DÜZCE YÖRESNN YENLEBLR MANTARLARI Beir Yüksel* Süleyman Akbulut* smail Baysal* Yaar S. Gültekin* * Düzce Üniversitesi, Orman Fakültesi Özet Yenen doal mantarlar birçok ülke tarafından kültüre edilmekte ve ihraç ürünü olarak piyasaya sunulmaktadır. Bu çalıma, Düzce ili ve çevre ormanlarında, 2002-2004 yılları arasında bazı makrofungus florasını ve tüketim durumlarını belirlemek amacıyla yapılmıtır. Materyal olarak kullanılan mantarların arazide fotorafı çekilip, morfolojik-ekolojik özellikleri ve yöre halkından alınan bilgiler arazi defterine kaydedilmitir. Mantarlar daha sonra laboratuara getirilerek sporları morfolojik yönden incelenmi ve herbaryum örnei haline getirilmek amacıyla fırında kurutulmutur. Aratırma sonucu 6 takımda 11 familyaya daılmı toplam 31 adet yenen mantar türü tespit edilmitir. Bu türlerden 10 tanesi yöre halkı tarafından bilinerek yenmekte ve halk pazarlarında satılmaktadır. Ormanlarımızdan elde edilen bir tali ürün olan yenen mantarların ekonomiye daha üst düzeyde ve devamlı katkısını salamak için dier bazı ülkelerde de uygulamaları görülen orman çiftlikleri kurulmasına yönelik alt yapının oluturulmasına balanmalıdır. Anahtar kelimeler: Yenen mantarlar, Düzce, orman çiftlikleri EDIBLE MACROFUNGI OF DUZCE DISTRICT Abstract The edible native fungi are cultivated and exported to the markets by many countries. In this study, some makrofungus floras and their consumption cases were investigated in forest sites of Düzce between 2002 and 2004. Collected fungi samples have photographed and their morphological and ecological properties and information gathered from rural people were noted to the field notebook. Fungi and their spores were investigated morphologically in the laboratory then samples were dried in the oven to preserve them as herbarium samples. Thirty-one edible fungus species belonging to four fungi orders and 11 families were identified. Ten of them have been consumed by local people and sold in local markets. As a non-wood product, edible fungi provided from natural forest sites should contribute to the economy in a large scale. Forest farming practices should be considered in Turkey as well like some other countries. Keywords: Edible Macrofungi, Düzce, Forest Farms
Beir Yüksel vd. Giri Türkiye nin mantar toplumunun belirlenmesi konusunda birçok çalıma yapılmıtır. Bununla birlikte mantar türleri henüz belirlenmemi bölge sayısı oldukça fazladır. Çalıma alanı olarak seçilen Düzce ili ve çevre ormanları, hastalık yapan makrofungusları belirlenmesine ramen, henüz yenilebilir makrofungusları tespit edilmemi bu bölgelerden birisidir. Batı Karadeniz Bölgesinin Bolu, Zonguldak ve Sakarya illeri arasında bulunan Düzce ili, denizden Abant ve Karada a kadar geni bir alanı kapsamaktadır. Düzce jeolojik yapı olarak güney yamaçlarda Pleistosen Alüvyonu, kuzeye doru Eosen-kalker kumlu ist ve andezit alanları mevcuttur (Yaltırık ve Ark, 1953). Bu yörede iklim Batı Karadeniz iklimi ile karasal iklim tipi arasında bir geçi durumundadır. Özyuvacı (1999) ya