. uzaklıktaki Çığırtan 1964 Deresi üzerinde Halilan Göleti Çermik İlçesi sınırlarında Çoruk Deresi üzerinde 1982 Künreş Göleti Çınarlı İlçesi 1975 Kurtkayası Göleti Diyarbakır 197 1

27 Batman-Silvan (I.Kıs.) Silvan İlçesi 1972 Sağ Sahil Sulama (II. Kıs.) 1989 Bunlardan başka mesire ve piknik alanı olarak yoğun bir şekilde kullanılan Devegeçidi Barajı vardır. B.2.4. Endemik Bitkiler : İlimizde endemik bitkiler ile ilgili bilgiler F. Bölümünde verilmiştir. B.2.5. Fauna ve Endemik Hayvanlar : Bu konuda bilgiler F. Bölümünde verilmiştir. B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları Bu konudaki mevcut bilgiler F. Bölümünde verilmiştir. B.3. Toprak İklim topoğrafya ve anamadde farklılıkları nedeniyle Diyarbakır da çeşitli büyük toprak grupları olmuştur. Büyük toprak gruplarının yanı sıra toprak örtüsünden yoksun bazı arazi tipleri de görülmektedir. Alüvyon Topraklar : Bu topraklar akarsular tarafından taşınıp depolanan materyal üzerinde oluşan ( A ) C profili genç topraklardır. Mineral bileşimleri akarsu havzasının litolojik bileşimi ile jeolojik peryotlarda yer alan toprak gelişim bağlı olup heterojendir. Profillerinde horizonlaşma ya hiç yok yada çok az belirgindir. Buna karşılık değişik özellikte katlar görülür. Çoğu yukarı arazilerden yıkanan kireçce zengindir. Alüvyal toprakları, bünyelerine veya bulundukları bölgelere yahut evrim devlerine göre sınıflandırılırlar. Bunlarda üst toprak alt toprağa belirsiz olarak geçit yapar. İnce bünyeli ve taban suyu yüksek olanlarda düşey geçirgenlik azdır. Yüzey namlı ve organik maddece zengindir. Alt toprakta hafif seyreden bir indirgenme olayı hüküm sürer. Kaba bünyelikler iyi drene olduğundan yüzey katları çabuk kurur. Üzerlerindeki bitki örtüsü iklime bağlıdır. Bulundukları iklime uyabilen her türlü kültür bitkisinin yetiştirilmesine elverişli ve üretken topraklardır. Alüvyon topraklar Diyarbakır ilinde daha çok Dicle nehri ve Batman çayı boyunca uzanmaktadır. Toplam alanları hektardır. Bunun hektarı I. Sınıf, 368 hektarı II. Sınıf, 25 hektarı III. Sınıf arazilerdir. Diyarbakır ilindeki alüvyal toprakların tuzluluk ve alkalilik sorun yoktur. 11

28 Kolüvyal Topraklar : Genellikle dik eğimlerin eteklerinde ve vadi ağızlarında yer alırlar. Yer çekimi, toprak kayması, yüzey akışı ve yan derelerle taşınarak birikmiş materyaller üzerinde oluşmuş ( A ) C profili genç topraklardır. Ayrıca özellikleri bakımından daha çok çevredeki yukarı arazi topraklarına benzerlerse de ana materyalde derecelenme ya hiç yada yetersizdir. Profilde yağışın veya yüzey akışın yoğunluğuna ve eğim derecesine göre değişik parça büyüklüğü içeren katlar görülür. Bu katlar alüvyal topraklarda olduğu gibi birbirine paralel olmayıp düzensizdir. Dik eğimliler ve vadi ağızlarında bulunanlar çoğunlukla az topraklı olup, kabataş ve molozlarla parçaların çapları küçülür. Eğimin çok azaldığı yerlerde parçaların çapları küçülüp alüvyon parçaları düzeyine geleceğinden bu gibi yerlerde kolüvyal topraklar geçişli olarak alüvyol topraklara karışır. Bunlarda eğim tek tip olup materyalin geldiği yöne doğru artmaktadır. Ara sıra taşkına maruz kalırlarsada eğim ve bünye nedeniyle drenajları iyidir. Tuzluluk ve sodiklik gibi sorunları yoktur. Kolüvyol topraklar Diyarbakır ilinin her yerinde özellikle küçük akarsu vadilerinde bulunmaktadır. Yağışın yeterli olması veya sulanmaları halinde verimleri yüksektir. Toplam alanları hektardır. Kahverengi Orman Toprakları : Kahverengi Orman toprakları kireçce zengin ana madde üzerinde oluşur. Profilleri A ( B ) C şeklinde olup Horizonlar birbirine tedricen geçiş yapar. A horizonlar çok gelişmiş olduğundan iyice belirgindir. Koyu kahverengi ve dağılgandır. Gözenekli veya granüler bir yapıya sahiptir. Reaksiyonu genellikle kalevi bazen de nötr dür. B horizonunun rengi açık kahverengi ile kırmızı arasında değişir. Reaksiyonu A horizounundaki gibidir. Yapı granüler kil birikmesi olabilir. Çok az miktarda kil birikmesi olabilir. Horizonun aşağı kısımlarında CaCO 3 bulunur. Kahverengi orman toprakları genellikle geniş yapraklı orman örtüsü altında oluşur. Bunlarda etkili olan toprak oluşum işlemleri kalsifikasyon ve biraz da podzollaşmadır. Drenajları iyidir. Çoğunlukla orman veya otlak olarak kullanılır. Tarıma alınmış olanların verimleri iyidir. Kahverengi orman topraklarına Diyarbakır ın her ilçesinde rastlanmaktadır. Bunun hektarı I. IV. Sınıfları, diğerleri VI. VII. Sınıflardadır. Eğimleri yüksek buna bağlı olarak derinlikleri sığ, yer yer çok sığ dır. Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakları : A ( B ) C profilli topraklardır. A horizonu iyi oluşmuş ve gözenekli bir yapısı vardır. ( B ) horizonu zayıf oluşmuştur. Kahverengi veya koyu kahverengi granüler veya yuvarlak köşeli blok yapıdadır. ( B ) horizonunda kil birikimi yok veya çok azdır. Kireçsiz kahverengi orman toprakları genellikle yaprağını döken orman örtüsü altında oluşur. Bu topraklar Çüngüş ilçesinde bulunmaktadır. Toplam alanı 251 hektardır. Kahverengi Topraklar : Çeşitli ana maddelerden oluşan ABC profilli topraklardır. Oluşumlarında kalsifikasyon rol oynar. Bu işlem sonucu profillerinde çok miktarda kalsiyum bulunur. Erozyona uğrayanlarında A ve C horizonu kahverengi veya grimsi kahverengi 1-15 cm. kalınlığında ve granüler yapıdadır. Organık madde içeriği ortadadır. Reaksiyonu nötr veya kalevidir. B. Horizonu açık kahverengiden koyu kahverengiye değişir ve kaba yuvarlak 12

