T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ KESİN RAPORU BROYLERLERİN PERFORMANSI ÜZERİNE SEÇMELİ YEMLEMENİN ETKİSİ

T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ KESİN RAPORU BROYLERLERİN PERFORMANSI ÜZERİNE SEÇMELİ YEMLEMENİN ETKİSİ Prof. Dr. M. Rifat OKUYAN Proje numarası: 2001-07-11-038 Başlama Tarihi: 29/01/2001 Bitiş Tarihi: 29/01/2003 Rapor Tarihi: 16/01/2003 Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Ankara-2003

ÖZET BROYLERLERİN PERFORMANSI ÜZERİNE SEÇMELİ YEMLEMENİN ETKİSİ Bu çalışma, seçmeli yemleme uygulamaları ile broylerlerin kendi rasyonlarını oluşturma yeteneklerini ölçmek ve bu uygulamaların broyler performansına, et kompozisyonuna ve sindirim sistemine etkilerini belirlemek amacıyla düzenlenmiştir. Besi; civciv başlatma, (0-2 hafta), piliç büyütme (3-4 hafta), piliç geliştirme (5. hafta) ve piliç bitirme (6. hafta) olmak üzere 4 döneme bölünmüştür. Başlatma dönemi süresince broyler civcivler standart başlatma karma yemi ile yemlenmişler ve sonra rasgele sekiz farklı yemleme grubuna dağıtılmışlardır. Deneme grupları I (mısır-soya esaslı kontrol karma yemi), II (buğdaya dayalı karma yem), III ve IV (dönemlere göre artan oranlarda dane buğday karıştırılmış karma yemler, sırasıyla, % 10, % 20 ve % 30; % 15, % 25 ve % 35), V (serbest seçme öğütülmüş buğday/dengeleyici karma yem A), VI (serbest seçme dane buğday/dengeleyici karma yem A), VII (serbest seçme öğütülmüş buğday/dengeleyici karma yem B) ve VIII (serbest seçme dane buğday/dengeleyici karma yem B) şeklinde oluşturulmuştur. Farklı yemlemenin uygulandığı 3-6 haftalık besi döneminde, gruplar arasında canlı ağırlık artışı, ve yem değerlendirme sayısı ortalamaları ve ölüm oranları bakımından istatistiksel olarak önemli farklılıklar bulunmamışken (P>0.05), toplam yem tüketimi ortalamaları bakımından önemli farklılıklar saptanmıştır (P<0.05). Serbest seçmeli yemlenen gruplardaki (5, 6, 7 ve 8. gruplar) buğday ve dengeleyici karma yem tercihleri, sırasıyla, % 42.91, 46.25, 60.97 ve 49.69; % 57.09, 53.75, 39.03 ve 50.31 olarak tespit edilmiştir (P<0.01). Tam karmaların (1, 2, 3 ve 4. gruplar) ve serbest seçmeli yemlenen grupların seçtikleri yem karmasının ham protein ve metabolik enerji içerikleri, sırasıyla, % 20.30, 19.81, 19.41, 21.95 ve % 25.38; 3201, 3199, 3189, 3176 ve 3178 kcal/kg ME olarak saptanmıştır (P<0.01). Deneme sonunda, yapılan tespitlerde, gruplar arasında sıcak ve soğuk karkas randımanları, sıcak ve soğuk karkas ağırlıkları, 100 g canlı ağırlıktaki kursak, ön mide, pankreas ve abdominal yağ ağırlıkları ile duedenum, ince bağırsak ve kör bağırsak uzunlukları, deri ham yağ, göğüs ve but etleri kuru madde, ham yağ ve ham protein içerikleri arasında istatistiksel olarak önemli farklılıklar bulunmamışken (P>0.05), 100 g canlı ağırlıktaki taşlık (P<0.01) ve toplam sindirim sistemi ağırlıkları (P<0.05) arasında önemli farklılıklar bulunmuştur. 8. grup haricindeki seçmeli yemleme uygulamalarının 1 kg canlı ağırlık artışı için yem maliyetlerinin kontrol grubuna göre daha düşük olduğu tespit edilmiştir. Sonuç olarak, serbest seçmeli yemleme uygulamalarında uygun dengeleyici karma yemler hazırlandığında, broylerlerin kendi rasyonlarını oluşturma yeteneklerine sahip oldukları ve bu uygulamalar ile ekonomik bir kazanç sağlanabileceği anlaşılmıştır.

ABSTRACT THE EFFECT OF CHOİCE FEEDİNG ON BROILER PERFORMANCE This research was caried out to evaluate the abilities of broilers to compose their own diets by choice feeding applications, and to determine its effects on the performance, meat composition and digestive system of broilers. Feeding was applied in four periods; starter (0-2 weeks), grower I (3-4 weeks), grower II (5 th week) and finisher (6 th week). Broiler chickes were fed standart diets for first period and then randomly distributed to eight treatments. The experimental groups were formed as I (corn-soybean based control diet), II (wheat based diet), III and IV (contained whole wheat at 10, 20 and 30; 15, 25 and 35 % levels according to feeding periods, respectively), V (free choice ground wheat/blancer diet A), VI (free choice whole wheat/ blancer diet A), VII (free choice ground wheat/ blancer diet B) and VIII (free choice whole wheat/ blancer diet B). During the experimental period from 3 to 6 week no significant differences among the groups were found for live weight (BW) gains, feed conversions and mortality rate (P>0.05), except total feed consumptions (P<0.05). Preferences of wheat and balancer diet in free choice feeding groups (5, 6, 7 and 8 th groups) were 42.91, 46.25, 60. 97 and 49.69 %; 57.09, 53.75, 39.03 and 50.31 % (P<0.01), respectively. Calculated percents of crude protein and metabolic energy content of complete diet (1, 2, 3 and 4 th groups) and composed diet by free choice feeding were 20.30, 19.81, 19.41, 21.95 and 25.38 %; 3201, 3199, 3189, 3176 and 3178 kcal/kg ME (P<0.01), respectively. At the end of the experiment, it was determined that the differrences among the groups were insignificant for hot and cold carcass yields, weights of hot and cold carcass, relative weights (g/100 g BW) of crop, proventriculus, pancreas and abdominal fat, relative lengths (cm/100 g BW) of duodenum, small intestine and caecum, crude fat content (%) of skin, dry matter, crude fat and crude protein contents (%) of breast and thigh meats (P>0.05). The differences were significant for relative weights (g/100 g BW) of gizzard (P<0.01) and total digestive system (P<0.05). The feed costs of one kg live weight gain for choice feeding applications except for 8 th group were lower than that of control group. As a conclusion, it could be concluded that broilers have abilities to compose their own diets when they were offered a suitable balancer diets in free choice feeding and these applications can give an economical advantage.