göre, corafik yapısının özellikleriyle bu etki sınırlanmı ve farklı iklim karakterleri olumutur. Burada yazlar sıcak ve nemli, kılar souk ve yaılı geçmektedir. Düzce yöresi bitki örtüsü; Türkiye nin üç büyük flora bölgesinden biri olan Avrupa-Sibirya flora bölgesinin Öksin (Euxin) kesiminde yer almaktadır (Anin, 1983; Atalay, 1994). Ovada kavak, söüt, çınar toplulukları yamaçlara doru kestane, mee, ardıç, ıhlamur kızılaaç, gürgen gibi geni yapraklı aaçlarla birlikte kayın, göknar gibi aaçlardan meydana gelen ormanlar 1400 m ye kadar yükselir. Bu yükseklikten itibaren göknar ve sarıçam gibi ine yapraklı aaçlardan meydana gelen orman örtüsü 1800 metreye kadar çıkar. Bu yükseltiden sonra alpinik zon olan çayırlarla kaplı step alanlar yer alır. Bu çalıma ile Düzce ili ve çevre ormanlarının yenilebilir makrofungus türlerinin belirlenmesi, yöre için yeni ilavelerle birlikte, yenilebilir türlerin dünü ve bugünü deerlendirilmitir. Materyal ve Metot Düzce il sınırları içerisinde gerçekletirilen arazi gezilerinde saptanan mantar örnekleri 2002 2004 yıllarında yörede yapılan dier çalımalar esnasında toplanmıtır. Arazi çalımaları sırasında örneklerin resimleri çekilmi, morfolojik özellikleri, habitatları ve substratları arazi defterine not edilmitir. Ayrıca halk tarafından ormanda ve yöre pazarlarında yenilebilir fungusların kayıtları tutulmutur. Bazı makrofungusa birer koleksiyon numarası verilerek laboratuarda üreme organlarının spor izleri izole edilmi ve mikroskobik incelemeler yapılmıtır. Arazi ve laboratuar verileri birletirilerek literatür yardımıyla (Breitenbach and Kranzlin 1995; Moser and Jülich 1999) türlerin tehisleri yapılmıtır. Daha sonra üreme organları kurutma fırınında birkaç saat kurutulmu ve polietilen torbalara yerletirilerek herbaryum numunesi haline getirilmitir. Herbaryum numuneleri A..B.Ü. Orman Fakültesinde saklanmaktadır. Bulgular 2
Düzce yöresinde belirlenen ve tehisleri yapılan 31 makrofungus türü aaıda listelenmitir. Türlerin sonlarına tür herbaryum numaraları, habitatları, toplanma tarihleri ve yenip yenmedikleri gibi özellikleri ilave edilmitir. Türlerin büyük çounluu Düzce yöresi için yeni kayıttır. Düzce yöresi yenilebilir makrofunguslar Ascomycetes Pezizales Takımı; Morchellaceae 1. Morchella conica Fr. Düzce: Samandere yöresi, Sarıçam ve kısmen kayın karıımı, Orman altında, 6-7. aylar, 1350-1450 m, Batı ve Güney bakılar, bilinen isimleri; Sivri tepeli kuzu mantar, Dedebörtü ve Kuzu mantarı, toplanmakta ve halk pazarlarında satılmaktadır. 2. Morchella esculenta (L.) Pers.:Fr. Düzce: Samandere ve Çiçekli, Göl civarı, Sarıçam, göknar ile bazen kayın alanlarında, orman içi açık alanlarda, 6-7. aylar, 1300-1500 m, Güney bakı, bilinen isimleri; Kuzu göbei, Yer yaranı ve Yemeklik kuzu mantarı, toplanmakta ve halk pazarlarında satılmaktadır, oldukça lezzetli. 