T.C. MALİYE BAKANLIĞI BÜTÇE VE MALİ KONTROL GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

T.C. MALİYE BAKANLIĞI BÜTÇE VE MALİ KONTROL GENEL MÜDÜRLÜĞÜ AVRUPA BİRLİĞİ EĞİTİM VE GENÇLİK PROGRAMLARI: GENEL EĞİTİM PROGRAMI ÇERÇEVESİNDE YÜKSEK ÖĞRETİM ALANINDA AB PROGRAMI (ERASMUS) ALİ RENÇBER DEVLET BÜTÇE UZMANLIĞI ARAŞTIRMA RAPORU ANKARA Nisan 2005

İÇİNDEKİLER TABLOLAR LİSTESİ... V ŞEKİLLER LİSTESİ...VI EKLER LİSTESİ... VII KISALTMALAR...VIII GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM6 AVRUPA BİRLİĞİ EĞİTİM ve GENÇLİK PROGRAMLARI6 1. TANIM... 6 1.1. AB Eğitim ve Gençlik Programları... 6 2. PROGRAMLARIN UYGULANMA GEREKÇELERİ... 7 2.1. Hedeflenen Avrupa ya Ulaşma İsteği... 7 2.2. Ortak Bir Avrupalı Kimliğini Yayma Çabası... 8 2.3. Ar-Ge Alanındaki Çabalar... 10 2.4. Nüfus Problemi... 11 2.5. İşgücü Piyasasının İhtiyacının Karşılanması Gereği... 12 3. PROGRAMLARA TEMEL OLUŞTURAN POLİTİKALAR... 14 3.1. Lizbon Zirvesi Kararları... 14 3.2. e-avrupa / e-öğrenme Kararları... 16 3.3. Yaşam Boyu Öğrenim... 17 3.4. Bologna Süreci... 17 3.5. Avrupa Yüksek Öğretim Alanı... 19 4. PROGRAMLARIN TÜRLERİ... 20 4.1. Genel Eğitim Programı (Socrates)... 20 4.1.1. Neden Socrates?... 21 4.1.2. Amaçları... 23 4.1.3. Kapsamı ve Yönetimi... 24 4.1.4. Programın Hedef Kitlesi... 27 4.1.5. Programın Mali Kaynağı... 28 4.1.6. Programın Aşamaları... 28 4.1.6.1. Socrates I... 28 4.1.6.2. Socrates II... 30 4.2. Diğer Ana Programlar... 31 4.2.1. Leonardo da Vinci (Mesleki Eğitim) Programı... 31 4.2.2. Youth (Gençlik) Programı... 34 I

4.2.3. Tempus... 35 4.2.4. Erasmus Mundus... 36 İKİNCİ BÖLÜM37 GENEL EĞİTİM PROGRAMI KAPSAMINDA YÜKSEK ÖĞRETİM PROGRAMI (ERASMUS) 37 1. GENEL ÇERÇEVE... 37 1.1. Neden Erasmus?... 37 1.2. Amaçları... 39 1.3. Kapsamı... 40 1.3.1. Avrupa Üniversiteler Arası İşbirliği... 40 1.3.1.1. Hareketliliğin organizasyonu-(organisation of mobility)... 40 1.3.1.2. Yoğun programlar-(intensive programmes)... 41 1.3.1.3. Müfredat geliştirme projeleri-(curriculum development projects)... 41 1.3.2. Öğrenci ve Öğretim Elemanları Karşılıklı Değişimi-(Hareketlilik)... 42 1.3.2.1. Öğrenci hareketliliği-(student mobility)... 42 1.3.2.2. Öğretim elemanı hareketliliği-(teaching staff mobility)... 43 1.3.3. Akademik Uzmanlık Ağları-(Thematic Networks)... 43 1.4. Programın Hedef Kitlesi... 44 1.4.1. Öğrenciler... 44 1.4.2. Öğretim Elemanları... 45 1.5. Programın Aşamaları... 46 2. PROGRAMIN ANA UNSURLARI... 46 2.1. Erasmus Üniversite Beyannamesi (EUC)... 47 2.2. Erasmus Yoğun Dil Kursları... 47 2.3. Avrupa Kredi Transfer Sistemi (ECTS)... 48 2.3.1. ECTS Nedir?... 48 2.3.2. Neden İhtiyaç Duyulmuştur?... 49 2.3.3. Özellikleri... 50 2.3.4. Uygulama... 51 2.4. Diploma Eki (DS)... 51 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM53 KATILIMCI ÜLKELERDE EĞİTİM ve GENÇLİK PROGRAMLARINDAN FAYDALANMAK İÇİN YÜRÜTÜLEN ÇALIŞMALAR VE UYGULAMA53 1. GENEL OLARAK AB ÜLKELERİ YÜKSEKÖĞRETİM SİSTEMLERİ... 53 2. SOCRATES PROGRAMINA İLİŞKİN ÜLKE ÖRNEKLERİ... 55 2.1. Son Genişleme Öncesi AB Üyesi Ülke Örneği (İrlanda)... 55 2.1.1. Ulusal Ajans ve Yapısı... 55 2.1.2. Uygulamaya İlişkin Veriler... 56 2.2. Genişleme Sonucu Katılan Ülke Örneği (Macaristan)... 57 2.2.1. Ulusal Ajans ve Yapısı... 58 2.2.2. Uygulamaya İlişkin Veriler... 59 II