1. AMAÇ VE KAPSAM Kanatlı sektörü, yüksek verimli ve en ekonomik hayvansal kökenli protein kaynağını en kısa zamanda üretme açısından, tarımsal üretim içerisinde en ön sıralarda yer almaktadır. Kanatlı eti, diğer etlerle karşılaştırıldığında; fiyatının düşüklüğü, biyolojik değeri yüksek proteine ve düşük yağ oranına sahip olması, sindiriminin kolaylığı, fast food denilen hazır gıdalara elverişliliği ve tüketiminde dinsel sınırlamalar olmaması gibi avantajlara sahiptir. Bütün bu özellikler kanatlı eti üretiminin, et üretimi içerisindeki payının giderek artmasına ve son 20 yılda % 15 ten % 30 a yükselmesine neden olmuştur. Bu % 30 luk payın ise 2/3 lük bölümünü broyler eti oluşturmaktadır (Anonim 2001). Günümüzde etlik piliçlerin performansları, fizyolojik ve metabolik karakterleri değiştirilmek suretiyle devamlı bir şekilde iyileştirilmektedir. Bunun sonucunda, hayvan beslemeciler sürekli değişen besinsel ihtiyaçları karşılayan en düşük maliyetli rasyonları hazırlamak için büyük uğraş vermektedirler. Broyler endüstrisinin şiddetli rekabet eden bir doğaya sahip olması sonucu, bu endüstride iyi bir yer elde etmek, ancak en düşük maliyetli rasyonları hazırlamak ile mümkün görülmektedir. Çünkü yem maliyeti üretim maliyetinin yaklaşık % 80 ini oluşturmaktadır ve yeme yapılan küçük müdahaleler büyük çaptaki üretim düzeylerinde büyük miktarlar tutmaktadır. Bu nedenle, karlı bir işletmecilikte ucuz ve kaliteli bir yem üretmeyi, dolayısıyla üstün nitelikli bu genotiplerin optimum düzeyde besin maddeleri gereksinimlerini karşılayarak dengeli ve düzenli beslemeyi amaçlayan çalışmalar, günden güne büyük bir artış kaydetmektedir. Seçmeli yemleme çalışmaları da bu yönde yapılan çalışmaların başta gelenleridir. Seçmeli yemleme uygulamaları, aslında kanatlı hayvan beslenmesinde yeni bir uygulama olmayıp 50-60 yıl öncesine kadar gitmektedir. Ancak hem ekonomik yönden ileri gelen avantajları hem de son yıllarda özellikle Avrupa Topluluğu Ülkeleri nde hayvan refahı konusunda giderek artan kamuoyu baskısı nedeniyle, yeni yöntem ve yönetmeliklerin uygulamaya aktarılması çalışmaları ile birlikte yeniden önem kazanmıştır. Günümüze kadar kanatlı hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalarla; kanatlı hayvanların kendilerine serbest seçim imkanı verildiği zaman birden fazla yem kaynağı arasında uygun kombinasyonlar oluşturarak besin maddeleri gereksinimlerini karşılama yeteneğine sahip oldukları belirlenmiştir. Bu, kanatlılara gerçek ihtiyaçlarına ve üretim kapasitelerine göre kendi rasyonlarını oluşturma imkanı sağlamaktadır (Emmans 1977, Hughes 1984, Robinson 1985, Forbes ve Shariatmadari 1994, Forbes ve Covasa 1995). Kanatlı hayvanlarda, yem seçimi, beyin tarafından, yemlerin metabolik etkileri ile ilgili bilgilerin bu yemlerin bir veya daha fazla duyumsal özelliklerine ilişkin önceden öğrenilen bilgilerle birleştirilmesi sonucu gerçekleşir. Yem seçiminde belirleyici faktörler; yemlerin tad ve kokusu, görsel işaretler, öğrenme yeteneği ve sosyal etkileşimdir. Kanatlılarda, yem tüketiminin kontrolünde, herhangi tek bir mekanizmanın değil, merkezi sinir sistemi, lezzetlilik hissi, gastrik kasılmalar, sindirim sistemi doluluğu, ısı üretiminde ve dolaşım metabolizması seviyesindeki değişikliklerin hepsinin etkili olduğu bildirilmiştir (Forbes 1995). Kanatlı hayvanların yem seçme yeteneklerinin tespit edilmiş olması ile, seçmeli yemleme, özellikle hayvanın besin maddeleri gereksinimlerini etkileyen bazı çevresel (sıcaklık, nem gibi) koşullar altında veya fizyolojik (cinsiyet, verim, yaş, ırk gibi) faktörlerin söz konusu olduğu durumlarda bireylerin gereksinimlerinin geniş çeşitliliğini karşılayabilen esnek bir yemleme tekniği olarak görülür ve hem pratik hem de

ekonomik avantajlara sahiptir (Cumming 1994, Forbes ve Covasa 1995, Şenköylü vd 1998). Kanatlılar üzerinde yapılan seçmeli yemleme çalışmalarının bazılarında iyi sonuçlar alınmış iken (Cowan vd 1978, Cowan ve Michie 1978a, Cowan ve Michie 1978b, Rose vd 1986, Cumming 1987, Foote ve Rose 1991, Leeson ve Caston 1993, Covasa ve Forbes 1994, Yo vd 1995, Forbes ve Covasa 1995, Munt vd 1995, Olver ve Jonker 1997, Demir 2000, Yaşar vd 2000, Nahas ve Lefrançois 2001, Jones ve Taylor 2001, Bennett vd 2002, Plavnik vd 2002), bazı çalışmalar başarısızlıkla sonuçlanmıştır (Cowan ve Michie 1977, Summers ve Leeson 1979, Rose vd 1986, Siegel vd 1997). Yapılan araştırmalardan elde edilen bu farklı sonuçlar yem seçiminin tavukçulukta uygulanabilirliği konusunda bazı tereddütlere sebep olmuştur. Blundell ve Hill (1987), tavuk beslemede, yem seçimi çalışmalarında görülen başarısızlığı uygulanan deneme planlarının yetersizliğine veya deney ortamının doğada serbest olarak yaşayan hayvanların yem seçimi yaparken içinde bulunduğu ortamdan farklı olmasına bağlarken, Emmans (1991), başarısızlığı deneme süresinin çok kısa olması ile açıklamıştır. Pratikte seçmeli yemleme uygulamaları üç şekilde yapılmaktadır (Forbes ve Covasa 1995). 1. Pelet veya toz formdaki protein konsantre karma yemi (dengeleyici karma yem) ve öğütülmüş veya dane tahılın aynı anda ancak ayrı yemliklerde serbest seçim esası ile sınırsız olarak sunumu (serbest seçmeli yemleme), (free choice feeding). 2. Pelet veya toz formdaki protein konsantre karma yemi (dengeleyici karma yem) ve öğütülmüş veya dane tahılın gün içinde zamana bağlı bir sıra ile aynı yemlikte sunumu (zamana bağlı seçmeli veya ardışık yemleme), (sequential feeding). 3. Pelet veya toz formdaki protein konsantre karma yeminin (dengeleyici karma yem) dane tahıl ile önceden belirlenmiş oranda karıştırılarak aynı yemlikte sunumudur (kontrollü seçmeli veya karışık yemleme), (mix feeding). Son yıllarda, seçmeli yemleme uygulamalarında besleme açısından üzerinde en çok durulan konu, standart bir yem karmasından tahılların uzaklaştırılması ile oluşturulmuş dengeleyici karma yem ve dane tahılın ayrı yemliklerde seçmeli olarak hayvanlara sunulması veya dane tahılın uygun oranlarda standart bir karma yeme karıştırılarak tek bir yemlikte verilmesidir. Her ikisinde de seçime dayalı bir yemleme uygulamasının yapıldığı bu yemleme sistemlerinde, beslemenin daha az stresli hale getirilmesi, daha sağlıklı bir sürü elde edilmesi ve karma yeme oranla daha ekonomik olan dane yemin kullanımının yaygınlaştırılması amaçlanmaktadır. Kanatlı rasyonlarında dane tahıl kullanılması durumunda, aynı dane yemin toz veya pelet formu ile yemlenen kanatlılara göre daha yüksek bir taşlık ağırlığı tespit edilmiş ve taşlığı iyi gelişmiş kanatlıların koksidiyozise karşı daha dayanıklı oldukları belirtilmiştir (Forbes ve Covasa 1995, Yaşar vd 1997, Şenköylü vd 1998). Bu araştırma seçmeli yemleme uygulamaları ile, broylerlerin kendi rasyonlarını oluşturma yeteneklerini ölçmek, broyler performansına etkisini belirlemek ve bu uygulamaların ekonomik bir avantaj sağlayıp sağlamadığını saptamak amacıyla düzenlenmiştir.

2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Materyal 2.1.1. Hayvan materyali Araştırmada, piyasadan satın alınan 384 adet bir günlük hibrit Ross-308 erkekdişi karışık broyler civciv kullanılmıştır. 2.1.2. Yem materyali Araştırmada kullanılan karma yemlerin yapılarında yer alan yem hammaddeleri Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çiftliği nden satın alınmış ve yem karmaları yine aynı çiftlikteki yem ünitesinde hazırlanmıştır. 2.2. Yöntem 2.2.1. Yem analizleri Araştırmada kullanılan yem hammaddelerinin kuru madde, ham kül, ham yağ, ham protein ve ham selüloz analizleri Weende analiz yöntemine, şeker analizi Zoll kuralına ve nişasta analizi Polarimetrik yönteme göre Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Yemler ve Hayvan Besleme Anabilim Dalı Laboratuarlarında, Akyıldız (1984) ün bildirişinden yararlanılarak yapılmıştır. Metabolik enerji değerleri ise WPSA yöntemine göre hesaplanmıştır (Vogt 1984). WPSA ME (kcal/kg) = (3.69 x % Ham protein + 8.18 x % Ham yağ + 3.99 x % Nişasta + 3.17 % Şeker) x 10 Yem hammaddelerinin kalsiyum ve yararlanılabilir fosfor değerleri Anonim (1994) bildirişinden alınırken, amino asit ve sindirilebilir amino asit değerleri Amino Dat 1.0 (Anonim 1996) bilgisayar programında, diğer besin maddeleri dikkate alınarak hesaplanmıştır. Yem hammaddelerinin kimyasal bileşimine ilişkin değerler çizelge 1 de verilmiştir. 2.2.2. Karma yemlerin hazırlanması ve yapıları Araştırmada, yapıları ve kimyasal bileşimleri bakımından her dönem için farklı 4 ayrı karma yem veya dengeleyici karma yemler hazırlanmıştır. Besi; 1. dönem (civciv başlatma, 0-2 hafta), 2. dönem (piliç büyütme, 3-4 hafta), 3. dönem (piliç geliştirme, 5. hafta) ve 4. dönem (piliç bitirme, 6. hafta) olmak üzere 4 döneme bölünmüş, 1. dönem süresince bütün civcivler ana makinesinde barındırılmışlar ve civciv başlatma karma yemi ile yemlenmişler; 3. haftanın başında (15 günlük yaşta) gruplar oluşturularak farklı yemlenmeye başlanmıştır. Besi dönemlerinde yem ve su serbest olarak verilmiştir. Araştırmadaki farklı dönemler için besin maddeleri gereksinimleri Summers ve Leeson (1985), Anonim (1990), North ve Bell (1990), Anonim (1994), Anonim (1996) bildirişleri dikkate alınarak belirlenmiştir.