3. Morchella vulgaris (Pers.) Boud. Düzce: Samandere; Yangın kulesi, Sarıçam, orman altında, 6. ay, 1450 m, Güney dou bakısı, bilinen ismi; Morille mantarı, toplanmakta ve halk pazarlarında satılmaktadır. Otideaceae Aleuria aurantia (Fr.) Fuckel Düzce: Abant, Sinekli yaylası, göknar ormanlarında kısmen açık alanlarda görüldü, 9-10. aylar, 1450-1500 m, bilinen ismi; Portakalımsı kadeh mantarı 5. Caloscypha fulgens (Pers.) Boud. Düzce: Çiçekli, göknar, 9. ay, 1400 m, orman içi çayırlık alanlar ve meçere kenarları, bilinen ismi; amdan Basidiomycetes Agaricales Takımı; Agaricaceae 6. Agaricus angustus Fr. Düzce: Konuralp-Beçi yöresi, mee, ardıç ve böürtlen alanı, çayır ve orman içi açıklıklar, 200 m, bilinen isimleri; Gezi veya Dolama mantarı, oldukça lezzetli. 3
Beir Yüksel vd. 7. Agaricus arvensis Schaeff.: Secr. Düzce: Konuralp-Beçi yöresi, ardıç ve böürtlen alanı, çayır ve orman içi açıklıklarda, 10. ay, 180-200 m, bilinen isimleri; Anason mantarı ve At mantarı. 8. Agaricus silvicola (Vitt.) Peck. Düzce: Çiçekli, kayın ve mee ormanı, mezra-çayırlık alanlar, 6. ay, 400-900 m, bilinen isimi; Orman mantarı, oldukça lezzetli. Russulaceae 9. Lactarius blennius (Fr.) Fr. Düzce: Konuralp-Beçi yöresi, mee alanları, orman altında kısmen gölgeli alanları tercih eder, 4-5 aylar, 180-1400 m, bilinen isimleri; Dilburan ve Acı mantarı, toplanmakta ve halk pazarlarında satılmaktadır. 10. Lactarius deliciosus (L.) Gray Düzce ormanlarında oldukça yaygın bir türdür, göknar, Pinus maritima ve Sarıçam ormanları, ine yapraklı orman altında gölgeli alanlar, 200 1500 m, Tüm bakılar, bilinen isimleri; Çintar ve Kanlıca, toplanmakta ve halk pazarlarında satılmaktadır, oldukça lezzetli. 11. Lactarius piperatus (L.: Fr.) Pers. Düzce: Konuralp-Beçi, ardıç ve mee alanları, Tatlıdere, Mee ve Kızılaaç, Abant, yol kenarı mera alanı, yarı gölgeli alanlar, 180-1400 m, bilinen isimi; Biberli mantar, toplanmakta ve halk pazarlarında satılmaktadır. 12. Lactarius volemus Fr. Düzce: Abant, Sinekli yaylası, Kayın, orman kenarlarında, Samandere, göl kenarı, Sarıçam, 7. ay, 200 1350 m, bilinen isimi; Tirmit, toplanmakta ve halk pazarlarında satılmaktadır, oldukça lezzetli. 13. Russula chloroides Krhh. Düzce: Gölyaka, Zekeriya köyü, karıık yapraklı orman, mera ve çayırlık alanlar, 7. ay, 500 m, Güney bakı, bilinen isimi; Kayıkıran. 14. Russula delica Fr. Düzce: Abant, Sinekli mevkii, Sarıçam ve göknar ormanları, orman içi açıklıklar ve youn ibre dökülmü alanlar, 1450 m, Dou ve Güney bakı, bilinen ismi; Sütsüz mantar. Tricholomataceae 15. Armillariella mellea (Vahl.: Fr.) P.Kumm. Düzce: Kalıcı konutlar, Pinus maritima ormanı, kesilmi aaç kütüklerinde, 10. ay, 200 m, Batı bakısı, Dikili henüz ölmemi aaçların odununda geliir, bilinen isimleri; Bal mantarı, Ayakkabı baı mantarı ve Çıntar. 16. Armillariella ostoyae Romagn. 4