3. AB ÜLKELERİ HAKKINDA EĞİTİM VE GENÇLİK PROGRAMLARINA İLİŞKİN İSTATİSTİKİ VERİLER... 60 3.1. Socrates Programına İlişkin Genel Veriler... 60 3.2. Erasmus Programına İlişkin Veriler... 62 3.2.1. Öğrenciler ve Öğretim Elemanlarının Karşılıklı Değişimi-(Hareketlilik)... 64 3.2.1.1. Alanlara göre katılım... 67 3.2.1.2. Ülkelere göre katılım... 70 3.2.1.3. Cinsiyete göre katılım... 70 3.2.1.4. Engellilerin katılımı... 72 3.2.2. Diğer Faaliyetler... 75 3.3. Değerlendirme... 77 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM81 ERASMUS VE TÜRKİYE UYGULAMASI81 1. TÜRK YÜKSEKÖĞRETİM SİSTEMİNE GENEL BİR BAKIŞ... 81 1.1. Yüksek Öğretim Tarihi... 81 1.2. Yüksek Öğretim Alanına İlişkin Önemli Yasal Düzenlemeler... 83 1.3. Yüksek Öğretim Sistemine İlişkin Veriler... 85 1.4. Yüksek öğretim Sistemi ve Sorunları... 85 2. TÜRKİYE NİN EĞİTİM VE GENÇLİK PROGRAMLARINA KATILIMI... 86 2.1. Tarihi Gelişimi... 86 2.1.1. AB Raporlarında Sürece İlişkin Yer Alan Bölümler... 89 2.1.2. Türkiye nin Hazırladığı Belgelerde Sürece İlişkin Yer Alan Bölümler... 92 2.2. Yapılan Çalışmalar ve Örgütlenme... 92 2.2.1. Ulusal Ajans ve Yapısı... 93 2.2.1.1. Ulusal ajans nedir?... 93 2.2.1.2. Türkiye de ulusal ajansın kuruluşu... 94 2.2.1.3. Ulusal ajansın finansal kaynakları ve kullanımı... 100 2.2.1.4. Ulusal ajansın istihdam politikası... 104 2.2.1.5. Ulusal ajans tarafından farklı dönemlerde yürütülen çalışmalar... 105 2.2.2. Uluslararası İlişkiler Ofisleri-Birimleri... 106 3. ERASMUS PROGRAMINA KATILIM YOLLARI... 108 3.1. Komisyon Merkezli Faaliyetler... 108 3.2. Ulusal Ajans Merkezli Faaliyetler... 109 4. TÜRKİYE DE YÜKSEK ÖĞRETİM KURUMLARININ ERASMUS PROGRAMINA KATILIMI... 110 4.1. Pilot Döneme İlişkin Veriler... 110 4.2. Tam Katılım Dönemine İlişkin Veriler... 111 4.3. Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar... 113 5. ERASMUS PROGRAMININ FARKLI UNSURLAR ÜZERİNDE YARATACAĞI MUHTEMEL ETKİLER... 115 5.1. Öğrenciler Yönünden... 115 5.2. Öğretim Elemanları Yönünden... 116 5.3. Yüksek öğretim Kurumları Yönünden... 117 5.4. Üretim Alanında Faaliyet Gösteren Yatırımcılar Yönünden... 120 5.5. Toplum Yönünden... 121 5.6. Aday Ülke Türkiye Yönünden... 122 III

BEŞİNCİ BÖLÜM123 YENİ NESİL PROGRAMLAR123 1. GENEL BİLGİ... 123 2. PROGRAMLARIN İÇERİĞİ... 124 3. HEDEFLER VE FİNANSMAN YÖNTEMLERİ... 125 4. YENİ NESİL PROGRAMLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ... 128 SONUÇ... 131 EKLER... 139 KAYNAKÇA... 141 IV

TABLOLAR LİSTESİ TABLO 1- Eylül 2004 Rakamlarına Göre AB Ülkeleri İşsizlik Oranları... 13 TABLO 2- Socrates Bütçesinin Programlara Göre Dağılımı(%) - EUR 15... 61 TABLO 3- Erasmus Bütçesinin Dağılımı(%) - EUR 15... 63 TABLO 4- Erasmus Kapsamında Öğrenci Hareketliliğinin Gelişimi (1987 88/2003 04)... 65 TABLO 5- Erasmus Kapsamında Öğretim Elemanı Hareketliliği (1997 98 / 2002 03)... 66 TABLO 6- Erasmus Hareketlilik Faaliyetine Katılan Öğrencilerin Alanlara Göre Dağılımı (1987 88 / 2002 03)... 68 TABLO 7- Erasmus Hareketlilik Faaliyetine Katılan Öğretim Elemanlarının Alanlara Göre Dağılımı (2002 2003)... 69 TABLO 8- Engelli Öğrencilerin Hareketlilik Kapsamında Erasmus Programına Katılımı (2000 2003)... 75 TABLO 9- Komisyon Merkezli Faaliyetlere İlişkin Veriler (2000 2003)... 76 TABLO 10- Türkiye'nin Socrates Programına Katılım Amacıyla AB Bütçesine Ödeyeceği Mali Katkı Payları (2004 2006)... 101 TABLO 11- Ev Sahibi Ülke Bakımından Yabancı Öğrencilerin Dağılımı... 118 TABLO 12- Yaşam Boyu Öğrenim Alanında Birleştirilmiş Programlar... 125 TABLO 13- Yaşam Boyu Öğrenim Alanında Birleştirilmiş Programlar İçin Öngörülen Bütçenin Dağılımı (2007 2013)... 127 V