Çizelge 1.Yem hammaddelerinin kimyasal bileşimleri Besin maddeleri Yem hammaddeleri Mısır Buğday Soya küspesi Balık unu Metabolik enerji, kcal/kg 3257 3110 2465 3119 Ham protein, % 8.35 11.20 49.43 63.93 Ham yağ, % 3.69 2.10 1.45 9.29 Ham selüloz, % 1.83 2.66 3.91 - Ham kül, % 1.28 1.75 6.97 15.38 Kuru madde, % 91.87 92.09 92.85 93.70 Şeker, % 3.25 4.13 10.93 - Nişasta, % 63.75 60.01 4.42 - N siz öz maddeler, % 76.72 74.38 31.09 5.10 Kalsiyum, % 0.02 0.05 0.27 6.25 Yararlanılabilir fosfor, % 0.08 0.13 0.22 3.65 Metionin, % 0.17 0.18 0.73 1.82 Metionin + Sistin, % 0.36 0.44 1.46 2.39 Lisin, % 0.23 0.33 3.10 4.94 Triptofan, % 0.06 0.13 0.63 0.70 Sindirilebilir metionin, % 0.16 0.16 0.67 1.62 Sind. Metionin + sistin, % 0.33 0.36 1.31 1.98 Sindirilebilir lisin, % 0.20 0.27 2.76 4.45 Sindirilebilir triptofan, % 0.05 0.11 0.58 0.64 Araştırmada kullanılan yem hammaddelerinin metabolik enerjileri ham besin maddeleri ile şeker ve nişasta analizleri yapılarak hesaplanmıştır. Karma yemler, bu değerler dikkate alınmak suretiyle izonitrojenik ve izokalorik olarak hazırlanmıştır. Araştırmada kullanılan karma yemler Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çiftliği Yem Ünitesi nde hazırlanmıştır. Yem hammaddeleri gerekli miktarlarda tartılıp, öğütülmesi gerekenler uygun parçacık büyüklüğünde öğütülmüş, yapısında dane buğday bulunan karma yemlerde dane buğday öğütülmeden doğrudan karıştırıcıya katılmıştır. Vitamin ve mineral ön karışımlar, antikoksidial, DLmetionin, L-lisin, kireç taşı ve di kalsiyum fosfat ön karışım olarak karıştırıcıya verilmiş, daha sonra bitkisel yağ ilave edilmiştir. Tuz ise öğütücüden geçirilerek karıştırıcıya konulmuştur. Deneme gruplarından I. gruptaki broylerler mısır-soya esaslı kontrol karma yemleri, II. gruptaki broylerler buğdaya dayalı karma yemler, III. gruptakiler II. gruptaki buğdaya dayalı karmadaki öğütülmüş buğday yerine 2. dönem % 10, 3. dönem % 20 ve 4. dönem % 30 dane buğdayın karma yeme karıştırılması ile oluşturulan karma yemler, IV. gruptakiler III. grupla aynı prensipte fakat dane buğday oranının 2. dönem % 15, 3. dönem % 25 ve 4. dönem % 35 olduğu yem karmalarıyla yemlenmişlerdir. V. gruptaki broylerlere buğdaya dayalı karmalardan buğdayın çıkarılması ile oluşturulan dengeleyici karma yem A ve öğütülmüş buğday, VI. gruptakilere dengeleyici karma yem A ve dane buğday, VII. gruptakilere buğdaya dayalı karmalardan tahılların hepsinin (mısır ve buğday) çıkarılması ile oluşturulan dengeleyici karma yem B ve öğütülmüş buğday, VIII. gruptakilere dengeleyici karma yem B ve dane buğday arasında seçme imkanı sunulmuştur. Deneme planı çizelge 2 de verilmiştir.

Çizelge 2. Deneme planı Gruplar I II III IV V VI VII VIII Dönemler 1. Dönem 2. Dönem 3. Dönem 4. Dönem Mısır-soya esaslı kontrol karma yemleri Buğdaya dayalı karma yemler % 10 dane % 20 dane % 30 dane buğday içeren buğday içeren buğday içeren karma yem karma yem karma yem Civciv başlatma karma yemi % 15 dane buğday içeren karma yem % 25 dane buğday içeren karma yem % 35 dane buğday içeren karma yem Dönemlere göre oluşturulan dengeleyici karma yem A ve öğütülmüş buğdayın seçmeli yemlenmesi. Dönemlere göre oluşturulan dengeleyici karma yem A ve dane buğdayın seçmeli yemlenmesi. Dönemlere göre oluşturulan dengeleyici karma yem B ve öğütülmüş buğdayın seçmeli yemlenmesi. Dönemlere göre oluşturulan dengeleyici karma yem B ve dane buğdayın seçmeli yemlenmesi. Civciv başlatma karma yemi, I., II., III. ve IV. gruplara ait dönemlere göre karma yemler ve V., VI., VII. ve VIII. gruplarda kullanılacak olan dönemlere göre dengeleyici karma yem A, dengeleyici karma yem B nin yapıları ve kimyasal bileşimleri, sırasıyla, çizelge 3, çizelge 4 ve çizelge 5 de verilmiştir. 2.2.3. Deneme gruplarının oluşturulması ve denemenin yürütülmesi Araştırmada, hayvan materyalini oluşturan 400 adet hibrit Ross-308 bir günlük broyler civciv ilk iki hafta (1. dönem) ana makinesinde barındırılmış ve civciv başlatma karma yemi ile yemlenmişlerdir. 3. haftanın başında (15 günlük yaşta) 384 adet broyler ağırlıkları tespit edilerek 6 tekerrürlü 8 grupta (6x8=48 alt grup) ve her alt grupta 8 hayvan bulunacak şekilde Tesadüf Blokları Deneme Tertibine uygun olarak deneme bölmelerine dağıtılmışlardır. 15 günlük yaştaki broylerlerin genel görünüşlerine bakılarak cinsiyet tahmininde bulunulmuş ve buna göre erkek ve dişilerin alt gruplara eşit olarak rasgele dağıtılmasına gayret edilmiştir. Grupların farklı yemlemeye başlangıç yaşındaki ortalama canlı ağırlıkları arasında istatistiki farklılık olup olmadığı Varyans Analiz Metodu ile kontrol edilmiştir (Düzgüneş vd 1993). Serbest seçmeli yemlenen gruplarda iki yemlik kullanılmış, bir tarafa dane veya öğütülmüş buğday diğer tarafa dengeleyici karma yem A veya dengeleyici karma yem B koyulmuştur. Yem ve su deneme boyunca serbest olarak verilmiştir. Deneme süresince her gün sabah ve akşam aynı saatlerde kümes sıcaklığı kaydedilmiş ve deneme kümesi 24 saat aydınlatılmıştır. Ana makinesinin sıcaklığı ilk hafta 32 o C de, 2. hafta 30 o C de sabit tutulmuştur.

Çizelge 3. Civciv başlatma (0-2 hafta) ve I., II., III., IV. gruplara ait piliç büyütme (3-4 hafta) karma yemlerinin yapısı (%) ve kimyasal bileşimleri Yem hammaddeleri Civciv başlatma karma yemi, 0-2 hafta Piliç büyütme karma yemleri, 3-4 hafta I (Kontrol) II III IV Mısır 45.39 61.11 23.06 23.06 23.06 Buğday 15.00-40.00 30.00 25.00 Dane buğday - - - 10.00 15.00 Soya küspesi 27.70 28.00 25.40 25.40 25.40 Balık unu 6.00 4.00 4.00 4.00 4.00 Bitkisel yağ 3.16 3.83 4.49 4.49 4.49 Kireç taşı 1.05 1.10 1.12 1.12 1.12 D.C.P. 0.66 0.93 0.86 0.86 0.86 Tuz 0.35 0.35 0.35 0.35 0.35 DL-Metionin 0.24 0.23 0.24 0.24 0.24 L-Lisin - - 0.03 0.03 0.03 Vitamin ön karma 1 0.25 0.25 0.25 0.25 0.25 Mineral ön karma 2 0.10 0.10 0.10 0.10 0.10 Antikoksidial 0.10 0.10 0.10 0.10 0.10 Toplam 100 100 100 100 100 Kimyasal bileşimler Metabolik enerji, 3100 3150 3150 3150 3150 kcal/kg Ham protein, % 23.00 21.50 21.50 21.50 21.50 Ham yağ, % 6.11 6.86 6.92 6.92 6.92 Ham selüloz, % 2.31 2.48 2.48 2.48 2.48 Ham kül, % 5.38 5.33 5.31 5.31 5.31 Kuru madde, % 92.58 92.57 92.67 92.67 92.67 Ca, % 1.00 0.94 0.94 0.94 0.94 P (yararlanılabilir), % 0.45 0.42 0.42 0.42 0.42 Metionin, % 0.65 0.61 0.61 0.61 0.61 Met.+ Sistin, % 1.02 0.95 0.96 0.96 0.96 Lisin, % 1.31 1.21 1.19 1.19 1.19 Triptofan, % 0.26 0.24 0.25 0.25 0.25 Sind. Metionin, % 0.62 0.58 0.57 0.57 0.57 Sind. Met.+Sis., % 0.92 0.88 0.87 0.87 0.87 Sind. Lisin, % 1.16 1.07 1.06 1.06 1.06 Sind. Triptofan, % 0.24 0.22 0.23 0.23 0.23 1 Vitamin ön karmanın her 2.5 kg' ı 12 000 000 I.U. vitamin A, 1 500 000 I.U. vitamin D 3, 50 000 mg vitamin E, 5 000 mg vitamin K 3, 3 000 mg vitamin B 1, 6 000 mg vitamin B 2, 25 000 mg niasin, 12 000 mg kalsiyum-d-pantetonat, 5 000 mg vitamin B 6, 30 mg vitamin B 12, 1000 mg folik asit, 50 mg D- Biotin, 2 500 mg apo karotenoik asit ester, 400 000 mg kolin klorid içermektedir. 2 Mineral ön karmanın her 1 kg' ı 80 000 mg manganez, 30 000 mg demir, 60 000 mg çinko, 5 000 mg bakır, 500 mg kobalt, 2 000 mg iyot ve 235 680 mg kalsiyum karbonat içermektedir.

