10.Sınıf Biyoloji 4 Genetik cevap anahtarı 4 1
KALITIM Canlı bireylere ait olan özelliklerin, yavru bireylere aktarılmasını inceleyen bilim dalına kalıtım denir. Aristo m.ö. 350 yılında kalıtımın kan yoluyla aktarıldığını ortaa atmıştır. Genetik ile ilgili ilk bilimsel çalışmalar Gregor MENDEL tarafından yapılmıştır. Kalıtsal karakterler, (1) molekülünde bulunan genler ile yavru bireylere aktarılır. *Kalıtsal kavramlar: **Gen: bir kalıtsal karakterin ortaya çıkmasından sorumlu olan kromozom ya da DNA parçasıdır. Örnek: Saç rengi geni, göz rengi geni, kan grubu geni... Mini Sınav: Boşluk doldurma 1. DNA 2. büyük 3. küçük 4. DNA Klasik Sorular : A_Kalıtım nedir? B. Baskın ve çekinik genlerin harf ile gösterimi nasıl olur C. Allel genler nerede **Baskın gen (dominant): bir bireyde bulunduğunda, etkisini her zaman gösteren gendir. Baskın genler (2) harf ile gösterilir. Örnek: Uzun boy geni (A), siyah saç geni (B) **Çekinik gen (resesif): yanında baskın gen bulunmadığı zaman etkisini gösterebilen gendir. bulunur? Test soruları : Doğru/Yanlış *Çekinik genler küçük harfle gösterilir.d / Y *İnsanda 48 kromozom vardır. D / Y Çekinik genler (3) harf ile gösterilir. Örnek: Kısa boy geni (a), sarı saç geni (b)... **Allel genler: biri anneden diğeri babadan gelen ve aynı karakter üzerinde etkili olan genlerdir. Örnek: Uzun boy geni (A) ve kısa boy geni (a) allel genlerdir. Allel genler, homolog kromozomlar üzerinde lokus adı verilen bölgelerde karşılıklı bulunur. **Kromozom: üzerinde genler bulunan (4) ve proteinden oluşmuş bir yapıdır. Örnek: İnsanda 46 kromozom bulunur. 2
**Homolog kromozomlar: biri anneden diğeri babadan gelen, aynı şekil ve büyüklükte olup; karşılıklı bölgelerinde aynı karakter üzerinde etkili olan genler (allel genler) bulunan kromozomlardır. Mini Sınav: Boşluk doldurma 1. 23 2. baskın 3. dış 4. DdeeAB Klasik Sorular : A_İnsanda kaç çift Örnek: İnsanda (1) homolog kromozom çifti bulunur. **Homozigot (arı döl, saf döl): bir bireyde bulunan allel genlerin, her ikisinin (2) (AA) ya da çekinik (aa) olmasıdır. homolog kromozom bulunur? B. Melez döl nasıl gösterilir? Test soruları : Doğru/Yanlış **Heterozigot (melez döl, hibrit): bir bireyde bulunan allel genlerin, birinin baskın diğerinin çekinik olması (Aa) ya da eş baskın (AB) veya eksik baskın (KB) olmasıdır. *Allel genler kromozomlarda karşılıklı olarak bulunur.d / Y **Fenotip: bir canlının sahip olduğu (3) görünüştür. Baskın ve çekinik fenotipli bireyler tek bir harfle; eş baskın ve eksik baskın fenotipli bireyler ise iki harfle gösterilir. *Aa genleri homozigot allel genlerdir. D / Y Örnek: Uzun boylu (D), mavi gözlü (e) ve AB kan gruplu (AB) bir bireyin fenotipi: DeAB şeklinde gösterilir. **Genotip: bir canlının sahip olduğu genlerin toplamıdır. 2n kromozomlu bir bireyin genotipi iki harfle gösterilir. Örnek: Heterozigot uzun boylu (Dd), mavi gözlü (ee) ve AB kan gruplu (AB) bir bireyin genotipi: (4) şeklinde gösterilir. Kalıtımın babası olarak kabul edilen Mendel, bezelye bitkisi üzerinde çalışarak; kalıtım biliminin temelini atmıştır. 