Düzce: Yıılca, Sarıçam, kütük diplerinde, 9. ay, 1200 m; Abant, Sinekli mevkii, 7 ay, 1500 m, Batı bakısı, Dikili henüz ölmemi aaçların odununda geliir, bilinen ismi; Adi bal mantarı, bölge için ilk kayıttır. 17. Flammulina velutipes (Curt.:Fr.) Karst. Düzce: Abant, Sinekli yaylası, Sarıçam, ölmü ve devrik aaçların kütük kenarlarında gelimekte, 7. ay, 1450 m, Güney batı bakısı, bilinen ismi; Hepsi bir dipli mantar. 18. Laccaria laccata (Scop.:Fr.) Berk. & Br. Düzce: Gölyaka, Zekeriya köyü merası, karıık orman ve fındıklık, yol ve orman kenarı ile açık alanlar, 7. ay, 600 m, Güney bakı, bilinen ismi; Kızılımsı hunimsi mantar. 19. Tricholoma flavovirens (Pers.: Fr.) Lund. & Nannf. Düzce: Gölyaka, Süleyman köyü ve Aksu çevresi, kestane, çınar, çayırlık alan, 10-11. aylar, 130-600 m, Dou ve Kuzey bakı, bilinen ismi; Sarıkız mantarı. Aphyllophorales Takımı; Clavariaceae 20. Clavaria condensata Fr. Düzce: Abant, Sinekli mevkii, göknar ve sarıçam altında, 7-9. aylar, 1400 m, Çiçekli, 1200 m, Batı bakısı, bilinen ismi; Tellice ve Gelin parmaı, toplanmakta ve halk pazarlarında satılmaktadır. 21. Clavaria flava (Pers.: Fr.) Quél Düzce: Samandere, göknar ve sarıçam, 7-9. aylar, 1300-1550 m, bilinen ismi; Soluk sarımsı tellice, toplanmakta ve halk pazarlarında satılmaktadır. Cantharellaceae 22. Cantharellus cibarius L.: Fr. Düzce: Konuralp-Beçi, ardıç ve böürtlen alanı, çayırlık alanlarda, 180 m, Akçakoca, Deirmenözü, Mee, orman içi açık alanlarda, 9. ay, 100 m, Batı bakısı, bilinen isimleri; Cücekız, Yumurta mantarı ve Hakiki horoz mantarı, toplanmakta ve halk pazarlarında satılmaktadır, oldukça lezzetli. Boletales Takımı ; Boletaceae 23. Boletus edulis Bull.: Fr. Düzce: Göknar ormanlarında yaygın olarak tek tük bulunmakta 2002-2004 yıllarında, Samandere, Çiçekli, ne Yapraklı Aaç Ormanlarında, Yapraklı ormanı, Çam, Kayın, Mee, Yol Kenarlarında, orman içi açıklıklarda toprakta 600-1200 m, bilinen isimleri; Ay kökü, Ladin kaya mantarı ve Çörek mantarı, oldukça lezzetli. Polyporales Takımı; Pleurotaceae 24. Pleurotus cornucopiae (Paulet: Pers) Rolland Düzce: Samandere, Yangın kulesi, kesilmi ve çürümeye terkedilmi kayın kütüü, 1430 m, Kuzey bakı, Düzce: Akçakoca, Deirmenözü, dıbudak, devrik aaç gövdesinde, 7. ay, 60 m, Batı bakısı, bilinen 5
Beir Yüksel vd. isimleri; Kayın mantarı ve Karakulak mantarı, toplanmakta ve halk pazarlarında satılmaktadır, oldukça lezzetli. 25. Pleurotus ostreatus (Jacq.:Fr) Kumm. Düzce: Abant yöresi, göknar, devrik aaç gövdesinde, 7 ay, 1200 m, bilinen ismi; stridye mantarı ve Kültüre edilmi aaç istridyesi, oldukça lezzetli. Polyporaceae 26. Laetiporus sulphureus (Bull.:Fr.) Murr. Düzce: Gölyaka, Aksu deresi, mee ve kestane, dikili ölmekte olan ve aaçkakan izlerinin bulunduu aaçların odununda gelimekte, Düzce, merkez, Pseudotsuga menziesii aaçlandırma alanı, kayın, orman içi kesilmi kütükte, 300-400 m, bilinen ismi; Kükürt mantarı, oldukça lezzetli. 27. Panus conchatus (Bull.: Fr.) Fr. Düzce: Akçakoca, Deirmenözü, kayın ve dıbudak, kütük ve gövdelerinde, 9 ay, 70 m, Kuzey ve Batı bakısı, bilinen ismi; Kuka eklinde mantar, Yenir, fakat serttir. 28. Panus rudis Fr. Düzce: Kaynalı, Bolu daı, Kayın kütüü, 7. ay, 800 m, Batı bakısı, bilinen ismi; Kabakulak mantarı. 