OsMANLI'NIN AvRUPA irp BARI$IKLTGI: KApiTULAsYoNLAR 15. yiizyrl sonlartnda, Zonchio'da sava$an Venedik ve Tiirk gernileri, I 585, Biritish Museum, Tlte Fifieenth.Century, Margaret Astort, W.W. Nortott & Contpuny Inc., lnndru, 1979. t-r-t..4. VE I ICARET Halil inalcrk HeeuLAR ooxpvi Ortaga!'da isl6m Diinyasr ve Hrristiyan Avrupa, iki uzlagmaz rakip, savag hdlinde idiler litk Hagh Seferi 1097'de Selguklu Anadolusu iizerinden Kudr.is'e, son Hagh Seferi 1270'te Tunus'a). Daha sonra Osmanhlar'a kargr on dort Hagh seferi planlanmrgtrr. Papahk ve Bizans ittifakryla ilk Hagh seferi, Osmanlrlar'r Rurneli'den atmak amactyla 1359'da yaprlmrgtrr. Nigbolu (1396) ve Varna (1444) seferleri gerqek anlamda son Hagh seferleri sayrlabilirr. Haghlar, Gliney-Do[u Anadolu, Suriye ve Filistin'de ktigiik devletler kurdular ve o zaman medeni gehir hayatr, teknoloji ve yaqam tarzr bakrmrndan daha yriksek bir dtizeyde olan komgulan M[isltimanlar ile yakrn sosyal ve ekonomik iligkiler igine girdiler. Dolu'nun liiks maddeleri, ozellikle pamuklu ve ipekli kumaglar ve dokuma teknikleri, baharat, boyalar, sabun, ' Bkz. H. inalcrk, "The Ottoman Turks and the Crusades", yay. K. Setton, A Hi.stor1, of the Crusaucs, Vl. Madison: 1989; A. Sevim ve E. MerEil, Selguklu Dev'lerleri Turihi, Ankara: fik, 1995: Kijltiir tarihi bakrrnrndan gu onemli eser: C Hillenbrand, The Crusades: Islanic Perspeclives, Edinburgh: l 999.
DoPu Batt Halil Inalak parfiimeri gibi maddelerin tiiketimi Avrupa'da yayrldr. Bu iligkiler, ozellikle Yakrn-Dogu ile italyan gehirleri arastnda yo[unlagtr (1291'de Akka'ntn diigmesiyle Suriye'de son Hagh dayanagr son buldu). Onaqag'da Akdeniz adalan, Sicilya (821), Krbns (805), Rodos (807), ve Girit (825) Araplar'rn kontrolii altrnda idi. Tunus'ta donanma sahibi Arap Aglebileri (801-909) bu fetihlerden sorumlu idiler. Avrupahlar ancak Hagh seferleri ile Akdeniz'de egemen bldular. Ktbns't I 191'de Haghlar zaptettl Orta Asya, iran ve Anadolu'da egemen Selguklu imparatorlugu ile Mrsrr'da egemen Fatrmi ve Eyyubiler (968-1250) zamantnda Avrupa ile ticaret iligkileri qok geligti. Anadolu Selguklu Sultanlan Krbrrs krallarr ve Venedik- I iler'e 1207' de ticdri kapittilasyon gtivenceleri vermiglerdir. Bu srkr tic0ret iligkileri iizerinde Orta Dogu'nun derin ve kapsamh etkisirri en agrk ve kesin bigimde gosteren kantt, F. B. Pegolotti'nin La Pratica della Mercatura adh eseridir.'orada olgiilerin Arapga adlarla antlmtg olmast dikkate deger. Daha sonra Mogol cihan imparatorlufu (1216-1368), Qin'den Akdeniz ve Karadeniz'e kadar transkontinental yollar iizerinde gidig geligi giivence alttna altnca (Pax Mongolica, Marco Plolo'lann seyahati, 127l), Dolu-Batr ticdreti daha bilyiik bir ivme kazandr. Ucuz Qin ipegi gok miktarda Akdeniz'e gelmeye bagladr ve Avrupa'da ilk ipek sanayii Toscana'da Lucca'da 1250'lerde kuruldu. Kervanlar Orta Asya yollarrndan Krnm'da Solgat, Kefe limanlanna, Anadolu'da Ayas'a vanyor, oradan italyanlar taraftndan sattn ahntyordu. Haghlar, Kudtis ve Suriye'den Akka'nrn di.igmesiyle tamamryla atrlmrg bulunuyorlardr (1244'de Kudiis, 1268'de Antakya yeniden Miisliimanlar eline gegmig, bu mticadelede Anadolu Selguklu Sultanlarr Sel0haddin EyyObi ile igbirligi yapmrglardr). Akka'nrn di.igmesi tizerine Papa, Memlfik ve Ttirk tilkelerine karqr ambargo il6n etmig, bunun i.izerine Batr Anadolu limanlarrndan hareket eden Ti.irk gazileri, (bagltca Umur Gazr) Do[u Akdeniz ve Ege'de LAtin Hrristiyan kolonilerini ve deniz trafilini vurrnaya baglamrglar, onlara kargr Cenevizliler'in dahil oldugu Hagh saldrrrlan orgiitlenmigti.3 1291-1361 drinemi islami gazave Hrristiyan Hagh miicadelesinin trrmandrfir bir donemdir. ilkin Batr Anadolu Gazi Beylikleri, 1390'dan sonra Osmanhlar bu rniicadeleyi baganyla siirdtirmi.igler ve Meml0kler'le igbirligi yapmrglardrr (1424-1426Meml0kler'in Ktbns't iggali, II. Bayezid'in Krzrldeniz'de Porlekizliler'e kargr miicadelede Memlfikler'e yardtmlan). 2 Pegolotti'nin ti.iccarlar igin yazdr!r bu rehber ve benzerleri hakkrnda Pegolotti'nin kitabrnr yayrmlayan A. Evans'ln (Cambridge, Mass. 1996) tinsdztine baktntz. 3 H. lnalcrk, "The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium and Crusades", Byzantinishe Forschungen,IX (1985), 105-126. Marino Sanudo'nun Hagh Seferi igin hedef olarak Batr Anadolu beyliklerini gostennesi (1321) tarihinden beri Ttirkler Avrupa'nrn korkusu olmug, bu korku istanbul'un fethiyle dorula ulagmrgtr. Grrnata'nrn fethi (1492), istanbul fethine kargr Hrristiyanhgrn zaferi olarak Avrupa'nrn her yerinde sokaklara doktilen halk tarafindan dini alaylarla kargrlanmrgtr. igte Kristof Kolomb boyle bir atmosferde, tam da Grrnata zaferinin cogkusu iginde kralige Isabella'dan destek aldr. Kolomb, Marco Polo'yu okumug ve Qin'de Hanbahk (Peking)'da Kubilay Han'rn merkezinde bir Nest0ri Hrristiyan bag piskoposlufu kuruldulunu olrenmigti. Kezd iran Molollan, Anadolu Ttirkmenleri'nin bag diigmanrydr. Mofollar, Hagh ordularrnrn hareket merkezi saydrklan Ktigiik Ermenistan'r (Qukurova bolgesi) himayeleri altrnda tutmakta idiler. Meml0kler'e kargt Mo[ollar'la Avrupa saraylarr arasrnda kargrhklr elgiler gidip geliyordu. Argun'un (1284-1291) Nesturi Hrristiyan elgisi Papa IV. Nikola'ya Han adrna goyle diyordu: "Han, Katoliklerle dostlukla birlegmekte ve Suriye ve Filistin'i ele gegirmeyi onermekte ve Kudris'i.in fethi igin igbirligimizi istemektedir". Molollar'la Batr Hrristiyan diinyasr arasrnda iligkiler bundan sonra da devam etti. 1489'da Meml0k Sultanr Kayrtbay (1468-1496) ispanya'ya bir elgi heyeri gondererek Grrnata Mtishimanlan'nr tacizden vazgegilmesini, yoksa kendi tilkesindeki Hrristiyanlara kargr harekete gegecegini bildirmigti. Herhalde Grrnata ontinde (1492) ispanyollar ve Kolomb igin gtindemdeki bi.iytik konu, islam-hrristiyan miicadelesi idi. Hint Okyanusu'na egemen olan Portekizliler'e kargr Memlfikler'in Si.iveyg'te bir donanma yapmalan igin IL Bayezid malzeme, usta ve kaptanlar gonderecektir. Memlfrkler'in rilkesi Osmanh imparatorlufu'na katrldrktan sonra (1516-1517), Endiiliis Mrisltimanlan'nrn (Moriscolar) himayesini Osmanhlar ciddi gekilde ristlenecekler, Batr Akdeniz'de Osmanlt gazileri genig olgtide faaliyete gegeceklerdir (Kemal Reis, sonra Baba Orug ve Hayreddin). OsrranNl-r ve suyur cograri regieler Kolomb'un Yeni Di.inya'yr kegfi (1492), bir bakrma, Akdeniz'de Hrristiyan diinyast, ozellikle ispanya ile Osmanh arasrndaki miicadele ile iligkili gorunmektedir.a Kolomb, gtinli.ik notlannda onu harekete gegiren gergek faktori.in, isldm diinyasrnr geriden gevirerek Dolu'daki Hrristiyan dostu Mo[ol Hanr ile dogrudan iligki kurmak, Hindistan ticdreti igin deniz yolunu agmak, Batt ve Dogu Hrnstiyanlan'nln igbirligiyle Kudtis'i.i (Jerusalem) almak oldu- [unu agrklar. ispanyol htikiimdarlan Isabella ve Ferdinand, Grrnata'yr 2 o A. Hamdani, "Colombus and the Recovery of Jerusalem", JOAS,59-l (1979), 5-28.