ŞEKİLLER LİSTESİ ŞEKİL 1- Avrupa Alanlarının Yapılanması... 20 ŞEKİL 2- Socrates Bütçesinin Programlara Göre Dağılımı (4 Yıllık Ortalama Rakamları)... 62 ŞEKİL 3- Erasmus Bütçesinin Dağılımı(%) - EUR 15... 64 ŞEKİL 4- Erasmus Kapsamında Öğrenci Hareketliliğinin Gelişimi (1987 88/2003 04)... 65 ŞEKİL 5- Erasmus Kapsamında Öğretim Elemanı Hareketliliğinin Gelişimi (1997 98/2003 04)... 67 ŞEKİL 6- Komisyon Merkezli Faaliyetlerde Uygulamaya Konan Proje Sayıları... 77 ŞEKİL 7- Türkiye'de Ulusal Ajansın Yapısı... 94 ŞEKİL 8- Ev Sahibi Ülke Bakımından Yabancı Öğrencilerin Dağılımı (2002 Yılı)... 119 VI

EKLER LİSTESİ EK 1-2004 ve 2005 Yıllarında Erasmus Üniversite Beyannamesi Almaya Hak Kazanan Yüksek Öğretim Kurumları... 139 VII

KISALTMALAR AB ABD ABGS A/C Ülkeleri AEGEE a.g.e. a.g.r. ar-ge Bkz. BM bsk. DPT DS ECTS EEA EFTA ENIC ERASMUS EUA EUR18 EUROSTAT GDP Avrupa Birliği (European Union) Amerika Birleşik Devletleri Avrupa Birliği Genel Sekreterliği AB ye Son Genişleme ile Katılan On Ülke ve Aday Ülkeler Avrupa Öğrencileri Genel Forumu Adı geçen eser Adı geçen rapor Araştırma Geliştirme Bakınız Birleşmiş Milletler (United Nations) Baskı Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı Diploma Supplement (Diploma Eki) European Credit Transfer System (Avrupa Kredi Transfer Sistemi) European Economic Area (Avrupa Ekonomik Alanı) European Free Trade Association (Avrupa Serbest Ticaret Birliği) European Network of National Information Centers on Academic Recognition and Mobility (Akademik Tanıma ve Hareketlilik Üzerine Avrupa Ağı Ulusal Tanıma Merkezi) European Community Action Scheme for the Mobility of University Students (Avrupa Topluluğu Üniversite Öğrencileri Hareketlilik Eylem Planı) European University Association (Avrupa Üniversiteler Birliği) AB nin İlk On Beş Üyesi + EFTA/EEA Ülkeleri Avrupa Toplulukları İstatistik Ofisi Gross Domestic Product (Gayri Safi Yurtiçi Hasıla) VIII

İKV İTÜ KOBİ KPDS KTÜ MEB NARIC No ODTÜ OECD ÖSYM R.G. SOCRATES İktisadi Kalkınma Vakfı İstanbul Teknik Üniversitesi Küçük ve Orta Boy İşletmeler Kamu Personeli Yabancı Dil Tespit Sınavı Karadeniz Teknik Üniversitesi Milli Eğitim Bakanlığı Network of National Academic Recognition Information Centers (Ulusal Akademik Tanıma Enformasyon Merkezi) Numara s. Sayfa ss. TBMM TL TOBB TÜBİTAK UNESCO YÖK YTL Orta Doğu Teknik Üniversitesi Organisation for Economic Co-operation and Development (İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı) Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi Resmi Gazete European Community Action Programme in the Field Of Education (Avrupa Topluluğu Eğitim Alanında Eylem Programı) Sayfa sayıları Türkiye Büyük Millet Meclisi Türk Lirası Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim Ve Kültür Örgütü) Yükseköğretim Kurulu Yeni Türk Lirası IX

GİRİŞ Osmanlı İmparatorluğu nun 1800 lü yıllara denk gelen son dönemlerinde, ülke yöneticileri gelişme bakımından gittikçe gerisinde kaldıkları Avrupa ülkelerinin özellikle askeri, sosyal ve eğitim alanlarındaki uygulamalarını örnek alarak içinde bulundukları durumu bertaraf etme çabası içinde olmuşlardır. İkinci Mahmut döneminde eğitim amacıyla yurtdışına ilk defa öğrenci gönderilmiş, bu dönemden itibaren birçok devlet adamı, sanatçı, asker, eğitimci ve öğrenci Avrupa da eğitim görmüştür. Bu gelişme yönetimden sanata, sanayileşmeden edebiyata pek çok alanda toplumu etkilemiştir. 1 Yurt dışına gidenlerin eğitim gördüğü ülkenin çoğunlukla Fransa olması, bu ülke etkisinin toplum üstünde yoğun bir şekilde görülmesine neden olmuştur. Günümüzde de birçok alanda Avrupa Birliği üyeliği ve çağın getirdiği şartlardan dolayı bir yeniden yapılanma ve düzenleme süreci söz konusudur. Birçok alanda görülen bu sürecin etkin sonuçlar verebilmesi, başta genç nüfus olmak üzere toplumun genelinin bu süreci benimsemesine ve sahiplenmesine bağlıdır. Eğitim ve gençlik programları, ülkemizde bu sürecin en etkin şekilde sonuçlanması için gerek AB gerekse Türkiye tarafından ortaya konan çabaların sonucu olarak hayata geçirilmiştir. AB, kuruluşundan bu yana üye ülkelerin refahını bir bütün olarak artırmayı hedeflemiş ve bu doğrultuda farklı alanlarda, ortak politikalar belirleme yoluna gitmiştir. Ancak kuruluş döneminde, eğitim ve araştırma alanı; tarım, sosyal politika, ekonomi gibi alanların gerisinde kalmıştır. Bütün uğraşını 1 Murat Gürkan Gülcan, Avrupa Birliğine Adaylık Sürecinde Türkiye Eğitim Sisteminin Yapısal Sorunları ve Yapısal Uyum Modeli Araştırması Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara 2003, s.18. 1