29. Polyporus squamosus (Huds.):Fr. Düzce: Samandere, kayın ormanları, devrik çürümekte olan kayın kütüü, 6 ay, 250-600 m, Dou bakısı, bilinen ismi; Pullu veya kepek gözenekli mantar. Order Lycoperdales; Lycoperdaceae 30. Calvatia excipuliformis (Scop.: Pers.) Perdeck Düzce: Konuralp-Beçi kampusu, fındıklık ve bo alanlarda, 5-10. aylar, 200-1200 m, Güney, Batı ve Dou bakılar, bilinen ismi; Keseli veya küçük torbalı mantar. 31. Calvatia utriformis (Bull.: Pers.) Jaap Düzce: Tatlıdere, fındıklık ve mera alanı, 10. ay, 350 m, Gölyaka, Zekeriya köyü, karıık orman, erelti ve mera alanı, 7. ay, 400 m, Samandere, Yangın kulesi, Sarıçam aaçlandırma alanı, 6. ay, 1400 m, Abant, Sinekli yaylası, 7. ay, 1450 m, bilinen ismi; Tavan mantarı. TARTIMA VE SONUÇ Düzce ili sınırları içerisinde gerçekletirilen arazi gezilerinde Ascomycetes sınıfına ait 5, Basidiomycetes sınıfına ait 26 tür tespit edilmitir. Bu türlerden 21 si normal olarak yenir ve 10 tanesi oldukça lezzetlidir. Yörede yaayan insanlar tespit ettiimiz yenilebilen türlerden sadece 11 adeti yöre halkı tarafından bilinerek toplanmakta ve yenilmektedir. Lactarius deliciosus, Cantharellus cibarius, L. blennius, L. volemus, Morchella conica, M. esculenta, M. vulgaris ve Pleurotus cornucopiae, Clavaria 6
condensata, C. flava ve P. ostreatus u tanıyıp besin olarak kullanmakta, dier yenilebilen türleri tanımamaktadır. Görüldüü kadarıyla yörede yetien yenen mantarlardan istifade oranı oldukça düüktür. Zehirli mantarlar konusunda yöre halkının yeterli bilgisi olmamasına ramen yukarda belirtilen 11 tür dıında dier türlerin zehirli olduu görüü hakimdir. Bu çalıma ile hem yörenin mantar türleri tespit edilirken, halk tarafından yenen türler dıında 20 adet yeni tür daha tespit edilmitir. Türkiye, 20.7 milyon hektarlık orman alanı ve geni ziraat arazileri ile kırlık araziler bakımından çok geni bir mantar yetime potansiyeline sahiptir. Henüz bu geni mantar potansiyelinden tam olarak yararlandıımız söylenemez. Ekonomik deeri olan mantar türlerini tanıyıp, korumaya alarak, en iyi ekilde faydalanmanın yollarını bulmak zorundayız. Ayrıca, yenen mantar türlerinin düzensiz ve kontrolsüz bir ekilde toplanması ve pazarlanması gibi ilemler kontrol altına alınarak sürekli ve verimli faydalanmayı salayacak düzenlemeler yapılmalıdır. Ormanlarda elde edilen bir tali ürün olan yenen mantarların ekonomiye daha üst düzeyde ve devamlı katkısını salamak için dier bazı ülkelerde de uygulamaları görülen orman çiftlikleri kurulmasına yönelik alt yapının oluturulmasına balanmalıdır. KAYNAKLAR Moser, M.; Jülich, W., 1999. Fabratlas der Basidiomyceten, Lfg. 17, Elsevier, 143 s. Breitenbach, J.; Kranzlin, F., (1984-1991) Fungi of Switzerland. Volume 1-3, Verlag Mycologia, Lucerne. Özyuvacı, N., 1999. Meteoroloji ve Klimatoloji..Ü. Orman Fakültesi Yayınları, Fakülte Yayın No: 460, stanbul. Yaltırık, F., güzar. H. ve Küçükkoca, A. H., 1953. Düzce lçesi ve Orman letmesi, Ülkü basımevi, stanbul. Anin, R., 1983. Türkiye nin Flora Bölgeleri ve Bu Bölgelerde Yayılan Asıl Vejatasyon Tipleri,. Ü. Orman Fak. Derg., 6.2 (1983) 318-339, stanbul. Atalay,., 1994. Vegetation Geography of Turkey. Ege University Press, Bornova, zmir. 7