Dolu Batt Halil Inalak Ocak 1492'de almrglar ve Kolomb orada onlann sagladrlr imkanlar sayesinde gae agan kegfini, Amerika'nrn ke;fini (12 Ekim 1492) bagarmtqttr' Hamdani, hak olarak bu iki girigimin, ispanya'da egemen reconquista, yani isldm,a karqr Ortaga[ HaEh hareketi ile agrklanmasl gerektifini vurgular'5 Batr diinyasrnr Hindistan'a denizden dofrudan bir yol aramaya iten stratejik faktor ise, Fitih Sultan Mehmed'in (1444-1446,1451-1481) istanbul'u fethi, Levant'ta Ceneviz kolonilerini (Pera 1453, Midilli 1462, Ktnm'da Kefe, 1475 ve Kopa l47g) almasrdrr. Bunun i.izerine cenevizliler yeni planlar peqinde koguyor, kaynakla. nr reconquista temsilcisi ispanya ilzerine geviriyorlar. XIV ve XV. yiizyrlda hrzla biiyiiyen Avrupa ekonomisi altrn ve giimi.ig darlr[rnr her gtin daha fena hissediyor, Eldorado'ya osmanh-tiirk egemenli[i ciiesinde bir yol bulacalrnr iimit ediyordu. Osmanltlar, Avrupa ekonomisinin belli bagh giimiig kaynaklanndan birini, Bosna-Srrp giimlig madenlerini ele geqirmiqti Gatih'in ilk seferleri 1454-1463 Srrbistan ve Bosna'da bu maden bolgelerini fethetmeye yonelmigti)' Daha II' Murad (1421-1444, 1446-1451) zamanrnda Osmanltlar, italya'ya gtimii' ihractnt yasaklamrglardr.6 Avrupa'da gittikqe artan para stktnttst, Tiirkler'e karqr Papalar',n Hagl seferi girigimlerini bir zaruret olarak hissettiriyordu. 1453-1495 donemi, Avrupa'da Haqh girigimlerini en yolun donemini olu;tur- -.,gtur.t Kay5s7-i Rfim unvanrnr benimseyen Fdtih'in biiyiik pldnlan, istanbul,dan sonra Roma'yr da alarak kendi egemenli[i altrnda Roma imparatorlulu'nu canlandtrmayt iqeriyordu.s Hamdani hakh olarak bu atmosferle Kolomb'un zihniyeti arasrndaki bafr belirtmektedir' Kolomb'u bu maceraya iten dtigiince, Samuel Morison'un sdzleriyle,,kolomb,un ortaga!'a ozgri imant onu modem bir gtiztim qekline itmigtir, yani diinyada YaYtlma"'e John Phelan'a g6re,to "Kolomb Ha91 gelenefini, kendisinin Mehdi oldufu gibi bir apokaliptik dtigiinceyle ozdeqleqtirmigtir"' Portekizliler'in Hint Okyanusu'na varmalanndan (1498) once, Avrupa Hint-Qin mallannr Yakrn Dogu iizerinden almakta idi. Mrsrr ve Suriye kadar Anadolu, cizellikle Par Mongolica doneminde (1230-1300), kltalararasr tica- 5 A. Hanrdani. ibid.,39. 6 "ll. Murad", islam Ansiklopedisi, (MEB).? Bu konuda N. Iorga'dan sonra gimdi aynntrh bir tasvir igin bkz. K. Setton, The Papacy uttd tlta Let ont, I-IV, Philadelphia: 1 986-1989' t F. Bobing"., Mehnted tlrc Conqueror antl His Tirne. Princeton: 1978; Tiirkqe 9e virisi, Fatih Sultan Mehnrccl,', Zouro,r,, istanbul: Oglak Yayrnlan,2002, ilk boliim' e..his medieval faith impelled [inr to u modern solution; expansion. If the Turk could nol be pried loose from the Holy Speulcre, by ordinary means, let Europe seek new means overseas: and he' Crostopher the Chris(-bear", *ouid be humble yet proud instrument of Europe's regeneration": ciled by A. Hamdani,39. 'u lbid.,40 rette ba$ta geliyordu. Anadolu'yu kesen Tebriz-Sivas-Kayseri biiyiik kervan yolu, oradan iskenderun korfezinde Ayas'ta, yahut Konya Uzerinden Antalya veya Ayasolug'ta (Aios-Theologus), Akdeniz'e vanyordu." Avrupaltlar'rn doprudan Hindistan ve Qin'e erigme gabalarr sonucu (great geographic discoveries), Avrupa'nrn diinyada yayrhgr, cihan tarihinde gergekten yeni bir galrn baglangrcr olmuqtur (Vasco da Gama Hindistan'da: 1498). Burada belirtmeye gahqtrlrmrz nokta gudur: Avrupahlar'ln bu gabalan arkasrnda, ekonomik nedenler yanrnda, Osmanh'nrn FAtih Sultan Mehmed devrinde istanbul ekseninde Anadolu ve Balkanlar'a tam egemen olmasr. Karadeniz'de Ceneviz egemenligine son verrnesi onemle hesaba katrlmahdrr.l2 Bu tarihlere dogru Batr Afrika kryrlannda kegfiyatr baqlatan (1434'de Bajador Burnu agrhyor) Portekiz prensi Henry'dir. Henry, isa tarikafi (Order of Christ) kaynaklarrnr kullanan mutaasstb bir Hrristiyan'dr. FAtih doneminde Portekiz, Afrika'nrn zenginlik kaynaklannr (esir tic6reti, altrn, fildigi) igleterek zengin bir memleket durumuna gelmig olup Kastilya (ispanyol) krahnr krskandlrryordu. Kastilya krah, Portekiz'in altrn ticiretinde tekelini tanrdr. istanbul, Osmanh egernenlifine gegince, Papahk trim Avrupa'da bir Hagh seferi igin var gticriyle gahqmaya bagladl, bu arada zengin Portekiz'e de bagvurdu. Portekiz krah bu daveti, ticdret rakibi Miisliiman Fas'a karqr bir sefer yaparak yerine getirdi (1458). Portekizli Bartholomeus Diaz, 1487'de Umit Burnu'nu gegerek Hint okyanusu'na girdi. orta Dogu karayolu iizerinden Hindistan'a varan Pedro de Lovilha gonderdi[i raporlarda Hint Okyanusu'nda Portekiz donanmasr ve toplanna kargr duracak bir kuwet bulunamadrlrnr bildirmekte idi. Tekrar edelim, istanbul fethi ve Karadeniz'de Osmanlr egemenli[i yerlegince ve Bolazlar tam Osmanh kontrolii altrna girince (1463 Qanakkale ve Kilidrilbahr inqdsr), Cenevizliler biiyiik sermayelerini iqletmek tizere yeni faaliyet alanlarr aramaya bagladrlar, ispanya ve Portekiz' yrineldiler. ispanyol Kanarya Adalan ve Madeira'da qeker plantasyonlarr Ceneviz giriqimiyle meydana geldi. XY. yizyrl sonlanna dopru Avrupa'nrn geker ihtiyacrnrn biiyiik ktsmtnt Ceneviz ve Floransah triccar eliyle bu adalar kargrlamakta idi.r3 Daha rince Avrupa, gekeri Orta Dofu'dan (Mrsrr ve Krbns) ithal etmekte idi. Cenevizli Kolomb, Mi.isliiman Grrnata oniinde 1492'de ispanyol htikiimdariarr hizmetine giriyor, osmanh'yr geriden gevirme planrnr sunurl w. Heyd, Histoire du connrcrce du kvant I, t-eipzig 1936; I. \/. Magalhaes Godinho. L'icortonie de I'entpire pnrtugais aux XV e et XVI e siicles, Paris: 1969. '' Bkz. "Mehmedll", isldm Ansiklopedisi (MEB), VII (I957),506-535. I3 R. Davis, Tlrc Rise of Atlantic Econonties, NY: Comcll Univ. Press, 1984; R. Davis,Aleppo and Devctnshire Square: Drglislt Traders in the l,evant in the Eighteenth Centun'. London: 1967. 58 59
Dogu Ban Halillnalc* yordu. Birkag yrl Portekiz'de kalmr$ olan Kolomb, Portekizliler'in teknoloji bagarrlarrndan yararlanmr$trr. (ozellikle 1456'ya dogru keqf olunan quadrant aleti ve Atlantik'e dayanrkh Karavel denilen gemi). Ozetle, 1453'ten baglayarak Karadeniz ve Ege'de Osmanh kontroliintin yerlegmesi, Batr'da kegfiyatr hazrrlayan geligmeler arasrnda dikkatle g<iz oniine altnmast gereken bir geligmedir. Hrristiyan Avrupa ile Miisliiman Ortadogu arasrnda siyasidini miicadele yantnda ticdrette iqbirligi daha az onemli delildir. Avnupa DEVLETLERiNE verilen TIcARET inarivezlari isl6m drinyasrnda kapitrilasyon imtiyazlarr igin en gok kullanrlan surit, uhfid, aman terimleri bu belgelerin niteligini belirler. Bu maddeleri igeren belgeye 'ahdndnrc, Arap memleketlerinde kitab aman veya marsfint denir.ta urrtt, (maddeler, gartlar), LAtince'ye capitula (sartlar, faxllar, maddeler) diye gevrilmigtir. Buradan Fransrzca capitulation kelimesi ti.iremig olup, terime teslint olma anlamr verilmesi tamamryla yanhgtrr, Kapitrilasyonlar, XVIII. yrizyrldan itibaren iki taraf arasrnda kararlagtrrrlmrq andlagma niteligini alrnca, kelime bu bigirnde anlagrlmtg goniniiyor. Ashnda'ahdndme, pddigahrn tek taraflr olarak 'ahd (yemin) ile verdi[i gtivenceleri igeren bir gegit berat veya nisari (Arapga marsint) drr. Bu gesit'ahdnkme gu prensibe dayanrr: isldm hukukuna gore, Dhrii'l-harb'den, yani isl6m'rn egemen olmadrlr harp bolgesi memleketlerden giivencesiz gelen yabancrlar, esir veya katledilirdi. Devlet reisi veya herhangi bir Miisltiman, bu gibilerin ikameti, gahrslarr, mallan, ibadet-tic6ret faaliyetleri hakkrnda Daril'l-isldm'da amhn, yani bang verebilir. Amdn, yani gtivence isteyen (isti'mdn eden) kimseye, fikrh diliyle mtiste'min denir (Osmanh tebaasr gayr-r Mtislimler ise zimmt adt altrnda Miislim tebaa gibi devletin tiim himayesinden yararlanrr). Bagrglanan imttyaz "amln"dan, gahrs veya cemaat, banga aykrrr hareket etrnedifi, drigmanca bir tavrr almadr$r, "dostluk ve sadakat" ile hareket ettigi srirece yararlanrr. Bu hususta yerel hakimlerle anlagmazhk grkarsa, sultana bagwrulur, Sultanrn karanna uyulur. Amdn, en gok yabancrlann gelip serbest ticdret etmelerine imkan vermek iqin verilen bir gtivencedir. Harb, amdn durumunu belli bir stire igin kaldrrabilir. Mi.islirman gahrslar da am1n verebilir. Fakat, genelde bu imtiyazr verrne yetkisi, Miisliiman cemaatin bagrna, yani imdma ait olup, bu giivence amdn '6ntm terimi ile ifade edilir. Amdn yalmz tiiccar igin degil, Dar al-isldm\ ziyaret igin isti'man eden her yabancr, bu arada Kudi.is'e gelen Hrristiyan hacrlar igin verilen bir gtivence olabilir. '4 Bkz. "lmtiy2rzdt", Encyclopaedia of Islam,2, Baskr, III, I 179- I I 89. Ttim huk0ki tasamrflar gibi her 'ahdname on:u vermig olan Sultanrn hayatr siiresince gegerlidir; yeni tahta grkan Sultan tarafindan tasdik edilmesi gerekir. Buna "mukerrer tutnte" denilir. 