3
**Karakter ve özellik kavramları : Bireyler arasında farklılık gösteren çiçek rengi gibi kalıtılabilen özelliklere karakter, bir karakterin her farklı tipine özellik denir. Mini Sınav: Boşluk doldurma Klasik Sorular : A_Karakter ve özellik arasındaki fark nedir? Test soruları : Doğru/Yanlış *Mor rengli çiçek rengine sahip olma bir karakterdir. D / Y 4
Mendel ve Kalıtım lkeleri ÇAPRAZLAMALAR *Çaprazlamalar: 1*Monohibrit çaprazlama: Bir karakter bakımından heterozigot olan bireyin çaprazlanmasıdır. Örnek: Heterozigot sarı renkli iki bezelye çaprazlanıyor. Oluşacak olan bireylerin fenotip ve genotip oranları ve olur? [ Sarı renk: baskın (A), yeşil renk: çekinik (a) ] Homozigot sarı renkli: AA Heterozigot sarı renk: Aa Yeşil renkli: aa 1. Yol: Mini Sınav: Boşluk doldurma 1. gamet 2. çarprazlanır Klasik Sorular : A. Homozigot uzun boylu bir anne ile homozigot kısa boylu bir babadan oluşacak olan çocukların fenotip ve genotip oranları ne olur? B. Genotip kaç harfle gösterilir? Test soruları : Doğru/Yanlış *Punnet karesi sadece monohibrit çaprazlamada kullanılır. D / Y *Punnet karesinde haterozigot bireyler çaprazlanmaz. D / Y Fenotip oranı: 3 : 1 Genotip oranı: 1 : 2: 1 Fenotip çeşidi (3/4 sarı, 1/4 yeşil) Genotip çeşidi: (1/4 AA, 2/4 Aa, 1/4 aa) Örnek: Heterozigot uzun boylu bir anne ile heterozigot uzun boylu bir babadan oluşacak olan çocukların fenotip ve genotip oranları ne olur? [ Uzun boy: baskın (A), kısa boy: çekinik (a) ] Fenotip oranı: 3 : 1 Genotip oranı: 1 : 2: 1 (%75 Uzun boylu, %25 kısa boylu) (%25 AA, %50 Aa, %25 aa) 5
Örnek: Homozigot sarı renkli bir bezelye ile yeşil renkli bir bezelye çaprazlanıyor. Oluşacak olan bireylerin fenotip ve genotip oranları ve olur? [ Sarı renk: baskın (A), yeşil renk: çekinik (a) ] Homozigot sarı renkli: AA Yeşil renkli: aa Mini Sınav: Klasik Sorular : A. İki heterozigot renkli sarı bezelyenin çaprazlanması sonucu; -genotip çeşidi sayısını, -Fenotip çeşidi sayısını, -Gamet çeşidi sayısını Hesaplayın. Test soruları : Doğru/Yanlış *İki heterozigot sarı renki Fenotip oranı: % 100 sarı renkli bezelye Genotip oranı: %100 Aa 2*Dihibrit çaprazlama: İki karakter bakımından heterozigot olan bireylerin çaprazlanmasıdır. Örnek: Heterozigot uzun boylu ve kahverengi gözlü bir anne ile heterozigot uzun boylu ve kahverengi gözlü bir babadan oluşacak olan çocukların bezelyenin çaprazlanması sonucu oluşan tüm bireyler sarı renkli olur. D / Y *Dihibrit çaprazlamada bir karakter bakımından heterozigot olan bireyler çaprazlanır. D / Y A)Fenotip olarak Uzun boylu ve mavi gözlü olma ihtimali B)Genotip olarak AaBb genotipinde olma ihtimali ne olur? Uzun boy geni A kısa boy geni a kahverengi göz geni B mavi göz geni b Anne: AaBb Baba: AaBb AaBb x AaBb Öncelikle her bir karakter kendi arasında çaprazlanır. 6
Genotip 1/4 AA 2/4Aa 1/4aa 1/4 BB 2/4Bb 1/4bb Fenotip: 3/4 Uzun boy 1/4 Kısa boy 3/4Kahverengi göz 1/4 Mavi göz Daha sonra, iki karakterin aynı anda gelme olasılığı hesaplanır. (her ikisinin çarpımına eşittir) Bize sorulan soru şuydu: A)Fenotip olarak Uzun boylu ve mavi gözlü olma ihtimali Uzun boylu (A) ve mavi gözlü (b) bireylerin oranı: 3/4 x 1/4 = 3/16 B)Genotip olarak AaBb genotipinde olma ihtimali ne olur? Aa genotip meydana gelme ihtimali 2/4 Bb genotipi meydana gelme ihtimali 2/4 AaBb genotipinin birlikte meydana gelme ihtimali 2/4 x 2/4 = 4/16 2. yol: Punnet karesi ile dihibrit çaprazlama: Önce bireylerin oluşturabileceği gamet çeşitleri punnet karesine yazılır. 7