Avrupa nın bütünleşmesi için veren Jean Monnet hayatının sonlarına doğru şöyle demiştir: Bir kez daha Avrupa nın bütünleşme sürecini başlatma şansım olsaydı, eğitimle işe başlardım. 2 Zira eğitim ve araştırma alanı, AB nin hedeflediği yere gelebilmesi için büyük önem taşımaktadır. AB ye aday ülkelerden biri olan Türkiye nin eğitime ilişkin ileriye yönelik planlarında, AB ülkelerinin eğitim alanındaki eğilimlerini göz önüne alması ve bu alandaki gelişmeleri yakından izlemesi kaçınılmaz hale gelmiştir. Bu bakımdan bu çalışmanın konusu olan eğitim ve gençlik programları, AB ülkelerinin eğitim sistemlerini tanımak ve geleceğe yönelik olarak AB nin eğitim ve araştırma planları içerisinde yer alabilmek bakımından önemli fırsatlar sunmaktadır. Bu çalışmanın amacı, çeşitli araçlarla desteklenen AB eğitim ve gençlik programlarının kavramsal altyapısını ifade ederek, başta Socrates ve onun alt programlarından Erasmus olmak üzere katılımcı ülkelerde ve Türkiye deki programlara ilişkin uygulamaları irdelemek, programların katılımcılara, topluma ve Türkiye ye getirilerini ortaya koymak ve toplumun her kesiminden insanların bu programlara katılımını sağlamak üzere yapılması gerekenleri tespit etmektir. Ayrıca bu çalışmada ortaya konan bulguların, Türkiye-AB ilişkileri ile eğitim ve gençlik programlarına ilişkin yapılacak çalışmalara ışık tutması beklenmektedir. Bu amaçlarla çalışmada beş bölüme yer verilmiştir: Çalışmanın birinci bölümünde eğitim ve gençlik programlarına ilişkin temel çerçeve ortaya konarak bu programlar arasında öncelikli konulardan olan genel eğitim programı Socrates in irdelenmesine çalışılmaktadır. 2 Thomas VOLKER, Reform of EU Education Policy, European Education, Volume 30, Issue 3, 1998, s.1. 2

İkinci bölümde, çalışmanın ana konusunu teşkil eden Socrates in yüksek öğretim alanına ilişkin alt programı olan Erasmus, ayrıntılı olarak incelenmekte ve genel yapısı ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Üçüncü bölümde, Türkiye den önce eğitim ve gençlik programlarına katılan İrlanda ve Macaristan ın programlara katılım için gerekli örgütsel yapılanmaları incelenerek genel uygulama hakkında bilgi verilmeye çalışılmakta, ayrıca programlara katılan ülkelerde Socrates ve özellikle Erasmus olmak üzere uygulamalara ilişkin veriler tablo ve grafiklerin yardımıyla ortaya konarak değerlendirilmeye çalışılmaktadır. Dördüncü bölümde, Türkiye nin yüksek öğretim sistemine ilişkin genel durumunun ortaya konulmasından sonra, ülkemizin eğitim ve gençlik programlarına katılım süreci anlatılmakta ve katılım için yapılan çalışmalar ve örgütsel yapılanma hakkında bilgi verilmektedir. Ayrıca, Türkiye nin Erasmus kapsamında pilot dönemde ve tam katılım sonrası dönemde yürüttüğü çalışmalar konusunda istatistiki veriler değerlendirilmekte ve programların ülkemizdeki farklı unsurlar üzerinde meydana getireceği muhtemel etkiler irdelenmeye çalışılmaktadır. Çalışmanın beşinci bölümünde, AB nin resmi belgelerinden yola çıkılarak, Birliğe katılmak için aday olan ve programlara katılan Türkiye için de önem taşıyan ve 2006 yılında sona erecek programların geleceğine ilişkin çalışmalar genel olarak anlatılmaktadır. Çalışmanın sonuç kısmında ise, çalışmanın kısa bir özeti yapıldıktan sonra, genel bir değerlendirme yapılarak bazı öneriler ortaya konulmaktadır. Başta AB bünyesinde yer alan kurumlardan ve Ulusal Ajanstan olmak üzere birçok kaynaktan temin edilen verilerin doğru olduğu varsayılmıştır. 3