'Ahdndme ba$rglanmadan once metne girecek maddelerin isl6m hukukuna uygun olup olmadr[rna $eyhtilisldm karar verir. 'Ahdnhme son qekliyle sultanrn dini yeminle verdili bir belge oldulundan, qatrgma halinde yerel hukuki kararlardan ristiin Qtreentptive)dtir. Kadr hrikiimlerinde, 'ahdn1me maddesi 6ncelikle gdzdnunde tutulur. 'Ahdndnte iginde agrklanmrg olmayrp sonradan ortaya qrkan anlagmazhklar, fetva ile Eoziime ulagrr. 'Ahdn6me balrglanmasr "dostluk ve sadakat" koguluyla verildiginden, padigahlar bu imtiyazr yalnrz dost olan veya dostlulunu aradr!r hrikrimetlere verir. XVII ve XVIII. y:j.zy:/lda Osmanh Devleti kapitiilasyonlarr birqok Avrupalr devletlere vermeye bagladt Zira, devletin Habsburglar ve Rus earlarrna kargr mtittefiklere ihtiyacr vardr ve ticdretin geniglemesi ve yararlal hakkrnda daha pragmatik goriigler BAbrdli'de kabul edilmigti. Prensipte 'ahdnamenin p6digah tarafindan tek taraflr balrglandrli esas olmakla beraber, bir dtigman memleket ire, meseld ezeli rakip Avusturya Habsburglan ile yaprlan genel barry' ahdnimeleri'ntle kapitulasyon gtiven_ celeri ozel bir madde ile tanrnmrgtrr. Avusturya, Batr Avrupa devletlerine bakarak ekonomisini geliqtirmek igin Levant ticdretine kahlmak istiyorclu. Fakat stntrda dtigmanca hareketler eksik olmadrlrndan, bu ozel madd. Bu,,- hlar misdlinde oldugu gibi geligememig ve srnrrh bigimde uygulanmrgtrr. Mesel0, Osmanhlar'tn XV. ytizyrldan beri briyiik sayrda ith6l ettifii ucuz Styria gelik brgaklan (Osmanh Devleti'ne Eflak iizerinden ith6l edildi[i igin Eflak Bryagt diye tanrnmrgtrr) veya bazr yrinlii kumag gegitleri iki iilke arasrnda hayli genig bir ticdrete konu olmugtur. Ozetle, klasik gagda Osmanh bir'ahdndnte ile ticdri imtiyazve guvenceler verirken baghca gu i.ig noktayr gozoniinde tutardr: l. isl6m hukukunun harbf 'lerle (yani isl6m egemenligi altrnda bulunmayan memleketler tebaasr) iligkileri drizenreyen isl6mi prensipler,..dostluk ve sadakate" aykrn bir hareket ortaya grktrgr anda gegerliligini kaybederdi, o memleket dtigman il6n edilir, gazd yaptrnmlarrna hedef olabilirdi. Bu takdir hakkr, Osmanlr diplomasisine esneklik sallamasr bakrmrndan aylca <jnemlidir' XVIII. yiizyrlda kapitiilasyon taahhiidleri, her iki tarafga uygulanmasr zorunlu ntu'6hede karakterini kazanrnca, tabii, Osmanh bu takdir hakkrnr ve esnekligi kaybetmiq olacaktrr. 2. Osmanly harbi devletten siydsi ve askeri bir fayda bekliyorsa, us6l1ne gore o memlekete 'ahdndme ile ticdret imtiyaz ve guvenceleri bagrglardr. Bunun en iyi misdli, 1571 inebahtr savagrndan sonra Kutsal Liga (Habsburg ispanyasr, Venedik ve Papahk ittifakr)'nrn tehditlerine kargr protestan mem-
Dogu Bau Halil Inalak leketlere, ingiltere ve Hollanda'ya kapihilasyonlann verilmesidir.'ahdndme, Hrristiyan devletle yalnrz ticiri iliqkiler de[il, aynr zamanda devamh diplomatik iligkilerin kurulmasrna yol agardr. Kapitiilasyon maddelerinde yabancr devletin elgi ve konsoloslannrn Osmanh limanlannda yerleqmesi, hatti onlarrn huk6ki gemsiyesi alttnda yabancr kolonilerin olugmast mtimki.indil (bkz agaprda). 3. Aynr zamanda Osmanlt'nrn mali ve ekonomik yararlan gdz6nunde tutularak da'ahdndme giivenceleri verilirdi. Her geyden irnce Osmanlt hazinesine nakit para olarak giimriikler onemli bir gelir saflardr. Sdniyen, Osmanh pazan ve hazine daima "para kesddt", giimiig krth[rndan gikayetqiydi' Bu ihtiyaglar Osmanh maliye ve ekonomisi igin hayati nitelik gostermekteydi. Kapittilasyonlar gu agamalardan gegmiqtir: l.italyan Devletleri Diinemi: Ceneviz, Venedik, Floransa, Napoli (1200- I s69) 2.Ba:t- Devletleri Donemi: Fransa, ingiltere, Hollanda (1569-1700) 3.Avrupa Devletleri (l 7m- I 783) 4.Rusya ile karqrhklt zorunlu muahede: (1783) 5.ingiltere ile Ticiret Andlaqmast (1838) 6.Kapitiilasyonlan kaldrrma girigimleri: Tanzimat donemi ve II. Meqrutiyer (1856-1914) Osmanl gehir ve limanlannda ikamet eden yabancr ticiret erbabt, yetkililerle temaslan sallamak iizere kendileri igin balyos, konsolos, emin adrmlanyla bilinen temsilciler segerdi. Bu temsilciye gorevlerinin ve yetkilerinin srnrrlannr belirleyen padigah beratt verilirdi. Boylece, millet veya taift adryla bilinen ziimre olugurdu. Bu prosedtir, lonca tegkildtrndaki kethiidinrn veya dini bir cemaatin, patrik veya piskoposun segimi ve eline imtiyazlannr belirten bir beratrn verilmesi iglemine benzemektedir. Hatta 1634 gibi geq bir tarihte padigah, Fransrz krahnrn mektubunu beklemeden bir hatt-i gerif ile Comre de Cesy'yi elgi olarak tayin etmigti. Ancak 1600'lii yrllarda diler bazt Batrlr iilkeler de, kapiti.ilasyonlar elde ettikle'i zaman sisteme yeni kavramlar getirdiler ve birtakrm ildve haklar alma girigiminde bulundular. XVII. yiieyrlda Batrh devletler, kendi konsolos statiisii anlaytg ve yorumlannr Osmanft hirkiimetine benimsetmeye qahgtrlar. Kendilerini elei yardrmcrsr olarak belirleyen kimseleri zorla kapitiilasyon maddeleri gerqevesine yerlegtirerek hapse atrlmamak ve haklanndaki kanuni takibatrn Bdbtdli'ye sorulmasr, tilkeden grkanlmamasl veya degigtirilmesinin ancak elgi izniyle olabilece[i gibi imtiyazlar elde ettiler. istanbul'daki elgiler <ince konsolos muamelesi giirdtler, sonralan kendi milletlerinin Bdbrdli nezdinde temsilcileri gibi kabul edildiler. Limanlara konsolos ve terctiman tayinleri ancak elgilerin aracrlrlr ile oluyordu. Venedik, Fransa, ingiltere, Hollanda vb. elgilerin kendi htikiimetleri ve milletleriyle olan mi.inasebetleri ise devletten devlete defigiyordu. Konsolosa kendi milletinin iglerine nezaret etmek, gelen mallan kaydetmek, elgi ve konsolos igin belirlenen vergileri toplamak yetkisi, bir padigah beratrvla sallanryordu. Kendi milletine ait higbir gemi, konsolosun lzni olmadan limandan aynlamazdt, konsolos kendi kanun ve ddetlerine g<ire ihtildflan gtizerdi- Kendi evinde veya yolculukta gahsr, hizmetkdrlarr ve hayvanlan her ttirlti mtiddhaleden korunmuqtu ve gahsi mallan grimrtik resminden muaftr. Bu gcirevlerin icrast srrasrnda konsolos, Osmanh yetkililerinden yardrm isteyebilirdi. Elgi ve konsolostan her birine birer gavugla bir veya daha fazla yenigeri verilirdi. Konsolosun yargr yetkisi, ilk kapitiilasyonlar dijnemine kadar giden hukukun gahsiligi ilkesine dayanryordu. Fransrz hrik[imeti, Osmanh Devleti'nde bunu aynntrh kanun ve kurallarla diizenlemigti. Ama mtiste'min ile miisliiman arasrndaki ceza davalan ve hukfiki ihtilaflann Osmanh mahkemesinde goriilmesi gerekiyordu. Ahidndmelere, mtiste'mine mahkemelerde ddil muamele edilmesiyle ilgili birgok yeni madde eklendi. Yargrlamanrn ve hukuki iglemlerin taor sicillerine kaydedilmesi ve sonunda hiiccet verilecek gekilde yiiriihilmesi esastr. Miiste'rninin terci.imanlnln mahkernede hanr olmamasr halinde davaya bakllmamasl gerekiyordu. Mtiste'minle Osmanh tebaasr gayn mtislim (ztmmi) arasrndaki davalarda zrmminin gahadeti kabul ediliyordu. 4000 akgenin iizerindeki davalann ve temyiz miiracaatlannrn sadece Div6n-r Htimi- 1run'da gortilmesi gerekiyordu. Sahte gahit suglamalanndan meydan gelen davalann ise dinlenmemesi esastr. Halbuki xv ve xvl. yiizyrllarda mtiste'minler kendi aralanndaki davalar igin dahi Osmanl mahkemesine baewruyorlardr. Sonraki yrllarda mahkeme iicretlerinin diigiiklti[ii sebebiyle bazen miisltimanlar konsolos mahkemelerini tercih ettiler. 1536'daki kapitiilasyon taslafrna grire, Osmanh tilkesinde oturan bir mtiste'min on yrl ikametten sonra cizye mtikellefi olan bir zimmi stattistini.i ahyordu. Hanefi hukukunda ise bu siire bir yrldr. pratikte Osmanllar miiste'min tiiccann bir yrldan fazla devamh gidip gelmesiyle ilgili herhangi bir kural belirlemedi. Ancak zaman zaman bu gibileri cizye,tik"ll"fi yup_ mak igin tegebbtisler oldu. XVI. ytizytl sonlanndan itibaren izmir'de de ingiliz, Fransrz, Felemenk ve az sayrda Venedikli olmak iizere yabancr milletlerden insanlar ikamet etmekteydi. Seldnik'te 1685'ten sonra Fransrzlar ve daha sonra diger milletten insanlar, Kahire'de ise Franstz ve Venedikliler ve bir ara ingilizler oturuyordu. Fadh Sultan Mehmed'in, s<izde Galata Cenevizlileri'ne gegitli ozel imtiyazlar verdili ve bunlann sonradan L6tin milletine de sallandrlr hususunda deliller yetersizdir.