29 köşeli blok yapıdadır. Bu horizon tedrici olarak soluk kahverengi veya grimsi, çok kireçli ana maddeye geçit yapar. Kahverengi topraklarda bütün profil kireçlidir. B. Horizonunun altında beyazımsı ve çoğunlukla sertleşmiş kireç birikme katı yer alır. Bu topraklar yazın uzun peryotlar kuru kalır ve bu peryotlarda kimyasal ve biyolojik etkinlikler yavaştır. Kahverengi topraklar Merkez, Bismil, Dicle, Hazro, Lice, Silvan ilçelerinde bulunmaktadır. Toplam alanları 197,312 hektardır. Eğimleri genellikle dik ve çok dik olup, derinlikleri genellikle sığdır. Kırmızı Kahverengi Topraklar: Solunum rengi hariç, hemen bütün özellikleri kahverengi toprakların aynı veya benzeridir. A horizonu tipik olarak kırmızımsı kahverengi veya kırmızı ve yumuşak kıvamdadır. B horizonu kırmızı veya kırmızımsı kahverengi, daha ağır bünyeli ve oldukça sıkıdır. B horizonu bulunur. Beyazımsı olan bu horizon yumuşak veya çimentolaşmış olabilir. Kırmızımsı kahverengi toprakları çeşitli ana maddeler üzerinde oluşur. Doğal bitki örtüsü uzunca otlar ve çalılarda doğal drenajları iyidir. Bu topraklar Merkez, Bismil, Çermik, Çınar, Dicle, Ergani, ilçelerinde bulunur. Toplam alanları hektardır. Bazaltik Topraklar : Bu toprakların özellikleri bir dereceye kadar, benzer iklim koşullarında kireçtaşı üzerinde oluşmuş toprakların kino benzemektedir. Ağır kili topraklardır ve profilleri iyi gelişmemiştir. A horizonunun yapısı granülerden blok a kadar değişim B horizonu genellikle daha ağır bünyeli ve blok yapıdadır. Bazaltik topraklarda nötr ile orta kalevi arasında değişir. Fiziksel özellikleri kötü olduğundan verimleri düşüktür. Diyarbakır da bu topraklar Merkez, Çermik,Çınar, Dicle ve Ergani ilçelerinde bulunur. Eğimleri dik veya çok dik buna bağlı olarak derinlikleri sığ veya çok sığdır. Bu toprakların % 38 i taşlı, % 13 ü kayalıdır. Bu toprakların % 63 ü toprak işlemeli tarıma uygundur. Çıplak Kaya ve Molozlar : Üzerinde toprak örtüsü bulunmayan parçalanmamış veya kısmen parçalanmış sert kaya ve taşlarla kaplı sahalardır. Genellikle bitki örtüsünden yoksundurlar. Bazen arasında toprak bulunan kaya çatlaklarında veya topraklı küçük ceplerde yetişen çok seyrek orman ağaçları çalı ve otlar bulunabilir. Diyarbakır genelinde bu tip arazilerin toplam alanı hektardır. Bu alan il genel alanının % 2,8 ini oluşturur. Irmak Taşkın Yatakları : Akarsuların normal yatakları dışında feyezan halinde iken yayıldıkları alanlardır. Genellikle kumlu, çakıllı ve molozlu malzeme ile kapatırlar. Taşkın sulan ile sık-sık yıkanmaya maruz kaldıklarından toprak materyali ihtiva etmezler ve bu nedenle arazi tipi olarak nitelendirilirler. Tarıma elverişli olmadıkları gibi üzerlerinde doğal bitki örtüsü de yoktur. Diyarbakır da bu tür arazilerin toplam alanı hektardır. İl Genel yüz ölçümünün % 1 ini meydana getirirler. 13