Çalışmada kullanılan tablolara ilişkin yorumlar, tablolarda yer alan rakamların doğru olduğu varsayımı ile yapılmıştır. Eğitim ve gençlik programları, yabancı kaynaklarda genelde Avrupa Topluluğu ifadesiyle birlikte kullanılmaktadır. Oysa Türkçe kaynaklarda bu ifade yerine yine aynı programlar kastedilerek Avrupa Birliği ifadesi yer almaktadır. Ayrıca Ulusal Ajans olarak Türkiye de kurulan birimin 3 isminde de programlara atfen Avrupa Birliği ifadesi yer almaktadır. Bu çalışmada da karışıklığa sebep olmamak için Türkçe kaynaklarda olduğu gibi, Avrupa Birliği ifadesinin eğitim ve gençlik programlarıyla birlikte kullanılması uygun görülmüştür. Ayrıca, Erasmus kapsamında tüm eğitici personeli kapsayacak şekilde öğretim elemanı ifadesine yer verilmiştir. Çalışmada, AB eğitim ve gençlik programları kapsamında yer alan programlardan Socrates in ve özellikle de Erasmus un ayrıntılı şekilde incelenmesi yoluna gidilmiştir. Diğer programlar, asıl konuyu teşkil etmediğinden bu programlar hakkında yalnızca genel bilgilerin verilmesiyle yetinilmiştir. Ayrıca, eğitim ve gençlik programlarına yönelik bireysel ve kurumsal başvuru süreçlerine ilişkin kapsamlı bilgiye yer verilmesinden kaçınılmıştır. Eğitim ve gençlik programlarına ilişkin başvuru süreçleri hakkında ayrıntılı şekilde bilgi edinilebilecek Ulusal Ajansın varlığı, bu çalışmada başvuru süreçlerine ilişkin ayrıntılı bilgilere yer verilmemesi sonucunu doğurmuştur. Çalışmada, eğitim ve gençlik programlarının uygulamasına ilişkin AB kaynaklarından elde edilen verilerin oldukça detaylı olduğu, buna karşılık Türkiye de programların uygulamasına ilişkin verilerin sınırlı kaldığı dikkati 3 Avrupa Birliği Eğitim ve Gençlik Programları Merkezi Başkanlığı 4

çekmektedir. Türkiye nin programlara tam katılımının 2004 yılı Nisan ayında gerçekleşmiş olması ve bu sürece ilişkin veri toplamada karşılaşılan bazı sorunlar, çalışmada Türkiye deki uygulamaya ilişkin detaylı verilere yer verilmesine engel olmuştur. Çalışmanın beşinci bölümü değerlendirilirken, yeni nesil programlar hakkında yer alan verilerin hazırlık niteliği taşıyan çalışmalardan elde edildiği ve başlangıç dönemi olan 2007 yılına kadar AB tarafından yürütülen çalışmalar doğrultusunda değişebileceği göz önünde bulundurulmalıdır. 5

BİRİNCİ BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİ EĞİTİM VE GENÇLİK PROGRAMLARI 1. TANIM 1.1. AB Eğitim ve Gençlik Programları AB, hem üye ülkeler arasında hem de aday ülkelerle üye ülkeler arasında özellikle gelişmişlik farklılıklarını gidermek için değişik alanlarda programlar uygulamaktadır. Bu programlar özellikle eğitim, araştırma, çevre, kültür ve adalet alanlarında yoğunlaşmaktadır. AB eğitim ve gençlik programları, Avrupa Komisyonu tarafından yürütülen ve katılımcı ülkeler arasında eğitim ve gençlik alanında işbirliğini geliştirmeyi amaçlayan programları ifade eder. Avrupa'nın gelecekteki yöneticileri ve her bakımdan umudu olan gençler ve çocukların Avrupa boyutuyla yetiştirilmesini sağlayacak olan eğitim ve gençlik programları aynı amaçla uygulamaya konulmuş olan programlardandır. Türkiye nin de büyük katılım gösterdiği alanlardan biri olan eğitim ve gençlik programlarının insana yatırım olması bakımından diğer alanlardaki programlarla kıyaslandığında daha önemli olduğu söylenebilir. Özellikle Socrates, Leonardo da Vinci ve Gençlik programları, AB nin eğitim alanındaki temel politika unsurlarından biri olan yaşam boyu eğitim ve öğrenme sürecinde önemli işlevlere sahiptirler. Söz edilen programlar, özellikle gençlerin demokratik ve çok kültürlü Avrupa fikrini kavramalarını, gözlem ve iletişim yeteneklerini geliştirmelerini, kişisel potansiyellerini gerçekleştirmelerini ve kendi ülkelerine farklı gözlerle bakabilmelerini sağlamaktadır. 6