Dogu Batr Halil lnalak I Haziran 1453 tarihli Galata Ahidndmesi'nin Grekge asrl metninde, F6- tih Sultan Mehmed askeri birlikler getirip surlart tahrip etmeyeceline, Cenevizliler'in istanbul'da kendi kanunlan ve Adetleri gergevesinde kendi kethtiddlarr idaresinde yagayacaklartna soz vermigti. Fakat 3 Haziran'da Edirne'ye hareketinde 6nce Pera'yt ziyatet etti, fikrini de[igtirerek gehrin guvenligi gerekgesiyle civardakibazt surlan yrktrrdr. Boylece ahidndmenin bir maddesi uygulanamadr. Galata, subaqr ve kadt'nrn kontrolti altrnda biitiiniiyle bir Osmanh gehri durumuna geldi. Triccarlara tanrnan imtiyazlann saylsl ahidndmelere yeni hiiktimler eklendikge arttr, bunlar daha 9ok giimnikle ilgiliydi ve milste'minlerin baskrlan ile ahidnamelerde ozel maddeler hdlinde yer aldr. Harbinin, kole yaprlmaksrzrn ve mallan ganimet olarak altnmakstzrn dariilisldmda seyahat hakkrnr garanti eden aman gartr biiti.in Osmanh tilkesinde gegerliydi. Fakat bu genel amanln fertler tarafrndan pratikte yerine getirilmesi igin, seyahat etmeyi diigi1nen her miiste'min, kendi elgisi vasttastyla padigahtan izn-i htimdyun almak ve bunu tagtmak zorunda idi. Normal olarak mtiste'minler, muayyen lirnanlann belirli yerlerinde ve hanlannda oturuyorlardr. Hatta rahatsrz edilmemeleri iein mtisliiman elbisesi giymelerine ve silah tagrmalanna izin verilmigti. Mi.iste'minin ikametgdht, ancak bir suglu kagagr veya e$ya bulundurma gibi durumlarda aranabilirdi. Bu konudaki k6tuye kullanmalar, ahidnamelere yeni maddelerin eklenmesine sebep oldu. Osmanfu i.ilkesinde olen bir miiste'minin mal ve miilki.i, vasiyetndme brrakmrgsa vdrislere verilirdi. Vasiyetnime brrakmadan oltirse veya v6risleri baqka bir yerde oturuyorsa o takdirde mtilkii kadr tarafindan emanete altntr ve kadr vasrtasryla konsolos ya da <ilenin ortak ve arkadaqlanna teslim edilirdi. Deniz yoluyla seyahatte giivenlik, aman teldkkisi igerisinde geligmig bir ilke olup bu husus erken donem fikrh kitaplannda hentiz yer almamtg, ancak ilk kapitiilasyonlarda belirtilmigtir. Buna gore, bir mtisliiman gemisinin tehdidine miruz kalan bir mtiste'min aman talep edebilirdi. Miitekabiliyet prensibinin, denizdeki kargrlagma ile ilgili hiiktimlerde daha agrk oldufiu gonilrnektedir. Osmanh Devleti ozellikle Karadeniz, Ktztldeniz, istanbul ve Qanakkale Bofazlan ile iyoniyen Denizi'nde Otranto Geqidi tizerinde hdkimiyet tesis etmig, bu sular ddrtilisldmrn bir parqasl sayrlmrqttr. 1747'de Avusturya veraset savaglan srrasrnda Osmanhlar, Franstz ve ingiliz gemilerinin Mora Yanmadasr ucundan Girit'in batt ucuna ve oradan Mtstr'a kadar olan yerlerin dofusunda hasmane faaliyetleri yasaklamaya ve engellemeye gahqtt. Osman ahidndmelerinde, miiste'mine, denizde serbest seyir hakkr ve rniisli.iman gemilerinin saldrnlanna kargt giivenlik, mtisltiman limanlannda demirleme, sahillerden her tiirlii ihtiyacrnr giderme ve su alma, gemi ve tay- fasrnrn her ttirhi angaryadan muafiyeti, denizde ve kryrda himaye ve yardrm, gemilerinin karaya oturmast halinde kendileri ve mallan igin gtivence, korsanlara kargr ortak himaye, korsanlann verdili zararlann tazmini imtiyazlart verilmigtir. Kuzey Afrika korsanlart Osmanh hdkimiyetine girdikten sonra onlardan korunmak igin ahidnamelere yeni maddeler de eklenmigtir. XVII. yrizyrlda mriste'min gemileri, osmarrh limanlan arasrnda yolcu ve egya tagrma igine girdiginde bu geligmeleri igine alan yeni maddeler ildve edilmigtir. Serbest dolagrm, tagtma ve serbest e$ya satl$ teminatr konularr genellikle amanln verilmesinden hemen sonra ilk maddelerde yer almrg, bunlann ko_ ttiye kullantlmast iizerine daha sonra yeni maddeler ortaya grkmrgtrr. Mahalli yetkililerin ve savag gemileri kaptanlarrnrn, kagak esirleri ve kagak mallarr aramasl ve teftigiyle ilgili haklar daima sakh tutulmu$tur. Gemiler Boga_ zigi'nde arandtktan sonra Gelibolu'da tekrar tefti$ edilmezdi. Ancak nadir de olsa bazr hdllerde grimrtik yetkilileri mr.iste'min tiiccan durdurup arama yapabilirlerdi. Yabancr tticcar, Osmanh Devleti'nin ig pazardaki talebi kargrlamak igin zaman zaman hububat, deri, pamuk ve bazr egya igin ihrag yasaklarr koymasr gibi geqitli engellerle kargrlaqabilirdi. Buna kargrhk genel olarak bagvurulan yol, organize kagakgrhk yolu idi. Osmanh makamlan, ilk ahidnamelerde giimrtik ve diler resimlerin belirtilmeden ddet ve kanun rizre ahnmasr kaidesini stirdtiri.iyordu. Boylece, Fdtih Sultan Mehmed gtimriik resmini Vo 2,d,en Yo 4'e, saltanatrnrn sonunda ise % 5'e grkarrrken zorluk gekmedi. XV-XVI. yuzyillar igino/o 5 olan Osmanlr giimriik tarifesi ithalatgrnrn durumuna, mahn cinsine gore degigirdi. Taraflar arasrndaki anlaqmazhklardan kaynaklanan bir gok srkrntrya ragmen, mtiste'min genellikle fazla zorluk gekmeden zamanla Vo 3 sabit resimle mal almayr bagarmrg; tticcar, kassdbiye, masdariye, reftiye, yasakgr, bdc gibi diler bi.itiin resimlerden muafiyet elde etmigtir. Osmanhlar kdtibe ve hizmetliye yaprlan geleneksel <ideme sebebiyle gtimrtik resmini o/o 3'ten yo 4.5,a yiikseltti. Pamulun kantar resmine, ipegin mizan resmine ve sofun damga resmine tabi olmasr gibi bazr mallar il6ve resimlere tabi idi. Di$er taraftan her gemi ufiradrfr limanlarda selaml* veya selametiye akgesi adryla yetkililere onceleri 300 akge, XVII. yiizyrlda birkag misli odemek mecburiyetindeydi. Miiste'min aym zamanda, o/o 2.5'luk konsolos veya "beylaj,' hakkr adryla kendi elgi ve konsolosunu desteklemek zorundaydr. Bu resimlerin diger temel resimlerle birlikte toplam miktarr en az yo 9'u buluyordu. yabanct devletler sonunda tarifeyi sabitlegtirmeyi ve bunu ahidn6melere dahil etmeyi bagardrlar.