Daha sonra gametler çaprazlanır. 8
*Kontrol çaprazlaması (geri çaprazlama): Genotipi bilinmeyen, baskın fenotipe sahip olan bir bireyin; genotipini öğrenmek için, homozigot resesif (aa) bir bireyle çaprazlanmasına kontrol çaprazlaması denir. Mini Sınav: Boşluk doldurma 1. baskın 2. çekinik 3. aabbcc Klasik Sorular : A. Kontrol çaprazlaması neden yapılır? Test soruları : Doğru/Yanlış *Kontrol çaprazlaması çekinik fenotipe sahip Yapılan kontrol çaprazlaması sonucunda, oluşan bireylerin hepsi (1) fenotipli çıkarsa; çaprazlamaya alınan birey homozigot baskın (AA) genotiplidir. Eğer, oluşan yavru bireylerden en az bir tanesi (2) fenotipli çıkarsa; çaprazlamaya alınan birey heterozigot baskın (Aa) genotiplidir. bireyin genotipi öğrenmek için yapılır. D / Y *Eksik baskınlıkta bireyler birbirlerine baskınlık gösterir. D / Y Örnek: Uzun boylu, kahverengi gözlü ve kıvırcık saçlı bir bireyin; genotipini öğrenmek için, hangi genotipe sahip olan bir birey ile kontrol çaprazlanması yapılması gereklidir? [ Uzun boy (A), kahverengi göz (B) ve kıvırcık saç (C) genleri baskın ] Çözümü: Kontrol çaprazlamasında kullanılacak olan bireyin genotipi: (3) olmalıdır. 9
GAMET ÇEŞİDİNİN HESAPLANMASI *Gamet çeşidinin hesaplanması: Eğer genler bağımsız ise; formülü kullanılarak gamet çeşidi hesaplanabilir. Not: Bu formül, sadece farklı kromozomlar üzerinde bulunan genler için geçerlidir. (bağımsız genler) Örnek 1: AaBb genotipli birey kaç çeşit gamet oluşturabilir? Çözümü: 2 2 = 4 çeşit gamet oluşturabilir. Örnek 2: AabbCCddee genotipli birey kaç çeşit gamet oluşturabilir? Çözümü: 2 1 = 2 çeşit gamet oluşabilir. (sadece bir heterozigot karakter var) Örnek 3: AAbbCCddEE genotipli birey kaç çeşit gamet oluşturabilir? Çözümü: 2 0 = 1 çeşit gamet oluşabilir. (heterozigot karakter yoktur) Örnek 4: AABbCcDdEE genotipli birey; a) Kaç çeşit gamet oluşturabilir? b) AbCdE genotipli bir gamet oluşturma ihtimali kaçtır? 10
Çözümü: a) 2 3 = 8 çeşit gamet oluşabilir. b) Örnek 5: genotipli bir birey; a) Kaç çeşit gamet oluşturabilir? b) abcd genotipli bir gamet oluşturma ihtimali kaçtır? Çözümü: a) 2 2 = 4 çeşit gamet oluşabilir. b) 11
*Eksik baskınlık (ekivalentlik): Eksik baskınlıkta allel genler birbirine tam baskınlık göstermezler. Heterozigot bireylerde, her iki karakterden farklı bir özellik ortaya çıkar. Aslan ağzı ve akşam sefası bitkilerindeki çiçek rengi genleri, eksik baskınlığa örnek olarak verilebilir. Kırmızı çiçek geni: K Beyaz çiçek geni: B KK: Kırmızı çiçek BB: Beyaz çiçek KB: Pembe çiçek Örnek: Kırmızı ve beyaz renkli iki akşam sefası bitkisi çaprazlanıyor. F2 dölünün fenotip oranları ne olur? F1 dölündeki bireylerin, kendi arasında çaprazlanması sonucunda; F2 dölü elde edilir. Fenotip oranı: 1 : 2 : 1 Genotip oranı: 1 : 2: 1 Fenotip çeşidi (1/4 kırmızı, 2/4 pembe 1/4 beyaz) Genotip çeşidi: (1/4 KK, 2/4 KB, 1/4 BB) 12