2. PROGRAMLARIN UYGULANMA GEREKÇELERİ AB, eğitimin genel olarak üç işlevi olması gerektiği konusunda hemfikirdir: Eğitim aracılığıyla kendi potansiyelinin farkına varmasını ve mutlu ve verimli bir yaşama kavuşmasını sağlayacak şekilde bireyin gelişimini sağlamak, bireyler ve gruplar arasındaki farklılık ve eşitsizlikleri azaltarak toplumun gelişimini sağlamak, çalışanların düzeyini iş dünyası ve girişimcilerin ihtiyaçlarını karşılayabilecek düzeye çıkararak ekonominin gelişimini sağlamak. 4 Bu ana unsurların yanında programların uygulanma gerekçelerini şu başlıklar altında açıklayabiliriz: 2.1. Hedeflenen Avrupa ya Ulaşma İsteği AB, uzun dönemli planlarında gelecekte nasıl bir yapıya ulaşmak istediğine yer vermektedir. Ortak Geleceğimizin İnşası isimli belgede de nasıl bir Avrupa sorusuna cevap verilmektedir: AB, İkinci Dünya Savaşı nın kötü sonuçları ile başlayan kıtanın tarihsel yeniden birleşme sürecinin başlamasından beri en büyük başarısının hemen kenarında durmaktadır. Başarılı bir şekilde ortak pazarın oluşturulması ve para birliğine gidilmesi sonrasında Avrupa, şimdi demokrasi, özgürlük, barış ve ilerleme kavramları etrafında birleşecektir. AB genişlemesi, refahın ve vatandaşların yaşam kalitesinin, onların ve çocuklarının yaşadığı dünyanın daha iyi bir hale getirilmesi için inanılmaz fırsatlar sunmaktadır. Ortak hedefimiz, her bir üye devletin kültürel ve ulusal farklılıklarını koruyan, ulusal kimlikle bağlantısını koruyan bununla birlikte Avrupalı kimliğini benimseyen ve ortak hedefleri gerçekleştirmeye yönelik politikalar izleyen bir 4 Commission of the European Communities, The Concrete Future Objectives of Education Systems Report From the Commission, COM(2001) 59 final, Brussels 2001, paragraph 3, s.4. 7

Avrupa olmalıdır. Ayrıca, insanlara yaygın şekilde sürekli bir refah sağlamak için bir Avrupa dayanışması ve ortaklığı. İnsanlarına gelecek için güven veren bir Avrupa. Dünyada sesi duyulan bir Avrupa. 5 AB, yukarıda ifade edilen hedeflere ulaşabilmek için eğitimin standartlarını yükseltmek zorundadır. AB ülkelerinin hükümetleri bu zorunluluğun farkındadır. Eğitim alanında uygulanan politikalar da bunu göstermektedir. Avrupa Komisyonunun Eurobarometer 6 sistemi çerçevesinde üye ülkelerde yaptığı kamuoyu yoklamalarında AB nin politika belirleme sürecine temel teşkil eden birçok veriye ulaşılmaktadır. 27 Ekim 29 Kasım 2004 tarihleri arasında yürütülen çalışmalar sonucu ortaya çıkarılan rapor da bu konuda önemli bir belge niteliği taşımaktadır. Bu çalışmada Sizce aşağıdaki önerilerden hangisine Avrupa ekonomisinin performansının arttırılmasında öncelik verilmelidir? sorusuna AB üyesi ülke halklarının % 63 ü eğitim ve profesyonel yetiştirmenin geliştirilmesi cevabını vermişlerdir. 7 Araştırma ve yenilikçiliğe yatırım yapmak, ulaşım altyapısını geliştirmek, şirketlerin kurulma sürecini kolaylaştırmak, enerjiyi daha etkin şekilde kullanmak gibi öneriler arasında bu önerinin öne çıkmış olması eğitime verilen önemin sadece ülke yönetimlerince değil halk tarafından da benimsendiğinin göstergesidir. 2.2. Ortak Bir Avrupalı Kimliğini Yayma Çabası 1957 yılında altı ülkenin bir araya gelmesiyle oluşturulmuş Birliğin temellerinin sağlamlaştırılması için o dönemden beri birtakım çalışmalar yürütülmektedir. Bugün yirmi beş ülkeye ulaşan üyeleri ve halen üyelik için 5 Communication from the Commission, Building our Common Future: Policy Challenges and Budgetary Means of the Enlarged Union 2007-2013, COM(2004) 101 final/2, Brussels 2004, s.3. 6 Avrupa Komisyonu tarafından çalışmalarının değerlendirme ve karar alma süreçlerine yardım sağlamak amacı ile üye ülkelerdeki kamuoyu görüşüne ilişkin değişimleri izlemek amacıyla 1973 ten beri yürütülen çalışmaları ifade eder. Yapılan anket ve yürütülen çalışmalarda ele alınan ana konular genişleme, sosyal durum, sağlık, kültür, bilgi teknolojisi, çevre, savunma gibi konulardır. 7 European Commission, Special Eurobarometer: The Lisbon Agenda, 215/Wave 62.1, Lisbon 2005, s.25. 8