Dogu Bau Halit inatak Tenini seyir Anadolu Selquklu sultanlan, Krbrrs Kralh[r'na ve Venedikliler'e 1207 gibi erken bir tarihte ticari imtiyazlar tantmtgtt. Bize ulaqabilen en erken ahidndme metni ise Mayrs 1210 tarihlidir. Osmanhlar 1352'de Rumeli'ye ilk gegtiklerinde o srrada Venedik'le savag hdlinde olan Cenovaltlar ile dostane miinasebet igindeydiler ve onlara ilk Osmanh kapitrilasyonunu verdiler' Her ne kadar bu metin kayrpsa da7 Haziran 1387 tarihli ahidndme mevcuttur. Bir Anadolu beylili tarafindan bir Litin devletine verilen en eski imtiyaz, Mukaddes ittifut ile (Papahk, Venedik, Rodos govalyeleri, Krbns) Aydrnoflu Htnr Bey arasrndaki 1348 tarihli bang antlagmastdrr; ancak bundan once l31l'de Rodos ti.iccarlarr Menteqe Beyligi'nde faaliyet gosteriyorlardt, ticari antlagma ise daha sonra YaPrldr. Venedik konsolosluklan, XIV. yi.izyrl ortalannda Ayasuluk (Selguk) ve Balat'ta tesis edilmigti. Yrldrrrm Bayezid zamantnda bu yerler Osmanh idaresine gegti; padigah bu imtiyazlart onayladr; Anadolu ve Rumeli'de denizde ve karada idaresi altrnda bulunan btitiin yerlere bunu teqmil etti. Edirne'nin Osmanllar tarafindan ahndrlr tarihten (1361) itibaren, Venedik padigahtan kapitiilasyon elde etme girigiminde bulundu. 1384'te Ven0dik, Osmanh iilkesinden hububat ithali ve Uskridar'da bir ticari yerlegme izni igin diplomatik gaba gdsterdi. 14l9 tarihli bang antlagmasrnda Venedik ile I. Murad arasrndaki bir antlagmadan soz edilmektedir. Yrldrrrm Bayezid, Venedik'e hububat ihractnt yasaklamak veya milsaade etmek suretiyle ticdret imtiyazrnr diplomaside kullandr. Ankara Savagr'ndan sonraki Fetret devrinde saltanat iddiasrnda olan gehzadelerden her biri Venedik'le uzlagmanln zaruretine inandrlar. Siileyman Qelebi fiilen Venedik destefiini aradr ve 1403 tarihli banq antlaqmasrnda ilk defa Venedik, Bizans, Ceneviz ve Rodos q<ivalyelerinden oluqan ittifak ityelerine onemli imtiyazlar verdi. Musa Qelebi bu imtiyazlan onayladr (3 Eyltil 14l l). Bunu 6 Kasrm 1419, 4 Eyliil 1430 ve 22 $ubat 1446 antlagmalarr takip etti. FAtih Sultan Mehmed, Yrldrnm Bayezid gibi, italyan kolonilerini haraegi.iz6r stattisi.ine indirme siyasetini takip etti. Her ne kadar 1463-1419 Osmanl Venedik savagl, Venedik ticaretine bir darbe vuffnu$ ise de, ticaret tamamen kesintiye uframadr ve 25 Haziran 1479 tarihli antlaqma ve onun II. Bayezid tarafrndan 1481 yenilenmesiyle Venedik daha onceki imtiyazlara ildveten Karadeniz'de Kefe ve Trabzon'da da ticaret yapma imtiyazrnr aldr. 1498'de Venedik'le sava$a girigmeden once Osmanltlar, Napoli krallna kapittilasyon verdiler. 24 Mart 1503 Osmanh-Venedik barrg antlaqmasr ile imtiyazlar daha da genigletildi. Venedik'e verilen kapittilasyonlar, l7 Ekim 1513'te Yavuz Sultan Selim, 17 Arahk l52l'de Kan0ni Sultan Siileyman tarafindan yenilendi. 2 Ekim 1540 tarihli antlagma ile ticari imtiyazlar uzatrldr ve buna Arap topraklarr ile Bosna da dahil edildi. Ancak Kefe ve Karadeniz kapitrilasyondan grkarrldr. 1510-1512 Osmanh-Venedik sava$r yeni bir rakip olarak Fransa'nrn Levant'a girmesini kolaylagtrrdr. O zamana kadar Venedik, Levant'ta, istanbul ve Mrsrr'da ticari iisttinli.igi.inii devam ettirmigti. Osmanhlar'rn Suriye ve Mrsrr'r fethiyle kapitiilasyonlann de[eri gok arttr. Yavuz Sultan Selim, l5l7'de Meml0k sultanlan tarafrndan Venedik'e, Katalan ve Franstzlar'a verilen kapitirlasyonlan yeniledi. Fransa'ya genel bir kapitrilasyon bafrglanmasl 1569'da Venedik'le Krbns Savagr baglamadan oncedir. Memliik kapitrilasyonlannrn daha sonra Batr Avrupa devletlerine verilen kapitiilasyonlara modei oldugu gori.igti btraz abartmahdrr. Osmanhlar bu bakrmdan daha ziydde Anadolu beylikleri uygulamasrnr benimsemiglerdi. Mrsrr'daki Franstz-Katalan ortak konsoloslufu ashnda Osmanh-Franslz arasrnda yaprlmrg genel bir kapitiilasyona dayanmryordu. Ancak, 1536'da Fransa kralr, yakrn iligki kurdulu Osmanlr padigahlanndan yararlanma yoluna baktr ve Fransrz elgisi De la Forest ibrahim Paga ile milz6kereler esnasrnda bir kapittilasyon taslafir kaleme aldr, bu taslak ibrahim Paga'nrn idamr dolayrsryla sultan tarafrndan tasdik edilmeden kaldr, elgilik argivinde sonralarr ortaya grktr. Fransa ile genel tasdikli kapitiilasyon 1569 kapiti.ilasyonudur. Dela Forest tarafrndan yazian taslak, iki taraf arasrnda yaprlmrg bir antlagma formundadrr; tek taraflr olarak padigah tarafindan ba[rqlanmrg bir antlagma degildir. Halbuki XVIII. yizyia kadar biitiin kapitirlasyonlar padigah tarafindan tek taraflr verilmig bir balrg nitelilindedir. Dela Forest'in metni i.izerinde modern araqtrrmacrlar de[igik yorumlar yapmrglardrr. Ancak bu metnin mrisvedde hdlinde kaldrfr, elgi Ringon'un gcinderdi[i mektuptan anlagrlmaktadrr. Bunun metni, Comte de Sain-Priest tarafrndan 1777'de d'aramon'un evrakr arasrnda bulundu. ilk gergek Osmanh kapittilasyonu, 7 Cemaziyelevvel 977 (18 Ekim 1569) tarihli olanrdrr. Kanuni Sultan Siileyman zamanlna atfedilen kapiti.ilasyon, aslrnda Memlffk kapiti.ilasyonlannrn yenilenmig geklidir (Charridre, I, 123). II. Selim'in tahta grkmasrndan sonra 977'de (1569) genel bir kapittilasyon zorunlu oldu. Kral, Claude du Bourg'u istanbul'a igleri di.izene koymasr igin gonderdi ve Claude du Bourg herhangi bir zorlukla kargrlagmadan bir ahidname almayr bagardr. Elgi Noailles, 15J2'de bu ahidn0menin Levant'ta gimdiye kadar ahnmrg en avantajh antlagma oldufunu belirtmektedir. Osmanltlar, 1570'te Venedik'in elinde bulunan Krbrrs'a kargr saldrracaktr, fetih hazrrltgr iginde Fransa ile iyi miinasebetler tesisinin zaruretine inanryorlardr. Fransa ile kapitrilasyon Venedik kapitrilasyonu ornek ahnarak
Dogu Batr IIalil in,tlctk Iraztrlanch. ilive son on yedinci maddr. Clarrrle rltt Botttg'a gore qeyhiilisl6- rnrn itirazrna u[ra<h ve Verredikliler'irr de krskanglr[rna sclrep oltltr. Bu irrrtiyatlar sayesinde Levant'ta Franstz tic:iireti siiratle geligti, oteki Avrupl tls'- lctleri tiiccarlan Eimdi Fransru bayrafr altutda Ostttartlt ile tic,irct edcbilivt'rlar6r. 989 (1581) kapitiilasyorrlanna gore, hu l,abanct tflcirlcr irrgiliz, I'ottekiz, ispanyol, Katalan, Sicilyalr, Ancoltall vc l(aguzalrlar idi' Bu dilnem<le Osmanh, kapittiler clevlet olaritk sadt:ce Frattsa, Venedik ve Lehistan'r tanryortlu. Fransa, rakibi ispanya tcsiri allrrra girirrce (1573) Osrnanhlar l;ransrzlar'a kugku ile baknraya traglarlrlar. 1575'tc llf. Muratl lrratr srz kapittilasyonlannr ycnilerneden once ingiliz tiiccarlart kerttlileri igin kapitiilasyon rni.iracaatrnda bulundular, fakat o zatttatt bu gerqekleqltre<li. \'iiz.- yrlrl ortalannclan itibaren irrgiliz tiiccarlarr lvtoskova, Kafkaslar ve lfiirtrrriz iizerirrdel llindistan'la ticari temaslar kttrntal,a r,alrqryorlirrdr. Ilu projc, t!snranllar'rrr 1587'de Azerbaycan'l ele gegirruesille suya tltigtii. lrtttttttt tizcrine ingilizler bir defa dalrr dikkatlerini Levant'a gevirdiler. Osbonre ve Staper u,ttt iti Londrah tiicr-,rr kcntli ternsilcileri Williarrr Ilarbonte'u islartbul'a gonderdiler; Harbornc belirtilen Eahtslar igin bir rr,rl-i hiirndyurt clde etti. Kraligeye cevabrnda lll. It'lurad, dostluk ve itirnat {svntrr cttigi miiddctqe ticarete amanla izin veriyortlu. Bu geligme ispanya'ya karqr siyasi dtigtincclerle teqvik edildi. lktisadi agrclan da ingiliz kunraqlnrrnrn nisbeten ucuz saplanntast. sil6lr yapttrrttttla kullanrlan kalay ve gelik gibi ham maddelerin tertrini sclrcbiylc geligti. I. Elizabet6, 25 Ekim l579 tarihli bir rnektubulda ticari ir,,tiyarlarrn btiti.in ingiliz tebaasr igin verilnresirri istedi. Aynca,,donern<le, lrazl,lgylct adarnlalnul ispanya'ya kargr ingriliz dostlu[uttutt onetnini belirtrnesi sebebiyle, Fransrz kapitiilasyollu esas alrnarak 1580 de ingiltere'ye tftr benzeri kayritiilasyonlar verildi. M. de Germiglry, yeni lcnen l;ransrz kapitiilasyotllarttta, lltgiliz tiltccar lart- 1rn, 6ncedel oldulu gibi, I ransrz bayrafr altrnda seyalrat ve ticaret yapnlalart rnaddesini ilive ettircli. Ilununla beraber l{arbonte. Frattslz vt Venedik cttttikalal kargrsrncla padigahtan