Çizelge 4. I., II., III. ve IV. gruplara ait piliç geliştirme (5. hafta) ve piliç bitirme (6. hafta) karma yemlerinin yapısı (%) ve kimyasal bileşimleri Piliç geliştirme karma yemleri, Piliç bitirme karma yemleri, 5. hafta 6. hafta Yem ham I I maddeleri II III IV II III IV (Kont.) (Kont.) Mısır 62.10 24.07 24.07 24.07 62.80 24.86 24.86 24.86 Buğday - 40.00 20.00 15.00-40.00 10.00 5.00 Dane buğday - - 20.00 25.00 - - 30.00 35.00 Soya küspesi 27.38 24.72 24.72 24.72 27.85 25.17 25.17 25.17 Balık unu 2.00 2.00 2.00 2.00 - - - - Bitkisel yağ 5.11 5.78 5.78 5.78 5.76 6.40 6.40 6.40 Kireç taşı 1.12 1.14 1.14 1.14 1.26 1.27 1.27 1.27 D.C.P. 1.23 1.16 1.16 1.16 1.35 1.28 1.28 1.28 Tuz 0.35 0.35 0.35 0.35 0.35 0.35 0.35 0.35 DL-Metionin 0.22 0.23 0.23 0.23 0.18 0.18 0.18 0.18 L-Lisin 0.04 0.10 0.10 0.10 0.10 0.14 0.14 0.14 Vitamin ön karma 1 0.25 0.25 0.25 0.25 0.25 0.25 0.25 0.25 Mineral ön karma 2 0.10 0.10 0.10 0.10 0.10 0.10 0.10 0.10 Antikoksidial 0.10 0.10 0.10 0.10 - - - - Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 Kimyasal bileşimler Metabolik enerji, kcal/kg 3220 3220 3220 3220 3250 3250 3250 3250 Ham protein, % 20.00 20.00 20.00 20.00 19.00 19.00 19.00 19.00 Ham yağ, % 7.98 8.05 8.05 8.05 8.48 8.52 8.52 8.52 Ham selüloz, % 2.21 2.47 2.47 2.47 2.24 2.50 2.50 2.50 Ham kül, % 5.25 5.24 5.24 5.24 5.23 5.20 5.20 5.20 Kuru madde, % 92.62 92.72 92.72 92.72 92.64 92.74 92.74 92.74 Ca, % 0.89 0.89 0.89 0.89 0.84 0.84 0.84 0.84 P (yararlanılabilir), % 0.40 0.40 0.40 0.40 0.35 0.35 0.35 0.35 Metionin, % 0.56 0.56 0.56 0.56 0.49 0.48 0.48 0.48 Metionin+Sistin,% 0.89 0.90 0.90 0.90 0.81 0.81 0.81 0.81 Lisin, % 1.12 1.13 1.13 1.13 1.09 1.08 1.08 1.08 Triptofan, % 0.23 0.23 0.23 0.23 0.22 0.23 0.23 0.23 Sind. Metionin, % 0.53 0.53 0.53 0.53 0.46 0.45 0.45 0.45 Sind. Met.+Sis., % 0.82 0.82 0.82 0.82 0.74 0.73 0.73 0.73 Sind. Lisin, % 1.00 1.01 1.01 1.01 0.97 0.96 0.96 0.96 Sind. Triptofan, % 0.21 0.21 0.21 0.21 0.19 0.20 0.20 0.20 1 Vitamin ön karmanın her 2.5 kg' ı 12 000 000 I.U. vitamin A, 1 500 000 I.U. vitamin D 3, 50 000 mg vitamin E, 5 000 mg vitamin K 3, 3 000 mg vitamin B 1, 6 000 mg vitamin B 2, 25 000 mg niasin, 12 000 mg kalsiyum-d-pantetonat, 5 000 mg vitamin B 6, 30 mg vitamin B 12, 1000 mg folik asit, 50 mg D- Biotin, 2 500 mg apo karotenoik asit ester, 400 000 mg kolin klorid içermektedir. 2 Mineral ön karmanın her 1 kg' ı 80 000 mg manganez, 30 000 mg demir, 60 000 mg çinko, 5 000 mg bakır, 500 mg kobalt, 2 000 mg iyot ve 235 680 mg kalsiyum karbonat içermektedir.

Çizelge 5. V.,VI.,VII. ve VIII. gruplarda kullanılan dengeleyici karma yem A ve dengeleyici karma yem B nin dönemlere göre yapısı (%) ve kimyasal bileşimleri Dengeleyici karma yem A Dengeleyici karma yem B Yem ham maddeleri 2. Dönem (3-4 hafta) 3. Dönem (5. hafta) 4. Dönem (6. hafta) 2. Dönem (3-4 hafta) 3. Dönem (5. hafta) 4. Dönem (6. hafta) Mısır 38.43 40.12 41.43 - - - Soya küspesi 42.33 41.20 41.95 68.75 68.79 71.63 Balık unu 6.67 3.33-10.83 5.57 - Bitkisel yağ 7.48 9.63 10.67 12.16 16.09 18.21 Kireç taşı 1.87 1.90 2.12 3.03 3.17 3.61 D.C.P. 1.43 1.93 2.13 2.33 3.23 3.64 Tuz 0.58 0.58 0.58 0.95 0.97 1.00 DL-Metionin 0.40 0.38 0.30 0.65 0.64 0.51 L-Lisin 0.05 0.17 0.23 0.08 0.28 0.40 Vitamin ön karma 1 0.42 0.42 0.42 0.68 0.70 0.71 Mineral ön karma 2 0.17 0.17 0.17 0.27 0.28 0.29 Antikoksidial 0.17 0.17-0.27 0.28 - Toplam 100 100 100 100 100 100 Kimyasal bileşimler Metabolik enerji, kcal/kg 3176 3293 3344 3127 3318 3405 Ham protein, % 28.40 25.84 24.20 40.91 37.56 35.41 Ham yağ, % 10.13 12.02 12.81 14.16 17.61 19.25 Ham selüloz, % 2.36 2.35 2.40 2.69 2.69 2.80 Ham kül, % 7.68 7.56 7.51 11.67 11.77 11.91 Kuru madde, % 93.05 93.14 93.17 93.79 93.99 94.08 Ca, % 1.54 1.45 1.36 2.54 2.47 2.31 P (yararlanılabilir), % 0.61 0.58 0.50 0.96 0.93 0.80 Metionin, % 0.89 0.81 0.67 1.34 1.24 1.03 Metionin+Sistin, % 1.31 1.20 1.06 1.91 1.77 1.55 Lisin, % 1.77 1.67 1.58 2.73 2.63 2.53 Triptofan, % 0.34 0.31 0.29 0.51 0.47 0.45 Sind. Metionin, % 0.85 0.77 0.64 1.28 1.19 0.99 Sind. Met.+ Sis., % 1.21 1.11 0.98 1.76 1.65 1.44 Sind. Lisin, % 1.58 1.50 1.42 2.44 2.37 2.29 Sind. Triptofan, % 0.31 0.28 0.26 0.47 0.44 0.42 1 Vitamin ön karmanın her 2.5 kg' ı 12 000 000 I.U. vitamin A, 1 500 000 I.U. vitamin D 3, 50 000 mg vitamin E, 5 000 mg vitamin K 3, 3 000 mg vitamin B 1, 6 000 mg vitamin B 2, 25 000 mg niasin, 12 000 mg kalsiyum-d-pantetonat, 5 000 mg vitamin B 6, 30 mg vitamin B 12, 1000 mg folik asit, 50 mg D-Biotin, 2 500 mg apo karotenoik asit ester, 400 000 mg kolin klorid içermektedir. 2 Mineral ön karmanın her 1 kg' ı 80 000 mg manganez, 30 000 mg demir, 60 000 mg çinko, 5 000 mg bakır, 500 mg kobalt, 2 000 mg iyot ve 235 680 mg kalsiyum karbonat içermektedir. Gruplar oluşturulduktan sonra, ilk 1, 2 ve 3. günlerde deneme gruplarının yemleri her sabah aynı saatte toplanarak bir gün önceki yem tüketimleri tespit edilmiştir. Deneme gruplarındaki broylerlerin canlı ağırlıkları ve yem tüketimleri haftada bir defa aynı zaman diliminde tartılıp saptanmıştır. Toplam verilen yem miktarından haftalık artan yem miktarı çıkartılarak yem tüketimi belirlenmiştir. Deneme