sırada bekleyen dört ülke ile daha da büyüyecek olan AB, küresel dünyada yerini sağlamlaştırmıştır. Bu kadar çok ulusun bir birlik altında toplanmasının birçok olumlu getirisi olduğu gibi beraberinde getireceği bazı sorunlar olması da doğaldır. Bu sorunlar, AB yi çeşitli programlar yoluyla ulusların sosyal ve kültürel yönden uyumlaştırılmasını sağlamak yönünde çalışmalar yapmaya yöneltmiştir. AB nin bu konuda üzerinde önemle durduğu alanlardan biri de eğitim alanı olmuştur. Eğitim, sosyal uyumun sağlanmasında önemli işlevler görmektedir. 1992 de Almanya da Erasmus kapsamında eğitim gören bir İngiliz öğrenci edindiği tecrübe hakkında şu yorumu yapmıştır: Yaşadığım bu Erasmus tecrübesinden sonra Avrupalı kimliğini daha çok benimsemeye başladım. 8 İngiltere halkının kendi ulusal kimliğini Avrupalı kimliğinden önde tuttuğu düşünülürse eğitim ve gençlik programlarının bir Avrupalı kimliği oluşturma ve yayma yönündeki etkileri daha kolay anlaşılabilecektir. Ancak burada unutulmaması gereken, AB nin hedefinin farklılıkların bir arada bulunabildiği, değişik gruplara ait insanların bir arada yaşayabildiği bir topluma erişebilmek olduğudur. Yoksa amaç birlik anlayışının temelinde yatan ve AB nin gelişimini sağlayan toplumsal, kültürel, dile ilişkin farklılıkların ortadan kaldırılması değildir. Programlar paralelinde yürütülen çalışmalarla ırkçılık, cinsiyet ayrımcılığı, yabancı düşmanlığı, sosyal dışlama gibi Birliğin temellerini sarsabilecek eğilimlerin önüne geçilmesine çalışılmaktadır. İşsizlik korkusu, hayat şartlarından memnun olmama, kamu otoritelerine duyulan güvensizlik bu eğilimleri besleyen şartlardır. Bu nedenle insanların eğitilmesi yanında hayat şartlarının düzeltilmesi, istihdamın artırılması, şeffaf bir devlet yapılanmasına 8 Elsbeth Robson, The Erasmus Experince: A Student s Story, Journal of Geography in Higher Education, (16)1, 1992, s.98. 9

gidilmesi bu eğilimlerin yaygınlaşmasını önlemek bakımından AB için önceliklidir. 2.3. Ar-Ge Alanındaki Çabalar Eğitim alanına gösterilen bu ilginin başka bir nedeni, teknolojik gelişme ve araştırmada AB nin çabalarını güçlendirmektir. Araştırma çabaları, uluslararası işbirliği ile bağlantılı olarak çok yetersiz ve parçalara ayrılmış yapıdadır. AB, GDP sinin % 2,7 sini ar-ge faaliyetleri için ayıran Amerika ve aynı amaçla GDP sinin % 3 ünden daha fazlasını ayıran Japonya ile karşılaştırıldığında GDP sinin sadece % 2 sini ar-ge faaliyetleri için kullanmaktadır. AB, dünyanın en iyi araştırmacılarını kendi araştırma kurumlarına çekememekte ve birçok kaliteli Avrupalı bilim insanı hala çalışmak için Amerika yı seçmektedir. Bu konu, uluslararası işgücünden faydalanarak üretim sektörlerinin kapasitelerinin geliştirilmesi bakımından büyük öneme sahiptir. Avrupa nın, araştırmacılar ve yatırımcılar için bir çekim merkezi haline gelmesini sağlamak için engellerin kaldırılması gereklidir. Böylece parçalara ayrılmış ulusal programlardan mükemmel sonuçlara ulaşılabilir. Fakat kalitenin geliştirilmesi yeterli olmayabilir. Bunun yanında araştırma çabalarının arttırılması da gereklidir. Buradan eşzamanlı olarak birbiriyle bağlantılı ve birbirini tamamlayıcı üç hedefin hayata geçirilmesi gerektiği sonucunu çıkarabiliriz: Bir Avrupa Araştırma Alanı nın farkına varmak, 2010 yılına kadar Birliğin araştırma için kullanılan GDP payının % 3 e çıkarılmasını sağlamak (% 1 i kamu, % 2 si özel sektör kaynaklarından olmak üzere), 10

Yukarıda belirtilen ilk iki hedefi gerçekleştirmek için tüm ulusal programlara Avrupa seviyesinde doğrudan finansal destek sağlayarak araştırmaları genişletmek ve desteklemek. 9 Eğitim, bilim ve teknoloji alanında ortak bir politika belirlenmek istenmesinin ana sebebi, üye ülkelerdeki bilim insanlarının tecrübelerinin bir araya getirilmesi yoluyla önemli kazanımlar sağlayarak, AB nin bilim ve teknoloji alanında rakipleri ile arasındaki farkı kapatmasını sağlayacağı düşüncesidir. 10 2.4. Nüfus Problemi Yarının Avrupa sının inşasında eğitimin önemini kavrayan insanların sayısı giderek artmaktadır. AB, özellikle genç vatandaşlarını en iyi şekilde yetiştirerek hem onların hem de Avrupa nın geleceğini kurtarma çabası içindedir. BM nin 2003 yılında yayınladığı bir rapora göre dünya nüfusu mevcut durumda yılda % 1,2 oranında artış göstermektedir ki bu da her yıl dünya nüfusuna 77 Milyon insanın eklenmesi anlamına gelir. Bu artışın yarısını altı ülke oluşturmaktadır: % 21 Hindistan, % 12 Çin, % 5 Pakistan, % 4 Bangladeş, % 4 Nijerya ve % 4 Amerika. 11 Aynı raporda, Avrupa dünyada genel nüfusa oranı bakımından, nüfusun en fazla yaşlandığı bölge olarak nitelenmiştir. Yapılan projeksiyona göre 2000 yılında % 17 olan çocukların genel nüfusa oranının 2050 de % 15 e gerileyeceği; bu arada yaşlı nüfusun 2000 de % 20 olan genel nüfusa oranının 2050 de % 35 e çıkacağı tahmin edilmiştir. Bu da 2050 de Avrupa da yaşayan her üç kişiden birinin 60 yaşın üzerinde olacağı anlamına gelir. Ayrıca toplumun kaliteli bir 9 Communication from the Commission, Building Our Common Future: Policy Challenges and Budgetary Means of the Enlarged Union 2007-2013, Brussels 2004, ss.8-9. 10 Çisel İleri, Avrupa Birliği nin Bilim ve Araştırma Politikası, 15 Soruda 15 AB Politikası Serisi, No:15, İKV, İstanbul 2003, s.5. 11 Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat (2003),World Population Prospects: The 2002 Revision. Highlights. New York: United Nations, 2003, s.vi. 11