yeni bir ahiclnime allttal't baqnrclt ve patli5alr KraliEe Elizabeth'e bir tasdikndme gonderdi. Iloylece. Levattt'ta Irransit ve lngiltere araslnda ticari bir nriicadele bagladr. l;rattsa soltuttda yeni tlttrrrtntt tarirdr. Diger taraftan Ilollandahlar, Levant'ta irrgiliz bayralr altlnda ticnteti tercih ederken zarnanla anlagmazltk grktr. Ostttanlt hiikiinreti itxtuntla Ikrllattdaltlar'a cla l6l2'de ayn kapitiilasyonlar vcrdi' Irakat 1062 ( 1652) yrlrnda Fransa, istanbul'da elgileri olrnayan Ilrristiyan devletler tiiccartnln l;rartstz bayra[r altrnda ticaret yapnrast konusunda I]AbrAli'nirr destcfini aldr. 980 (1572) tarihinde Osnranhlar'rrr lraraggti;:in olart Ragusa (l)trbrovnik) Irrartslz korumastnr reddetti. Fransrzlnr, bir irrgiliz ticarct koh,'isitrin iiltsrr'da yerleenresirri trir siire igirr engellerneyi bn5ardrlar. Cerniziyelcvvel i()54 (Terrrmuz 1644) tarilrli bir fertttattla padi$ah, lr'ttsrr'daki irrgiliz In1151t1, 'llttult Cc'treviz yc Sicilya (ticcarf ;'rrndan konsok's vergisi alttta.srnt 1'asaklarlr. kkal (t20-l(r83 1'tllarr arasrrrrl,r ingilizler [.evant'ta hiikinr dururtta gelrfiler. Dirtilharh statiisiirrcleki iilkclr:r, dalra elnirr ve rrcuz oklu[unrlirrr ingiliz konunactlt!lnr tercih ettiler. Osnrarrh htikiirneti, Frarrsrz protestolauru unlr.usanrayarak harbilere, istetlikleri clcr,letin korunracrlrir altnrda sefet valltta i,:tti verdi. Ar rupa devletleri arasrrtclaki giddetli rrtilcatlcleler sonucun(la "en inrtiy'azlt rrrillct" nratldesi kapitiilasyonlarda belirrneye lragladr. Avrupalr tl,'vletlerin kapitiilasyonlara ilive cttirdiklcri lnn,ltlelcr. lrclli bir rftinenrirt gartlarr ve bas[,'lanrrrn bir yansrrrrasr irli. [,ello larafittdirrt l0l0'rla (1601) elde crlilen yeni irrgiliz kapittilasvorrlarrrrtla orr v,',li yerri rrradde bulunur. IJuratla irrgilterc'rrirr en irntiyazh rlillet statiisii la',1ik crlii ii. Ilollantlalrlar irrgiliz. lrayra!r altrnr kondular, bu tlrrrrrttt Frattstzlar igin bir',t'nilgi itli. Altrn ve giirrriig para giirnriik vergilerindcrr rrruaf trrtuldu r c serbcslr,'c dolaqtrrrrna izin verildi. Di- [cr iilrcnrli [rir nradtlc ise irrgilizlcr'i, Vettc,l'[r'tetr ve rli[er ycrlerdcn getirdiklcri egyalartla yalnrz % 3'ltik gtirrrr[ik vcrgiiritte tabi lrrtuyordu. IJu tlunrrrr. 9'o 5'lik orana t6bi olan difer dnf,'tlcri dc irrgiliz ba-yrafr altrnda ticaretc tegvik etti. Son bir ycnilcrrr''rle ise, i'olsuzlrrl lrrrla ulragrnak igirr bir nradde claha cklcrrdi. Cenrffz,iyellilrir 1086'cla ( Eyliil 1675) John Finch'irr elgili[i slt'astrrrla, biiltin evvelki irrrliyazlart ve yrllar lroyunca verilen hatt r htirnayrrrrlarr igeren yeni hir kaf ittilasyorr alrrrdr. irrgiliz tiit'carlarrnrn izrrrir'deki asrl ihrar,: rnallarr olnrr yiin ve ipck igin alrnarr ck vergilerin yasaklanrrrasr ile alakah bazl rinenrli rnaddelcr ilf,ve edilrli. Bu arada l;irtch, Fransrz l,r'alnrlr l0l4'ten (1605) bcri sahill oldufu "patligalt" unvanrnr kendi krah igin elde etnreye gayret gds(erdi. I;irtch'ilt aldrir veni irrrtiyazlar. Fransrzlar ve \/elredikliler'in krskarrglr!rna y'ol aglr. Osnranl r -Fransr z siya si rniina:;ctretler r ndeki rlc [i girnlc birl ik tc l;rans r ; kapitiilasyonlarr ve uygularnalarr XVll. yiizyrlda tleiiqiklikler gosterdi lll. It,lehrrred ve I. Ahrned zarttarrtndaki yerrilernelcr srcak iligkiler donerrrine rastgelir. Briylece Frarrtirzlar lrazr dttenrli ilrrtiyazlar eldc ettiler. Ottceki'rde', \/enerlikliler ve ingilizler drerrrrlaki biitiin rnillcllerin hububat ilrtact, girrniig para ticaretinde tizgtirltik ve Kuzey Afrika korsanlartna kargr garrrrrlil, r igin harlrilerin Fransrz bayrafr altrnda seyretrnesi gibi haklar vardr. llunr,rlrinde ise, ilcricle l;ransrzlar'rn, Osrnanlr I)evleti'rrdeki biitiin Katoliklcr'i ve Katolik nrisyonerleri koruma iddialantttn lctnelini olugturan, Fralrsrzlat'rn Ktrdtis'e giderr Ilrristiyan hacrlan ve orada yerlegrrrig lnrlunan kcaiqlcri lrirrraye hakkr kahul edildi. 68 69
Dogu Batr Halillnqlc* 1619'da Comte de Cesy'nin kapitiilasyonlan yenileme tegebbiisti gergeklegmedi. Boylece, Fransa'nrn BAbrAli nezdindeki ve Levant ticaretindeki etkisi diigmeye bagladr. Bdbrdli, o zamana kadar Franstz bayrapr altrnda ticaret yapan Cenova'ya ayn bir kapiti.ilasyon verdi ve gi.imriik vergisini oh 3'e diigtirdii. Kopriili.iler iktidannda Fransa ile olan siyasi mi.inasebetler askrya afundr ve Fransrz ticdreti 1620'lerdeki durumunun onda birine kadar geriledi. Son olarak Colbert'in Levant drinyasrndaki ticdreti canlandrrma gabalan sonucu Fransrzlar, 1679 yrhnda bazr <inemli maddelerle birlikte kapittilasyonlarrnr yenilemeyi bagardrlar. Bu arada gi.imriik vergilerinin oh 3'e dtigiiqii, en imtiyazh millet muamelesi ve Osmanh'daki Cizvit ve Capucin misyonerlerini koruma hakkrnr almalarr onemli hususlardtr. 1683'ten itibaren Avrupa'daki Osmanh varhlr tehlikelerle kargrlagrp BAbrali, Avrupa devletleri arasrnda diplomatik destefe ihtiyag duydugunda, kapiti.ilasyon mtiessesesi yeni bir doneme girdi. Boylece tanrnan yeni imtiyazlar, politik yardrmrn bir gostergesi olarak verildi. 1690 yrhnda grkanlan bir hatt-r gerifle Franstzlar, Mrsrr'daki giimri.ik resminin o% 10'dan o/o 3'e diigmesi ve Katolikler'in Kudiis'teki bazr kutsal yerlere dcinmesi hakkrnr kazandrlar. Fransa, 167 9' de Hasburglar'la barrg yaptrfirnda Bdbrili ingiltere' ye dondti ve ingilizler, Mrsrr ve istanbul arasrndaki deniz ticareti ve Mtstr'da bir ingiliz konsoloslugu agrlmasr hakkrnr elde ettiler. 1716-1740 yilan arastnda Fransa ile olan uzlagma tabloyu tekrar degigtirdi. Belgrad Antlagmasl'nda mi.izakerelerde aracr olan ve krahn garantisini getiren Marquis de Villeneuve Fransa iqin en genig imtiyazlan kazandt, hatta sultan halefleri adtna da bu kapitiilasyonlan onayladr. Osmanltlar'da, bilhassa kapittilasyonlar gibi 6nemli ahidndmelerin saltanat de[igikliklerinde yeniden gozden gegirilmesi esastl. Sonraki yrllarda Fransrzlar, Levant ticaretinde ve Osmanh limanlan arasrndaki tagrmacrhkta kargr konulmaz bir iistiinliik elde ettiler. Artrk Avrupa'da, ekonomisi birazcrk drizelen her devlet bir Levant girketi kuruyor; B6brdli'den kapinilasyonlar elde etmeye gahgryordu. Osmanltlar Fransa, ingiltere ve Hollanda tarafrndan elde edilen ayrrcahkh konumlan zayrflatma politikasr izleyerek tepki gosterdiler. Ashnda Osmanh Devleti'nin bu kapitiilasyonlarr vermekten beklentisi, Avrupa'da kendisine dost iilkeler olugturmaktr. Levant'taki Batr Avrupah milletlerin iistiinliigti, Osmanhlar'rn iki giiglii dtgmanr olan Habsburglar ve Rusya'ya baskr altrnda verilen isteksiz kapittilasyonlarla yeni ve tehlikeli bir doneme girdi. XV. yiizyrl gibi erken bir tarihte Augusburg ve Niirenberg'den gelen Alman triccarlar, Venedik korumasl altrnda istanbul'da faaliyet gosteriyorlardr. Gtimnik vergileri, Breslau'dan Osmanh Macaristanr'na kumag ithal edildilini gostermektedir. 1547'de imparator V. Karl ve Ferdinand'la yaprlan anlagmalar sayesinde, ti.iccarlar ve- rilen amandan yararlanarak serbestge seyahat etmekteydi. 1616'da yenilenen Zitvatorok Antlagmasr Avusturya, ispanya ve Flandr tebaast hiccarlan igin Yo 3'liik bir giimriik vergisiyle serbest seyahat ve ticaret hakkrnr veriyordu. Ayrrca, Cizvit rahiplerinin Osmanh topraklarrnda oturmalanna ve kiliselerini korumalanna izin verildi. 