süresince ölümler kaydedilip yem tüketimleri hesaplanırken bu durum göz önüne alınmıştır. Deneme sonu olan 42 günlük yaşta, son canlı ağırlık tartımı yapıldıktan sonra her gruptan, grup ortalamasını temsil eden 4 dişi 4 erkek broyler seçilerek kontrollü kesime tabi tutulmuştur. Kontrollü kesimde broylerlerin sıcak ve soğuk karkas ağırlıkları, karkas randımanları, fire miktarı, kursak, ön mide, taşlık, pankreas, toplam sindirim sistemi ağırlıkları, duedenum, ince bağırsak, kör bağırsak uzunlukları ve abdominal yağ ağırlıkları tespit edilmiştir. Kursak, ön mide ve taşlık ağırlıkları tespit edilirken bu organların içi boşaltılmış ve boş ağırlıkları belirlenmiştir. Yine her gruptan, grup ortalamasını temsil eden 2 dişi 2 erkek broyler karkası seçilmiş, deri karkastan, but ve göğüs etleri de kemikten ayrılarak ayrı ayrı paketlenmiş ve gerekli analizlerin yapılması için derin dondurucuda muhafazaya alınmıştır. 2.2.4. Et analizleri Derin dondurucuda muhafaza edilen deri, but ve göğüs etleri derin dondurucudan çıkartıldıktan sonra ev robotunda homojen bir şekilde parçalanıp, örnek alınarak, but ve göğüs etlerinde kuru madde, ham protein ve ham yağ, deride ham yağ analizleri Weende analiz yöntemine göre yapılmıştır (Akyıldız 1984). 2.2.5. İstatistik analizler Araştırma sonucunda elde edilen tüm parametrelere ait değerler Tesadüf Blokları Deneme Tertibinde Varyans Analizi Metoduna göre (Düzgüneş vd 1993) Minitab 10.5 paket programından yararlanılarak değerlendirilmiş ve gruplar arasında fark bulunup bulunmadığını tespit etmek için Duncan testinden (Duncan 1955) yararlanılmıştır. Ölüm oranlarının istatistiki kontrolünde ise Khi-Kare metodu kullanılmıştır (Düzgüneş vd 1993). 3. ANALİZ VE BULGULAR 3.1. Kümes Sıcaklığı Deneme süresince her gün sabah ve akşam aynı saatlerde kümes sıcaklığı kayıt edilmiştir. Ana makinesinin sıcaklığı ilk hafta 32 o C de, 2. hafta 30 o C de sabit tutulmuş ve deneme süresi içinde kayıt edilen kümes sıcaklığı değerleri çizelge 6 da verilmiştir. Çizelge 6. Deneme süresince kayıt edilen kümes sıcaklıkları ( o C) Haftalar Kümes sıcaklığı En düşük En yüksek Ortalama 1 - - 32.0 2 - - 30.0 3 25.6 31.7 28.7 4 26.2 33.3 29.8 5 24.8 31.6 28.2 6 24.3 30.5 27.4

3.2. Canlı Ağırlık Farklı yemleme uygulamaları 2. haftanın başında (15 günlük yaşta) başlamış ve muamele başlangıcında, grupların canlı ağırlık ortalamaları arasında istatistiksel olarak önemli farklılıklar bulunmamıştır (P>0.05). Buradan farklı muamelelerin eşit koşullarda başladığı anlaşılmaktadır. Deneme gruplarının muamele başında ve haftalık tartılarla belirlenen canlı ağırlık ortalamaları çizelge 7 de verilmiştir. Deneme gruplarının canlı ağırlık ortalamaları arasındaki farklılıklar yapılan varyans analizleri sonucunda denemenin 3 ve 4. haftalarında istatistiksel olarak önemli (P<0.01 ve P<0.05), 5 ve 6. haftalarında ise önemsiz (P>0.05) bulunmuştur. Denemenin 3. haftasında, gruplar arasındaki farklılığın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemek amacıyla Duncan testi yapılmış ve 6. grubun istatistiksel olarak önemli düzeyde 4 ve 7. gruplardan daha yüksek canlı ağırlık ortalamasına sahip olduğu görülmüştür (P<0.01). Denemenin 4. haftasında ise 1, 2, 6 ve 8. grupların canlı ağırlık ortalamalarının 7. grubun canlı ağırlık ortalamasından istatistiksel olarak önemli düzeyde daha yüksek olduğu tespit edilmiştir (P<0.05). Deneme sonu olan 6. haftada, grupların canlı ağırlık ortalamaları arasında istatistiksel olarak önemli farklılıklar bulunmamıştır. Ancak sayısal olarak farklılıklara baktığımızda, dane buğdayla seçmeli yemlenen grupların (6 ve 8. gruplar) ve buğdaya dayalı tam karmanın verildiği grubun (2. grup) canlı ağırlık ortalamalarının daha yüksek, öğütülmüş buğdayla seçmeli yemlenen grupların (5 ve 7. gruplar) ise daha düşük olduğu görülmüştür. 3.3. Canlı Ağırlık Artışı Deneme gruplarının haftalara ve değişik yaş dönemlerine göre hesaplanan canlı ağırlık artışı ortalamalarına ait sonuçlar çizelge 8 de verilmiştir. Deneme gruplarının canlı ağırlık artışı ortalamaları arasındaki farklılıklar yapılan varyans analizleri sonucunda denemenin 3 ve 4. haftaları ile 3-4 ve 3-5 haftalık yaş dönemlerinde istatistiksel olarak önemli (P<0.01 ve P<0.05), 5 ve 6. haftaları ile 5-6 ve 3-6 haftalık yaş dönemlerinde ise önemsiz (P>0.05) bulunmuştur. Yapılan Duncan testleri sonucunda; denemenin 3. haftasında, istatistiksel olarak önemli düzeyde 6. grubun 4 ve 7. gruplardan, 8. grubun da sadece 7. gruptan daha yüksek canlı ağırlık artışı ortalamasına sahip olduğu (P<0.01), denemenin 4. haftasında ise istatistiksel olarak önemli düzeyde 7. grubun 5. grup hariç diğer tüm gruplardan, 5. grubun da 6 ve 7. gruplar hariç diğer gruplardan daha düşük canlı ağırlık artışı ortalamasına sahip olduğu (P<0.05) tespit edilmiştir. 3-4 haftalık (2. dönem) yaş döneminde istatistiksel olarak önemli düzeyde 7. grubun 1, 2, 6 ve 8. gruplardan (P<0.01), 3-5 haftalık yaş döneminde yine 7. grubun 1, 2, 3, 6 ve 8. gruplardan, 5. grubun ise sadece 2. gruptan daha düşük (P<0.05) canlı ağırlık artışı ortalamasına sahip olduğu saptanmıştır. Farklı yemleme muamelelerinin uygulandığı tüm süreyi kapsayan 3-6 haftalık yaş dönemi incelendiğinde, deneme grupları arasında canlı ağırlık artışı ortalamaları bakımından istatistiksel olarak önemli farklılıklar bulunmamıştır (P>0.05). Ancak sayısal farklılıkları incelediğimizde, dane buğdayla seçmeli yemlenen grupların (6 ve 8. gruplar) ve buğdaya dayalı tam karmanın verildiği grubun (2. grup) canlı ağırlık artışı ortalamalarının nispeten daha yüksek, öğütülmüş buğdayla seçmeli yemlenen grupların (5 ve 7. gruplar) canlı ağırlık artışı ortalamalarının ise daha düşük olduğu görülmüştür.