yaşam düzeyine sahip olmasının da etkisiyle 2050 de nüfusunun en az % 10 unun 80 yaşın üzerinde olacağı tahmin edilen 21 ülkeden 10 unun AB üyesi ülkeler (Avusturya, Belçika, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, İtalya, Slovenya, İspanya ve İsveç) olması, ikisinin de diğer Avrupa ülkelerinden (İsviçre ve Norveç) olması rastlantı değildir. 12 Bu nüfus projeksiyonu diğer birçok sebeple birlikte Avrupa nın eğitime verdiği önemi daha anlaşılabilir kılmaktadır. 2.5. İşgücü Piyasasının İhtiyacının Karşılanması Gereği Avrupa nın birden çok Avrupa ülkesinde yaşamış ve eğitim görmüş geleceğin liderlerine ihtiyacı olduğu gibi ekonomi alanındaki rekabet yönünden yüksek seviyede bilimle yoğrulmuş ve iyi eğitilmiş bir işgücüne de ihtiyacı olduğunu vurgulamak doğru olacaktır. Yüksek öğretim kurumları, doğal olarak doğrudan bu ihtiyaçla ilgilidirler. 13 AB, dünyada söz sahibi olmak için sadece siyasi alanda değil aynı zamanda ekonomik alanda da ön sıralarda olması gerektiğinin farkındadır. Eğitim ve gençlik programlarının uygulanmasına bu derece önem verilmesinin önde gelen sebeplerinden biri de işgücü piyasasının ihtiyaç duyacağı nitelikli personelin etkin bir şekilde temin edilmesi ihtiyacıdır. 2004 yılı Eylül ayı rakamlarına göre Avrupa da ortalama işsizlik oranı % 9 dur. En düşük işsizlik Lüksemburg (% 4,3), İrlanda (% 4,4), Avusturya (% 4,5), İngiltere (% 4,6) ve Hollanda (% 4,7) da görülmektedir. 14 12 Ibid, ss.16-17. 13 Eric Froment, The European Higher Education Area: A New Framework for the Development of Higher Education, Higher Education in Europe, Volume XXVIII, No: 1, 2003, ss.1-2. 14 Portrait of the European Union, European Commission, Luxemburg 2004, s.18. 12

TABLO 1- Eylül 2004 Rakamlarına Göre AB Ülkeleri İşsizlik Oranları Toplam Oran Toplam Oran Avrupa Birliği 9,0% Litvanya 10,4% Belçika 7,7% Lüksemburg 4,3% Çek Cumhuriyeti 8,4% Macaristan 5,9% Danimarka 5,3% Malta 8,4% Almanya 9,9% Hollanda* 4,7% Estonya 8,9% Avusturya 4,5% Yunanistan* 9,3% Polonya 18,7% İspanya 10,6% Portekiz 6,5% Fransa 9,6% Slovenya 5,9% İrlanda 4,4% Slovakya 18,0% İtalya* 8,5% Finlandiya 8,4% Kıbrıs (Rum Kesimi) 5,1% İsveç 6,8% Letonya 9,7% İngiltere* 4,6% * Yunanistan Aralık 2003, İtalya Ocak 2004, Hollanda Ağustos 2004 ve İngiltere Temmuz 2004'e ilişkin rakamlardır. Kaynak : EUROSTAT İşgücünün, özellikle mesleki eğitim faaliyetleri aracılığıyla nitelikli hale getirilmesi Avrupa daki işsizlik oranının düşürülmesi bakımdan faydalı olabilir. Nitekim Avrupa Komisyonunun 2001 yılı yayınlarından biri olan Avrupalılar Kendilerini Nasıl Görürler isimli broşürde de işsizlikle mücadelede önceliklerden biri olarak genel ve mesleki eğitimin geliştirilmesi gösterilmiştir. 15 Ayrıca eğitimin işgücü piyasası, refah ve üretim üzerindeki etkisini anlamak bakımından bu konularda yapılan çalışmaları incelemek ve konularla ilgili bilim insanlarının fikirlerine yer vermek faydalı olacaktır. Avrupa Komisyonunun eğitim üzerine yaptığı bir çalışmanın sonuçlarına göre diğer şartların sabit tutulması şartıyla ortalama okula devam süresinin bir yıl arttırılması halinde, en makul hesaplamalar göstermiştir ki toplam üretim düzeyi kısa dönemde % 5 civarında, uzun dönemde ise % 5 ten daha fazla artabilecektir. 16 Toplam üretim düzeyinde meydana gelmesi muhtemel bu artış, AB nin geleceğe dönük hedeflerini gerçekleştirebilmesi bakımından önemli paya sahip olacaktır. 15 How European See Themselves, European Commission, Belgium 2001, s.43. 16 De la Fuente ve Ciccone, Human Capital in A Global and Knowledge-Based Economy, Final Report for DG Employment and Social Affairs, European Commission, 2002, s.4. 13