1667'de Avusfurya bir ticdret girketi kurarak Levant ticdretinde aktif bir pay almak istedi. Sonug olarak, iki imparatorluk arasrndaki diigmanhk, bu ticdri imtiyazlarrn geligmesini onledi. Osmanhlar'rn 1699 Karlofga Antlagmasr ile diper Avrupa devletlerine verilen kapiti.ilasyonlan Habsburg imparatoruna ba[h diger milletlere de tantmayr kabul etmesine rapmen, bu son grup btittintiyle kapitiilasyonlarr ancak Pasarofga Antlagmasr (1130/1718) ile elde etti. Boylece, gemilerin Karadeniz'e grkmasr gartryla Tuna'da serbestge dolaqmast, baqka bir devletin konsoloslulunun bulundulu veya uygun gdnilen bagka yerlerde konsolosluk agabilmesi, Avusturya ti.iccannrn Tuna ve Karadeniz boyunca ticaret yaparak % 5'lik gtimnik oranrna tdbi olmasr sallanmtg oldu. Dikkat gekici bir nokta da, bu kapittilasyonlarda higbir yemin ifadesinin g6rtilmemesidir. Almanya ile olan ticaret, Tuna ve ozellikle Trieste ve Venedik iizerinden arttt. Bu kapitiilasyonlar 1747 yrhnda yenilendi. imparator, Tuscany, Hamburg ve Lgbeck Grand Diiklii[ii'nden gelen tiiccarlann imparator bayra[t altrnda seyahat edeceklerine dair imtiyaz elde etti. Rusya ile olan rekabet, Avusturya'yr, yeni maddeler eklemeye ve daha iyi bir konuma getirmeyi sallayan bir senet talep etmeye sevketti. Bu yeni maddeler, Eflak ve Boldan'da konsolosluk agma, Karadeniz dahil olmak izere denizde seyahat hakkr ve Avusturya pasaportunun tek bagrna seyahatlerde yeterli olmast gibi hususlardt. XV. ytizyrlda Rusyah tiiccarlar Azak ve Kefe'de ticaret yaparlardr; bu yi.izyrhn sonunda onlann Bursa'ya kadar geldifini kayrtlardan takip etmek miimkiin olmaktadrr. Bunlar, ya gahsen aldrklan izn-i htimdyunlarla veya mtisli.iman tticcardan temin ettikleri isti'man ile seyahat ediyorlardr. Qann Kazan'r iggalinden sonra ki.irk igin biiyuk bir pazar olugtu ve ticari iligkiler genigledi. Saraya balh tticcar padiqah tarafindan ktirk almak fizere Rusya'ya gonderiliyordu. Qarrn triccarlan ferdi izinle ipekli kumag almak igin Bursa'ya geliyordu. 1700'de istanbul Antlaqmast'nda ticari imtiyazlar konusu daha sonraki on ikinci madde Rusyah kegiglerin Kudiis'te hac yapmalanna izin veriyordu. 1739 tarihli Belgrad Antlagmasl, egyanln Karadeniz'de ancak Ttirk gemileriyle ta$rnmasr gartryla ticdret mtisaadesi tantyordu. 1774 Kiigiik Kaynarca Antlagmasr ise Rusya'ya ve Batrh devletlere Karadeniz, Bolazlar ve Tuna dahil olmak tizere Osmanh sulannda seyriisefer izni veriyordu. Deniz veya kara yoluyla gelen Rusyah tdcirler "en ayncahkh i.ilke" haklarrndan faydalanacaktr. ingiliz ve Fransrz kapittilasyonlannrn biitiin haklan Rusya'ya
DoFu Batr Halil Inalak da verilmigti. Qara istedili yerde konsolosluk veya konsolos muavinlifi agma hakkr tanrnmrgtr. Bunun yanrnda suglularla ilgili imtiyazlar, elgi ve diplomatlarla ilgili bagka muafiyetler, Hrristiyanlar'ln hdmilili ve nihayet gara padigah unvant verilmesi gibi bagka haklar da tanlndt. Rusya'ya verilen bu imtiyazlar, modern anlamda mutekabiliyet ve iki tarafr baglayan bir antlagma olarak verildiginden gerek gekil gerekse hukuki karakteri agrsrndan BdbrAli'nin tek taraflr olarak ingiltere ve Fransa'ya ba- [rgladrfr ahidnamelerden farkh idi. Bu sebeple htiktimet, beg yrl sonra istanbul'un ihtiyacr olan zahireyi Rusya'ya gdtiiren gemileri durdurmak isteyince, Rusya bunu "nakz-r ahd" saydr. Rusya'ntn Eflak, Boldan ve Sinop gibi hassas yerlerde konsolosluk agmasr tansiyonu yiikseltti. Osmanlr hiiki.imeti, kapitiilasyonlara hal6 dost i.ilkelerin halkrna verilmig imtiyazlar olarak bakryordu. Fakat Rusya Aynahkavak'ta (l l9lll777) imzalanan tenkihndrne ile baskrsrnr arttrrdr. Ktigtik Kaynarca Antlagmast'ntn ikinci maddesinin metni yeniden gozden gegirildi. Kargrhkh anlagma ile belirlenmig olan bir hususun tek taraflr olarak feshedilemeyeceli tekrar edildi. Nihayet Ktrtm't iggal eden Rusya, BAbrdli'yi bu ilhakr tanrmaya, Fransrz ve ingilizler'e verilen kapittilasyonlar gergevesinde seksen bir maddelik brinin kapittilasyonlan verrneye zorladr (119711783). Mukaddime'de ve sonueta bu ahidnamenin KUgiik Kaynarca'ya zeyil mahiyetinde bir antlagma oldugu beyan edildi. Bu belge, BAbrdli'nin Batr ile yaptr[r kapiti.ilasyon antlagmalanna yeni bir anlayrg getirdi. Ozellikle, Karadeniz'in Rus gemilerine agrlmast tepkilere yol agtr. XVL yi.izyrldan beri ingiltere ve Fransa, Karadeniz'e girmek igin gegitli girigimlerde bulunmuglarsa da, bundan sonug alamamrglardr. Ancak Rusya'nrn bu hakkr elde etmesi iizerine kendi kapittrlasyonlanndaki "en ziydde mazhar-i miisaade millet" ibaresi gerelince, Karadeniz'e girme imtiyazrnr istediler. Bu hak hemen kendilerine verilmedi. ingilizler 1799'da bir nota ile, Fransrzlarise 1802 Paris Antlagmast'na eklenen ikinci madde ile bu haklarr elde ettiler. Aynr haklar daha sonra Sardunya, Danimarka, ispanya, Sicilyateyn, Toskana gibi iilkelere de verildi. XVIII. yi.izyrl sonuna kadar Osmanh Devleti, Avrupa'ntn merkantilist devletleriyle olan tic6ri miinasebetlerinde geleneksel tavnna balh kalmayr si.irdi.irdii ve do[masr muhtemel tehlikelen fazlaca dikkate almadan aman teldkkisi ieerisinde ccimertge imtiyazlar verdi. Bir Levant ticdret uzmanl, Osmanh Devleti'nin verdigi imtiyazlan Avrupahlar'rn gaddarca kotiiye kullandrgrnr gozlem olarak belirtmektedir. Giderek biiyiiyen bu istismar, XVIII. ytizyrhn son yrllannda Osmanh Devleti'ni siyasi ve iktisadi bakrmdan Batr Avrupa'ya ba[rmh h6le getirdi. Hatta bu sebeple Fransrz elgisi Choiseul Gouffier, 1788'de Osmanh Devleti'nin Fransa'nrn gok zengin bir kolonisi oldugunu ifade etmigtir. XVIIL yijzyilra kadar bu imtiyazlar, Osmanh Devleti ve ekonomisine bir tehdit ve zarar re$kil etmiyordu. Osmanh idaresi kottiye kullanmalan onleyecek bir konumda idi. Fakat qimdi Avrupa devletleri, dahafazla hak ve imtiyaz elde etmek igin zaytflayan Osmanlr Devleti iizerinde baskr ve tehdit uygulamaya baglamlgtr. Devleti gergekten zaafa u[ratan gey, zimmi tebaaya da aynr kapittiler ayrrcaltklann tantnmastdrr. Bir harbi tilkeden gelen miiste'min, Osmanh tebaastndan daha ziydde imtiyaza sahip olabiliyordu. Bazr zimmiler bu imtiyazlarl kendileri igin de kazanmak istediler; yabancr elgi ve konsoloslara niqvet vererek Bdbtili'den terciimanhk beratr almaya galrgtrlar, boylece vergi bagrgtkltgr kazandrlar. Kapitrilasyonlar sayesinde elgi ve konsoloslar belirli sayrda terciiman istihdam hakkrna sahipti. Boyle bir terciimana verilmiq olan berat sayesinde berat sahibi, gocuklan ve hizmetkdrlan ile beraber reflydnrn vermek zorunda oldulu cizye ve diger vergilerden muaf oluyordu. XVII. yizyillda Batt devletleri kendi terciimanlarr igin diplomatik muafiyetler elde ettiler. Elgi ve konsoloslar, bu nevi beratlarr higbir zaman terctiman olmak iddiasr olmayan zimmiler igin de temin etmeye bagladrlar. Boylece bu beratlilar ve onlann hizmetkdrlan aynr imtiyazlan elde ederek mtiste'minler gibi mali ve hukuki avantajlara kavuqtular ve gok dtigrik gtimnik vergisi ridediler. 1793'te sadece Halep'te 1500 kadar zimmi tticcar, terciimanhk beratr almrgtr. Yaprlan teftigte bunlardan sadece altrsrnrn gergek terciiman oldugu ortaya grktr. Kotuye kullanma sadece bundan ibaret delildi. Avrupa devletleri kapihilasyon imtiyazlannr kendi tebaasr olmayan kimselere de saglayabiliyordu. Bdylece, osmanh vatandagr bir kimse, bir elgi veya konsolostan bir "patente" temin ettili takdirde yabancrlara sallanan imtiyazlardan faydalanabiliyordu. 1808'de Ruslar, 120.000 Rum'u "mahmi" zumresine dahil ettiler. IIL Selim'in saltanatrnda Osmanh devlet adamlarr kapitiilasyonlara kargr reaksiyon gcisterdiler ve kendi Osmanh tebaasrnr imtiyazsrz srnrf olmaktan kurtarmak iqin gegitli tedbirler aldrlar. Boylece 1792'de verilen bir karar ile Avrupa'yla ticaret yapan bir zimmi tacir ve onun iki yardrmcrsrna imtiyaz ve muafiyet beratt verilmeye baglandr. Bu nevi tiiccara "Avrupa tliccan" denilirdi. Bundan krsa bir siire sonra iran ve Hindistan ile ticaret yapan miisluman tticcara da aynl haklar verilip bunlara "hayriyye tiiccan" adr verildi. Bunlann iqlerine rizel bir daire, ihtildflanna da ozel bir mahkeme bakryordu. Ayan'lar doneminde devletin gegitli yorelerinde, Filistin'de $eyh ZAhir ve daha sonra cezzdr Ahmed Paga, Mrsrr'da Kavalah Mehmed Ali paga, Rumeli'de Tepedelenli Ali Paga gibi bazr dyan valiler, kendi servet ve geleceklerini gciz <intine alarak bazr mallann ihracrnr yasaklayarak, veya tekel uygulayarak, tekel mallanntn sattgrnr iltizama vererek, ihrag mallannln fiyatlannr sabitlegtirerek, miiste'minlerin yararlandrfr deniz ulagtrrma haklarrnr iptal