Çizelge 7. Deneme gruplarının muamele başı ve haftalara göre canlı ağırlık ortalamaları, g Yaş Deneme grupları dönemleri (hafta) I II III IV V VI VII VIII P Muamele başı 338.2 ± 3.41 339.3 ± 3.17 339.4 ± 1.64 337.7 ± 2.15 340.2 ± 1.45 340.2 ± 1.99 338.2 ± 2.33 337.6 ± 2.04 0.979 3 654.2 ± 8.50 ab* 655.2 ± 7.53 ab 646.3 ± 6.17 ab 638.6 ± 10.50 b 647.5 ± 8.75 ab 683.2 ± 6.91 a 620.0 ± 13.60 b 661.3 ± 14.50 ab 0.007 4 1049.2 ± 15.00 a 1051.7 ± 14.20 a 1038.7 ± 9.40 ab 1029.6 ± 17.40 ab 989.0 ± 37.90 ab 1063.1 ± 12.70 a 958.5 ± 15.50 b 1045.6 ± 27.90 a 0.013 5 1534.8 ± 19.00 1556.2 ± 16.70 1521.0 ± 20.70 1479.4 ± 29.70 1441.7 ± 66.40 1536.8 ± 22.90 1418.1 ± 34.10 1524.8 ± 37.60 0.053 6 1903.3 ± 87.40 1947.6 ± 92.30 1906.5 ± 79.20 1843.0 ± 101.0 1803.0 ± 141.0 1946.1 ± 38.30 1813.3 ± 70.50 1917.5 ± 57.40 0.247 *Aynı satırda farklı harfle gösterilenler arasındaki fark önemlidir. Çizelge 8. Deneme gruplarının haftalara ve değişik yaş dönemlerine göre canlı ağırlık artışı ortalamaları, g Yaş dönemleri (hafta) I Deneme grupları II III IV V VI VII VIII P 3 316.0 ± 5.58 abc* 315.9 ± 5.38 abc 307.0 ± 4.90 abc 301.0 ± 8.86 bc 307.3 ± 9.71 abc 343.0 ± 6.82 a 281.9 ± 11.60 c 323.7 ± 14.10 ab 0.002 4 395.0 ± 7.94 a 396.5 ± 10.10 a 392.4 ± 4.67 a 391.0 ± 7.84 a 341.5 ± 30.50 bc 380.0 ± 7.84 ab 338.5 ± 8.87 c 384.3 ± 16.40 a 0.013 5 485.6 ± 16.90 504.6 ± 19.50 482.3 ± 16.60 449.8 ± 19.80 452.7 ± 43.00 473.7 ± 10.60 459.6 ± 23.90 479.2 ± 13.70 0.447 6 368.6 ± 76.20 391.3 ± 80.90 385.4 ± 67.00 363.3 ± 87.10 361.8 ± 84.90 409.3 ± 17.20 395.2 ± 45.50 392.7 ± 56.80 0.930 3-4 711.0 ± 12.60 a 712.4 ± 12.60 a 699.4 ± 8.49 ab 691.9 ± 15.70 ab 648.8 ± 38.40 ab 723.0 ± 12.80 a 620.4 ± 13.70 b 708.0 ± 27.10 a 0.007 3-5 1196.6 ± 17.70 ab 1217.0 ± 14.90 a 1181.7 ± 19.40 ab 1141.7 ± 28.20 abc 1101.5 ± 66.70 bc 1196.6 ± 22.80 ab 1079.9 ± 33.50 c 1187.2 ± 36.90 ab 0.042 5-6 854.2 ± 92.30 895.9 ± 93.60 867.7 ± 80.90 813.0 ± 104.0 814.0 ± 127.0 883.0 ± 26.60 854.8 ± 64.20 871.9 ± 61.30 0.818 3-6 1565.1 ± 87.50 1608.3 ± 92.10 1567.1 ± 78.70 1505.0 ± 101.0 1463.0 ± 141.0 1606.0 ± 38.30 1475.1 ± 70.80 1579.9 ± 58.00 0.234 *Aynı satırda farklı harfle gösterilenler arasındaki fark önemlidir.

3.4. Yem Tüketimi Deneme gruplarının haftalara ve değişik yaş dönemlerine göre toplam yem tüketimi ortalamaları çizelge 9 da verilmiştir. Deneme gruplarının toplam yem tüketimi ortalamaları arasındaki farklılıklar yapılan varyans analizleri sonucunda, denemenin 3 ve 6. haftaları ile 5-6 ve 3-6 haftalık yaş dönemlerinde istatistiksel olarak önemli (P<0.05 ve P<0.01), 4 ve 5. haftaları ile 3-4 ve 3-5 haftalık yaş dönemlerinde ise önemsiz (P>0.05) bulunmuştur. Deneme grupları arasında yapılan Duncan testleri sonucu, denemenin 3. haftasında, istatistiksel olarak önemli düzeyde 1. grubun 7 ve 8. gruplardan, 2, 3, 5 ve 6. grupların sadece 8. gruptan daha fazla yem tükettikleri (P<0.05); denemenin 6. haftasında ise 6. grubun 1, 4, 5 ve 7. gruplardan, 8. grubun ise sadece 5. gruptan daha fazla yem tükettiği tespit edilmiştir (P<0.01). 5-6 haftalık yaş döneminde, istatistiksel olarak önemli düzeyde, 6. grubun 4, 5 ve 7. gruplara göre daha fazla yem tükettiği tespit edilmiştir (P<0.01). Farklı yemleme muamelelerinin uygulandığı 3-6 haftalık yaş dönemi dikkate alındığında, deneme grupları arasındaki farklılıklar istatistiksel olarak önemli bulunmuş, 6. grubun 4, 5 ve 7. gruplara göre istatistiksel olarak önemli düzeyde daha fazla yem tükettiği saptanmıştır (P<0.05). 3.5. Yem Değerlendirme Sayısı Deneme gruplarının yem değerlendirme sayısı ortalamaları (Toplam yem tüketimi, g/canlı ağırlık artışı, g) haftalara ve değişik yaş dönemlerine göre hesaplanmış ve sonuçlar çizelge 10 da verilmiştir. Deneme grupları arasında yem değerlendirme sayısı ortalamaları bakımından yapılan varyans analizleri sonucunda 4, 5 ve 6. haftalarda deneme grupları arasında istatistiksel olarak önemli faklılıklar bulunmamışken (P>0.05), 3. haftada istatistiksel olarak önemli farklılıklar bulunmuştur (P<0.01). Toplam ortalama yem tüketimi dikkate alınarak hesaplanan ortalama yem değerlendirme sayısının 3. haftada, dane buğdayla seçmeli yemlenen 6 ve 8. gruplarda, diğer tüm gruplara göre istatistiksel olarak önemli düzeyde daha iyi olduğu saptanmıştır (P<0.01). Denemede yaş dönemleri dikkate alınarak grupların yem değerlendirme sayısı ortalamaları arasında yapılan varyans analizleri sonucunda 3-4 haftalık (2. dönem) yaş döneminde gruplar arasında istatistiksel olarak önemli farklılıklar olduğu bulunmuşken (P<0.01), 3-5, 5-6 ve 3-6 haftalık yaş dönemlerinde istatistiksel olarak önemli farklılıklar bulunmamıştır (P>0.05). 3-4 haftalık yaş döneminde, gruplar arasındaki farklılıkların Duncan testi ile belirlenmesi sonucu dane buğdayla seçmeli yemlenen 6 ve 8. grupların, öğütülmüş buğdayla seçmeli yemlenen 5 ve 7. gruplara göre yemi daha iyi değerlendirdiği tespit edilmiştir. Farklı yemleme muamelelerinin uygulandığı 3-6 haftalık yaş dönemi ele alındığında, deneme grupları arasında yem değerlendirme sayısı ortalamaları bakımından istatistiksel olarak önemli farklılıklar bulunmamıştır (P>0.05). Ancak, sayısal farklılıklar bakımından gruplar incelendiğinde, dane yemle seçmeli yemlenen grupların (6 ve 8. gruplar) denemenin ilk haftasındaki diğer gruplardan daha iyi olan yem değerlendirme sayılarının daha sonra diğer gruplarla benzer değerler gösterdiği tespit edilmiştir.