*Eş baskınlık (ko-dominant): Eş baskınlıkta allel genler birbirine baskınlık göstermezler. Heterozigot bireylerde her iki karakter de ortaya çıkar. İnsanlardaki AB ve MN kan grupları eş baskınlığa örnek olarak verilebilir. A kan grubu geni: A B kan grubu geni: B AA: A kan grubu BB: B kan grubu AB: AB kan grubu Örnek: AB kan gruplu bir anne ile AB kan gruplu bir babanın, çocuklarında AB kan grubu görülme ihtimali kaçtır? Fenotip oranı: 1 : 2 : 1 Fenotip çeşidi (1/4 A kan grubu, 2/4 AB kan grubu 1/4 B kan grubu) Genotip oranı: 1 : 2: 1 Genotip çeşidi: (1/4 AA, 2/4 AB, 1/4 BB) Not: Eş baskınlıkta ve eksik baskınlıkta fenotip ve genotip ayrışım oranlarının aynı olduğuna dikkat edin! ÇOK ALLELLİLİK *Çok allelilik: Canlılardaki bazı karakterlerin, ikiden fazla allel gen tarafından kontrol edilmesine çok allelilik denir. Bir karakter, kaç tane allel genle kontrol edilirse edilsin; bir bireyde bu allel genlerden en fazla iki tanesi aynı anda bulunur. 13
Çünkü bir birey, bu allel genlerden birini annesinden diğerini ise babasından alır. KAN GRUPLARI *AB0 kan grubu: İnsanlarda görülen, AB0 kan grubu 3 allel gen tarafından kontrol edilir. Bu allell genlerden; A ve B genleri kendi arasında eşbaskın; 0 geni ise çekiniktir. AB0 kan grubunu belirleyen 3 allel gen bulunur ve bu kan grubu ile ilgili: 6 çeşit genotip oluşabilir. A ve B genleri kendi arasında eşbaskın olduğundan; 4 çeşit fenotip oluşur. Örnek: Heterozigot A kan gruplu bir anne ile heterozigot B kan gruplu bir babanın, 0 kan gruplu bir çocuğunun olma ihtimali kaçtır? 14
Örnek: Heterozigot B kan gruplu bir anne ile 0 kan gruplu bir babanın, B kan gruplu bir çocuğunun olma ihtimali kaçtır? Örnek: AB kan gruplu bir anne ile AB kan gruplu bir babanın, AB kan gruplu bir kız çocuğunun olma ihtimali kaçtır? AB kan gruplu bir çocuk doğma ihtimali: 2/4' tür. Kız bir çocuk doğma ihtimali: 1/2' dir. 15
AB kan gruplu ve kız bir çocuk doğma ihtimali: 1/4 x 1/2 = 1/8' dir. Örnek: İlk çocukları O kan grubuna sahip A kan grubu bir anne ile B kan grubu bir babanın ikinci çocuğunun O kan grubu olma ihtimal inedir? A kan grubu anne le B kan grubu babanın O kan grubu çocuğu olabilmesi için annenin ve babanın heterozigot olması gerekir( anne AO, baba BO olmalı). *Rh kan grubu: İnsanlarda aynı zamanda, Rh antijenleri tarafından belirlenen Rh kan grubu bulunur. Rh kan grubu, 2 allel gen tarafından kontrol edilir. Bu genlerden Rh (+) geni, Rh (-) genine karşı baskındır. Rh (+) geni baskın: R Rh (-) geni çekinik: r Örnek: Heterozigot Rh (+) kan gruplu bir anne ile heterozigot Rh (+) kan gruplu bir babanın, Rh (-) kan gruplu bir çocuğunun olma ihtimali kaçtır? 16
Örnek : Her iki karakter bakımından heterozigot BRh(+) kan gruplu bir baba ile AB Rh (-) kan gruplu bir annenin, AB Rh (+) kan gruplu bir çocuğunun olma ihtimali kaçtır? Çözümü: Babanın genotipi: B0Rr Annenin genotipi: ABrr Her iki kan grubu karakterinin çaprazlaması ayrı ayrı yapılır. AB kan gruplu bir çocuğun olma ihtimali: 1/4 Rh (+) kan gruplu bir çocuğun olma ihtimali: 1/2 Bağımsız iki olayın aynı anda gerçekleşme ihtimali, her iki olasılığın çarpımına eşittir. ABRh (+) kan gruplu bir çocuğun olma ihtimali: 1/4 x 1/2 = 1/8 *Kan grubunun belirlenmesi: Bir insanın kan grubunun belirlenmesinde, alyuvarlarda bulunan antijenler görev alır. 17
**Rh kan grubunun belirlenmesi: Rh (+) kan gruplu bireylerin alyuvarlarında, Rh antijeni bulunur. Bu bireylerin kan plazmasında, antikor bulunmaz. Rh (-) kan gruplu bireylerin alyuvarlarında, antijen bulunmaz. Bu bireylerin kan plazmasında, anti-rh antikoru (anti-d) bulunur. 18