Çizelge 9. Deneme gruplarının haftalara ve değişik yaş dönemlerine göre toplam yem tüketimi ortalamaları, g Yaş dönemleri (hafta) I Deneme grupları II III IV V VI VII VIII P 3 481.1 ± 7.33 a* 472.1 ± 8.43 ab 469.4 ± 4.28 ab 451.3 ± 8.77 abc 477.1 ± 9.68 ab 466.3 ± 4.21 ab 447.3 ± 6.63 bc 430.6 ± 19.70 c 0.018 4 641.5 ± 10.70 640.2 ± 5.80 626.0 ± 10.40 627.9 ± 15.30 593.1 ± 23.70 629.4 ± 10.50 584.2 ± 12.30 644.2 ± 24.70 0.064 5 846.3 ± 21.30 838.5 ± 20.30 834.4 ± 15.20 832.1 ± 20.40 798.5 ± 45.60 896.4 ± 24.20 789.7 ± 18.60 820.9 ± 30.70 0.078 6 838.7 ± 58.70 bc 854.6 ± 67.50 abc 864.2 ± 64.70 abc 822.9 ± 56.80 bc 794.7 ± 89.00 c 969.6 ± 43.10 a 825.6 ± 41.60 bc 937.1 ± 48.40 ab 0.003 3-4 1122.5 ± 15.80 1112.3 ± 12.90 1095.4 ± 12.10 1079.2 ± 13.70 1070.2 ± 31.20 1095.6 ± 14.10 1031.5 ± 15.20 1074.8 ± 37.30 0.171 3-5 1968.8 ± 26.80 1950.8 ± 24.10 1929.8 ± 22.30 1911.3 ± 38.00 1868.7 ± 73.00 1992.0 ± 31.90 1821.1 ± 30.30 1895.7 ± 62.80 0.120 5-6 1685.0 ± 66.90 ab 1693.1 ± 82.30 ab 1698.5 ± 78.70 ab 1654.9 ± 67.70 b 1593.0 ± 131.0 b 1866.0 ± 63.30 a 1615.3 ± 57.10 b 1758.0 ± 73.30 ab 0.007 3-6 2807.5 ± 62.80 ab 2805.4 ± 78.50 ab 2794.0 ± 81.10 ab 2734.1 ± 69.20 b 2663.0 ± 152.0 b 2961.7 ± 71.10 a 2646.8 ± 68.00 b 2832.8 ± 94.70 ab 0.027 *Aynı satırda farklı harfle gösterilenler arasındaki fark önemlidir. Çizelge 10. Deneme gruplarının haftalara ve değişik yaş dönemlerine göre yem değerlendirme sayısı ortalamaları Yaş dönemleri (hafta) I Deneme grupları II III IV V VI VII VIII P 3 1.523 ± 0.019 b* 1.495 ± 0.018 b 1.531 ± 0.023 b 1.502 ± 0.022 b 1.558 ± 0.039 b 1.362 ± 0.022 a 1.598 ± 0.057 b 1.332 ± 0.031 a 0.001 4 1.626 ± 0.022 1.619 ± 0.038 1.595 ± 0.011 1.606 ± 0.014 1.795 ± 0.132 1.658 ± 0.029 1.728 ± 0.026 1.680 ± 0.043 0.113 5 1.751 ± 0.059 1.669 ± 0.047 1.736 ± 0.040 1.861 ± 0.056 1.825 ± 0.144 1.897 ± 0.065 1.732 ± 0.057 1.712 ± 0.027 0.228 6 2.277 ± 0.083 2.184 ± 0.359 2.240 ± 0.040 2.268 ± 0.049 2.193 ± 0.091 2.367 ± 0.104 2.085 ± 0.026 2.106 ± 0.104 0.268 3-4 1.580 ± 0.016 ab 1.563 ± 0.017 ab 1.567 ± 0.013 ab 1.560 ± 0.007 ab 1.669 ± 0.067 b 1.517 ± 0.022 a 1.666 ± 0.034 b 1.520 ± 0.026 a 0.003 3-5 1.646 ± 0.024 1.603 ± 0.014 1.634 ± 0.016 1.675 ± 0.017 1.709 ± 0.044 1.667 ± 0.034 1.691 ± 0.031 1.597 ± 0.022 0.052 5-6 1.975 ± 0.265 1.904 ± 0.180 1.953 ± 0.156 2.036 ± 0.423 1.957 ± 0.537 2.113 ± 0.071 1.902 ± 0.095 2.017 ± 0.100 0.952 3-6 1.792 ± 0.086 1.747 ± 0.067 1.781± 0.050 1.815 ± 0.111 1.823 ± 0.119 1.841 ± 0.044 1.791 ± 0.049 1.797 ± 0.024 0.975 *Aynı satırda farklı harfle gösterilenler arasındaki fark önemlidir.

3.6. Ölüm Oranı Farklı yemleme muamelelerinin başladığı 15 günlük yaştan, deneme sonu olan 42 günlük yaşa kadar olan sürede sadece 1 ve 6. gruplarda % 2.08 oranında ölüm olmuş, diğer gruplarda ölüm olmamıştır. Gruplar arasındaki farklılıklar yapılan Khi-Kare testi sonucunda istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur (P>0.05). 3.7. Yem Tercihi Tüm deneme gruplarının farklı yemleme muamelelerinin başladığı ilk üç gündeki toplam yem tüketimi ortalamaları tespit edilmiş ve değerler çizelge 11 de verilmiştir. Günlere göre değerlendirme yapıldığında grupların toplam yem tüketim ortalamalarının ilk üç gün için istatistiksel olarak benzer olduğu tespit edilmiştir (P>0.05). Her gün için gruplar birbirleriyle karşılaştırıldığında, ilk gün (15 günlük yaş) istatistiksel olarak önemli düzeyde 5. grubun 4 ve 8. gruba göre daha fazla, 8. grubun ise 4. grup hariç diğer tüm gruplardan daha az yem tükettiği saptanmıştır. İkinci gün (16 günlük yaş) istatistiksel olarak önemli düzeyde 1. grubun (kontrol grubu) toplam yem tüketiminin diğer gruplardan daha fazla olduğu, yine 8. grubun, 7. grup haricinde tüm gruplardan daha az yem tükettiği saptanmıştır (P<0.01). Üçüncü gün (17 günlük yaş) grupların toplam yem tüketim ortalamaları arasında gruplar arasında istatistiksel olarak önemli farklılıkların olmadığı tespit edilmiştir (P>0.05). Farklı yemleme muamelelerinin başlamasını takiben, serbest seçmeli yemlenen grupların ilk günlerdeki yem tercihlerini ve günlere göre yem tercihlerinde olabilecek değişimleri belirlemek amacıyla ilk üç gün ve birinci haftanın sonundaki buğday ve dengeleyici karma yem tüketimleri belirlenmiş, dengeleyici karma yem ve buğday tercihleri toplam tüketilen yemin yüzdesi olarak çizelge 12 de verilmiştir. Buğday tercihi bakımından günlere göre değerlendirme yapıldığında, öğütülmüş buğdayla seçmeli yemlenen 7. grupta günler arasında istatistiksel olarak önemli farklılıklar bulunmamışken (P>0.05), 5. grubun ilk gün istatistiksel olarak önemli düzeyde daha az öğütülmüş buğday seçtiği (P<0.01), ikinci gün buğday seçimini artırarak hafta sonuna kadar istatistiksel olarak benzer miktarlarda öğütülmüş buğday tercih ettiği (P>0.05) saptanmıştır. Dane buğdayla seçmeli yemlenen 6 ve 8. gruplarda ise dane buğday tercihinin ilk iki gün daha düşük olduğu, üçüncü günden itibaren istatistiksel olarak önemli bir düzeyde arttığı tespit edilmiştir (P<0.01). Değerlendirmeye alınan her gün için gruplar birbirleriyle karşılaştırıldığında, birinci gün (15 günlük yaş) buğday tercihinde gruplar arasında istatistiksel olarak önemli büyük farklılıklar görülmüştür (P<0.01). 7. grubun yüksek oranda öğütülmüş buğday seçtiği, bu grubu 5. grubun izlediği ve 6 ve 8. gruplardaki dane buğday tercihlerinin bu gruplara göre oldukça düşük olduğu tespit edilmiştir (P<0.01). Farklı yemleme muamelelerinin başladığı 2, 3 ve 7. günlerde de istatistiksel olarak birinci gün ile benzer bir oluşum gözlenmiş, ancak 6 ve 8. gruplardaki dane buğday tercihinin ve bu gruplar kadar olmasa da 5. grubun öğütülmüş buğday tercihinin günlerin ilerlemesi ile sayısal olarak arttığı, 7. grubun öğütülmüş buğday tercihinin ise hemen hemen aynı kaldığı belirlenmiştir. Grupların dengeleyici karma yem tercihleri incelendiğinde, yine günler ve her gün için gruplar arasında istatistiksel olarak önemli farklılıkların olduğu tespit edilmiştir (P<0.01). Dengeleyici karma yem A ile seçmeli yemlenen 5 ve 6. gruplarda, günlerin

Çizelge 11. Deneme gruplarının farklı yemleme uygulamalarının başladığı ilk üç gündeki toplam yem tüketimi ortalamaları, g Yaş Deneme grupları (gün) I II III IV V VI VII VIII P 15 51.60 ± 2.39 ab* 48.73 ± 1.99 ab 48.42 ± 1.11 ab 46.39 ± 1.26 bc 54.21 ± 1.54 a 49.32 ± 1.27 ab 50.86 ± 2.59 ab 40.89 ± 1.16 c 0.0001 16 60.60 ± 1.47 a 56.16 ± 1.36 b 55.59 ± 1.62 b 51.01 ± 1.42 bc 55.89 ± 0.78 b 52.33 ± 0.87 bc 49.35 ± 1.52 cd 44.28 ± 1.69 d 0.0001 17 62.21 ± 2.90 68.14 ± 2.20 59.78 ± 6.24 65.51 ± 1.68 61.61 ± 2.78 58.98 ± 1.10 60.31 ± 1.69 56.99 ± 2.65 0.236 * Aynı satırda farklı küçük harfle gösterilenler arasındaki fark önemlidir. Çizelge 12. Seçmeli yemlenen deneme gruplarının farklı yemleme uygulamalarının başladığı ilk üç gündeki ve birinci haftanın sonundaki dengeleyici karma yem ve buğday tercihleri, % Deneme grupları Yaş V VI VII VIII V VI VII VIII (gün) Dengeleyici Dengeleyici Dengeleyici Dengeleyici Öğütülmüş Dane Öğütülmüş Dane karma yem A karma yem A karma yem B karma yem B buğday buğday buğday buğday 15 71.78 ± 10.44 Ab* 93.20 ± 6.28 Aa 34.11 ± 15.96 Ac 86.49 ± 9.08 Aa 28.22 ± 10.44 Bb 6.80 ± 6.28 Bc 65.59 ± 15.96 Aa 13.51 ± 9.08 Bc 16 62.65 ± 7.90 Bb 90.51 ± 6.47 Aa 39.67 ± 10.63 Ac 87.60 ± 9.25 Aa 37.35 ± 7.90 Ab 9.49 ± 6.47 Bc 60.33 ± 10.63 Aa 12.40 ± 9.25 Bc 17 60.90 ± 5.80 Bb 81.46 ± 7.61 Ba 36.11 ± 8.60 Ac 85.41 ± 9.16 ABa 39.10 ± 5.80 Ab 18.54 ± 7.61 Ac 63.89 ± 8.60 Aa 14.59 ± 9.16 ABc 21 58.51 ± 5.73 Bb 75.99 ± 9.16 Ba 38.04 ± 10.80 Ac 78.68 ± 13.11 Ba 41.49 ± 5.73 Ab 24.01 ± 9.16 Ac 61.96 ± 10.80 Aa 21.32 ± 13.11 Ac *Aynı sütunda farklı büyük harfle gösterilenler arasındaki fark önemlidir (P<0.01), Aynı satırda farklı küçük harfle gösterilenler arasındaki fark önemlidir (P<0.01). Not: Büyük harfler günler arasındaki farklılıkları, küçük harfler gruplar arasındaki farklılıkları göstermektedir.

ilerlemesi ile birlikte dengeleyici karma yem tercihinin azaldığı belirlenmiştir. 5. grubun dengeleyici karma yem A tercihinin ikinci gün istatistiksel olarak önemli düzeyde azaldığı (P<0.01), 2, 3 ve 7. günlerde benzer değerler gösterdiği (P>0.05); 6. grubun dengeleyici karma yem A tercihinin 3 ve 7. günlerde, 1 ve 2. günlere göre istatistiksel olarak önemli düzeyde daha düşük olduğu (P<0.01) saptanmıştır. Dengeleyici karma yem B ile seçmeli yemlenen 7 ve 8. gruplardan; 7. grubun dengeleyici karma yem B tercihinin tespit yapılan tüm günlerde istatistiksel olarak benzer olduğu (P>0.05), 8. grubun dengeleyici karma yem B tercihinin ise 7. günde (21 günlük yaş) istatistiksel olarak önemli düzeyde azaldığı (P<0.01) tespit edilmiştir. Değerlendirmeye alınan her gün için dengeleyici karma yem tercihleri bakımından gruplar birbirleriyle karşılaştırıldığında, birinci gün (15 günlük yaş), dengeleyici karma yem tercihinin istatistiksel olarak önemli düzeyde en yüksek dane yemle seçmeli yemlenen 6 ve 8. gruplarda olduğu, bu grupları öğütülmüş buğdayla seçmeli yemlenen 5. grubun izlediği ve en düşük tercihin ise öğütülmüş buğdayla seçmeli yemlenen 7. grupta olduğu tespit edilmiştir (P<0.01). Farklı yemleme uygulamalarının başladığı 2, 3 ve 7. günlerde de istatistiksel olarak birinci güne benzer bir oluşum gözlenmiştir. Serbest seçmeli yemlenen grupların haftalara göre yem tercihlerinde olabilecek değişimleri belirlemek amacıyla farklı yemleme muamelelerinin başladığı 3. haftadan deneme sonuna kadar her hafta dengeleyici karma yem ve buğday tüketimleri tespit edilmiş ve değişik yaş dönemlerine göre de tüketimler hesaplanmıştır. Seçmeli yemlenen grupların haftalara göre toplam tükettikleri yem içerisinde dengeleyici karma yem ve buğday tercihleri çizelge 13 de verilmiştir. Grupların haftalara göre buğday tercihleri incelendiğinde, haftalar arasında (P<0.01) ve yine her hafta için gruplar arasında istatistiksel olarak önemli faklılıklar tespit edilmiştir (P<0.01). Öğütülmüş buğdayla seçmeli yemlenen 5 ve 7. grupların buğday tercihlerinde haftaların ilerlemesi ile pek bir değişim olmadığı, 5. grubun buğday tercihinin denemenin 4. haftasında diğer haftalara göre istatistiksel olarak önemli düzeyde daha yüksek ve 7. grubun 4. haftadaki öğütülmüş buğday tercihinin 6. haftadaki tercihten daha yüksek olduğu saptanmıştır (P<0.01). Dane buğdayla seçmeli yemlenen 6. grubun buğday tercihinin farklı yemleme muamelelerinin başladığı ilk hafta (3. hafta) istatistiksel olarak önemli düzeyde diğer haftalardan düşük olduğu, bu grubun 4, 5 ve 6. haftalardaki buğday tercihlerinin ise istatistiksel olarak benzer değerler gösterdiği (P>0.05) tespit edilmiştir. Dane buğdayla seçmeli yemlenen bir diğer grup olan 8. grubun buğday tercihinin farklı yemleme muamelelerinin başladığı ilk haftadan (3. hafta) itibaren istatistiksel olarak önemli düzeylerde her hafta artmaya devam ettiği belirlenmiştir (P<0.01). Farklı yemleme muamelelerinin uygulandığı her hafta için gruplar birbirleriyle karşılaştırıldığında; 3. haftada, en yüksek buğday tercihinin istatistiksel olarak önemli düzeyde 7. grupta olduğu, bunu 5. grubun izlediği ve 6 ve 8. grupların diğer gruplardan daha az buğday tercih ettikleri belirlenmiştir (P<0.01). 4. haftada, 7. grubun buğday tercihinin istatistiksel olarak önemli düzeyde diğer gruplardan daha yüksek olduğu ve 5. grubun yalnızca 8. gruptan daha yüksek buğday tercih ettiği saptanmıştır (P<0.01). 5. haftada, 7. grubun 5 ve 6. gruplardan istatistiksel olarak önemli düzeyde daha yüksek, 5. grubun da tüm gruplardan daha düşük buğday tercih ettiği tespit edilmiştir (P<0.01). 6. haftada, 8. grubun buğday tercihinin 5 ve 6. gruplardan istatistiksel olarak önemli

Çizelge 13. Serbest seçmeli yemlenen deneme gruplarının haftalara göre dengeleyici karma yem ve buğday tercihleri, % Deneme grupları Yaş V VI VII VIII V VI VII VIII dönemleri (hafta) Dengeleyici Dengeleyici Dengeleyici Dengeleyici Öğütülmüş Dane Öğütülmüş Dane karma yem A karma yem A karma yem B karma yem B buğday buğday buğday buğday 3 58.51 ± 5.73 Ab* 75.99 ± 9.16 Aa 38.04 ± 10.80 ABc 78.68 ± 13.11 Aa 41.49 ± 5.73 Bb 24.01 ± 9.16 Bc 61.96 ± 10.80 ABa 21.32 ± 13.11 Dc 4 48.58 ± 9.90 Bb 53.58 ± 5.34 Bab 34.39 ± 6.36 Bc 56.76 ± 15.08 Ba 51.42 ± 9.90 Ab 46.42 ± 5.34 Abc 65.61 ± 6.36 Aa 43.24 ± 15.08 Cc 5 57.83 ± 4.70 Aa 49.54 ± 5.21 Bb 39.00 ± 5.43 ABc 45.81 ± 6.98 Cbc 42.17 ± 4.70 Bc 50.46 ± 5.21 Ab 61.00 ± 5.43 ABa 54.19 ± 6.98 Bab 6 61.14 ± 4.57 Aa 47.25 ± 8.00 Bb 42.60 ± 7.36 Abc 37.30 ± 5.18 Dc 38.86 ± 4.57 Bc 52.75 ± 8.00 Ab 57.40 ± 7.36 Bab 62.70 ± 5.18 Aa *Aynı sütunda farklı büyük harfle gösterilenler arasındaki fark önemlidir (P<0.01), Aynı satırda farklı küçük harfle gösterilenler arasındaki fark önemlidir (P<0.01). Not: Büyük harfler haftalar arasındaki farklılıkları, küçük harfler gruplar arasındaki farklılıkları göstermektedir.