Dola Bau Halit inalc* ederek, kapit1lasyon sahibi Avrupahlar'a kargt etkili bir gekilde miicadeleye girigtiler. Merkezi hgk1met de giderek yed-i vdhid ve iltizam usulleriyle tekel uygulamasrnr amaglayan tedbirler aldtlar, bunlar eskiden beri htiki.imetlerin yetkisi dahilinde olan uygulamalardr. Dahili gi.imrtik resmi ve ddhili ticarete konulan difer vergiler, kapiti.ilasyonlann alan ve anlamt drqrnda kalan konulardr. Bununla beraber 1830'larda Batrh giigler, ozellikle ingiltere, sanayi inkrlabrnrn getirdi[i yeni genigleme ihtiyacryla Levant pazannln daha qok yararlanrlan, Outtu gtivenli ve istikrarh bir pazar olmast igin gahqryordu. in-!i1t..., Osmanh Devleti'nin ig siyasi buhranlanndan yararlanarak, 1838 Baltalimanr Muahedesi ile bu konuda bagarrh oldu. Bu ticari antlaqma, mevcut kapit1lasyon imtiyazlannr siiresiz teyit etmekle kalmayrp dahili resimlerin kaldrllmasr ile ithalatta e$yanln degeri iizerinden yalnrz o/o 3, thracatta ise % 9 giimriik vergisi getirdi. Buoh 9'luk vergi, Osmanh Devleti'nin gi.imriik siyasetinde ba[rmsrzh[rna bir darbe idi. Ayrrca ingiltere, bu antlagma ile Osmanl Devleti'nde kendi dolagma serbestisine engel olan eski krsrtlamalarrn iptalini saflamtqtt. Krnm Savagr'nrn (1853-1856) temel sebepleri arastnda, eski bir kapiti'ilasyon imtiyazrnrn bozulmastna dair Rusya'ntn iddiasr ve Osman Devleti'ndeki Ortodoks Hrristiyan tebaa rizerinde Rusya himayesinin kabulii meselesi de vardr. Buna karqrn Krnm Savagr sonunda Ali Pa;a, Paris'te banq konferansrnda bu iddianrn reddini ve devletin balrmsrzhk ve btitiinliili.i igin Avrupa garantisini sa$adr (1856). Boylece Osmanh Devleti Avrupa milletler camiasrna girecek, aynca kapiti.ilasyonlarrn lagvedilmesi sa[lanacaktt. Bu son meselenin istanbul'da toplanacak ayn bir konferansta ele altnmast konusunda mutabakata vanldr. Bu haber istanbul'da ciddiye ahndrysa da, toplantt higbir zaman gergeklegmedi. l86l-1862'deki ticari antlagmalar yenilendipinde kapitiilasyoniar kendi biltiinliigii iginde yeniden teyit edildi. Sadece giimriik oranlannd a bazr defigikl ikler yap r ldt' Tanzimat donemi devlet adamlan artrk kuvvetle inanryorlardr ki, Osmanh Devleti'nin toparlanmast ve ba[rmsrzhfr konusundaki ilk ve temel adtm kapitiilasyonlardan kurtulmakla atrlacaktr. Bu maksatla, batrhlaqma ve idare ile yargr sisteminin ldiklegmesinde esash tedbirler alrrken bir taraftan da kapiti.ilasyonlann kofiiye kullanrlmasrnr tinleyecek tedbirlerin yollarlnl ara$trrdrlar. 1867 tarihli bir fermanda bir taraftan yabanctlara gayri menkul alma mtisaadesi verilirken, Osmanh vatandaqlannrn tdbi oldufu qartlara ve Osmanlt mahkemelerine tibi olmalan ifade edildi. Franstz elgisinin yorumuna gore bu yeni imtiyaz, Avrupahlar'a Osmanh iilkesinde slnlrslz maden, ziraat ve orman zenginliklerini igletme hakkrnr sa$amaktaydr. Avrupa devletleri eski kapiti.ilasyonlann sagladrgr imtiyazlann yenisinde saflanmadrlrndan gik6yetgiler; nihayet onlar da verildi. Belgenin sonunda, kapiti.ilasyonu deliqtirme hakkrntn sakh kaldrlr belirtiliyordu. Ali Paga, 1867'de Avrupahlar'rn itiraz ve muhalefetlerini bertaraf etmek igin Fransrz Medeni Kanunu'nu benimsemeyi diigtindii. Cumhuriyet donemine kadar kapitiilasyonlann kaldrnlmasr, her radikal reform hareketinde ve ozellikle laiklegme gayretlerinde temel hedef olmuetur. Ali Paga, 1869 Osmanh tabiiyet kanununu grkarmakla, Osmanlr hrikrimetinin tasvip etmedili maksath milliyet degigikli[inin htikiimsiiz olacalrnr kanunlagtrrarak gok istismar edilen bu kapitiilasyon imtiyazrnr sona erdirmeyi timit ediyordu. Bu maddenin Avrupalr kuvvetler tarafindan kabufii gerekiyordu. Bir siire sonra biittin Avrupah devletlere gonderilen bir memorandumda Ali Paga, bir taraftan kapitiilasyonlann bir antlagma niteli[i tagrdrlrnr kabul ederken, diger taraftan istismar edilen baghca noktalara dikkatlerini gekiyordu. Bu kotii uygulamalarrn sadece milletler hukukuna de[il, bizzat kapitiilasyon gartlarrna da aykrrr oldufunu belirterek, Osmanh Devleti'nin bunlann diizeltildigini gormek istedigini <inemle belirtiyordu. Baghca istismar konulan "mahmi" statrisi.i, Osmanh tebaasrnrn odedigi vergilerden muafiyet, konsoloslarrn bulundufu tilke kanunlan drgrnda bir stattiye sahip olmast, yabancr suglularr yargrlamanrn zorlulu, yabancrlann kendi iilkelerinin tantmadrlr Osmanh hukukuna gore mahkemelerde sorgulanamamasl hususu, Osmanlt mahkemelerindeki davalara konsolos mahkemelerinin mi.iddhalesi, Osmanh kadtsrntn karannda terctimanrn miiddhalesi idi. Bu memorandumu, 1863 yrhna ait konsoloslarla ilgili bir nizamndme ve yabancrlarrn yargrlanmasryla ilgili 1867 tarihli bir mazbata takip etti, fakar Avrupah gtgler, ddhili vergilerle mahkemede terci.iman hazrr bulundurma ve padiqahrn izni olmadan misyoner mektebi agma gibi maddelerde de[igikligi kesinlikle kabul etmediler. 1890'da ticari antlagmalarrn yenilenmesi igin yaprlan mrizdkereler slrastnda, Almanya'nrn kapittilasyonlarrn kaldrnlmasrna razr olmasr obtir devletleri fena hdlde ktzdtrdt, fakat Almanya bunu diger devletlerin de razr olmasr gartrna ba$amrgtr. Boylece, Osmanh Devleti'nin durumu giderek yarr somi.irge stattisiinden farksrz hale gelmigti. Bankalar, denizyollan, madenler, gaz, elektrik, liman tesisleri, posta ve telefon gibi onemli butun kamu hizmetleri artrk imtiyazh Avrupa girketlerinin elinde bulunuyordu. Tabii, kapittilasyon imtiyazlannrn bu gekilde istismarrnrn ve misyoner faaliyetleri arkasrnda emperyalist devletlerin siyasi ve askeri baskrsr vardr. Tehlikenin farkrnda olan Tiirkiye'de kamuoyu kapitiilasyonlara giddetle karqr grkmaya bagladr. 1908'den itibaren her htiktimet kapitrilasyonlann kaldrnlmaslnl programlnrn bagrna aldr.
Do{u Batr I lolil lrt,tlctk l9l3'te Ingiliz hiilriimetirre verilen iki rrruhtrrarla Sadrazarn Ilal:t.r Paqa, giimriik vergisinin nti l5'e yi.ikseltillncsi, 1'abanct p,'staharrelerirt kaklrrrlnrasr, yabancrlara gelir vrrqisi getirilrnesi ve nihayet tr;rpitiilasyonlartlt ;amattla tanranrelt kaldlnlrnasr igin hukukgulardan olttgan l''r kotttisyon teqkili ltususlarrnr igeren 6cil bazr dr[igiklikler teklif elti. ingilrere btr defigiklrl.lcr igin biilrin kapittiler devletlerirr birlikte rrzdsrnrrr gerekli oldulunu, ticari ve rnali rnevzuatrn kapitiilasyonlarr ilgilerrrlirmeyil, dol''' iince akdedilerr antl;r$nralarla ilgili bulundu[unu irldia etti. I. Diirr,a Sar':r9t'nrn grkmasryla Osnrarrlr Devleti ingiltere, I''ransa ve Rusya hiikiirnetlerir'le taraf.srzlrk tavrrrtr bclirlenrede baglrc:a ilke "larak kapitiilasyonlarrn larivtrrt ilcri stirdii, rntillcfikler aq:rk trir vaadde brrlrrntnadllar. ljunr.rn iizerin.8 Dyltil l9l4 tarihli t'il ferrrranla devlet mali. iktisarli, hukuki ve idari kapitiilasyonlarrn yal',rrcrlara sa[ladrir irntiyazhl la[vetti!ini biltlirdi. I]iiylece, Osrnattlt Dc 1':ti'nde ikamet ederr btittin )';rlr111s1 devlet ternsilcileri l-'uttclatt bdylc rnilletlcr lrukuku prensipleri gergevr'.i'rtle ntuatttele gtireceklerdi. Ilunutt lrctnett :rrrllttdatt "ger'i ve niz-ami rn.,hkenrclerin ayrtlrrtasryla ilgili rrizanlnlinte" il,irr edildi Kapitiilcr devletler, t, k taraflr ve kcyfi olarak atttlagrnr haklarttttn kaltltrtlntitsrnr protesto etmekt,'geciklnediler. Sdvres Arrilagtna:,r'yla lrerlrangi bir dcfri. giklik yaprlrnadalt, lr',lla difer galip devletler,-: de tarrnrnrak iizere l;apitiilasyonlar yenitlcn korruldu. Lozan Antlagrnasr ilc (24 '1'cttultuz. 1923) rrriitte{ik devletler kapitiilasyonlarln lalvurr katrule fllct Irut oltlr,1,11. AvRut'a it.ti irigr:ilnttin ONnvi Osrnanh igin Avrupa ile licdretin kagrnrhnaz iitrcnrirri I'ilgp Ratrlrlar, kapitiilasyon giivencclt'r.ini gcrrigletrnek igin I'ldbrdli')i boi'l,11 ile tchdit eclerlcrcli. Adet olalnk var olan birlakrnr iglenrleri saplarna bai:i;rrnak, bu yolla ycrcl otoritelerin aykrrt istel,l,'rinden kurlulmak igin Avnrpalr kumpanya veya devlet baskr yapar, olaj lrrrrn ortaya grkardr[r clurutular lrirer tnaclcle lralilrde rnevcut kapittilasyona eklenirdi. Gerekli yeni rnadrleler, tiiccar ve konsolclslar tarafrnclan ilgili devler otoritelerine bildirilirdi. Kapitiilasyonlar sayesirrde Avrupn ile olan ticdrt'l biiytik geliqrne gdster.tli. \'eni rrrnclde, Eeyhrilislf,rrr'rrr incelerrrcsindur sonra p6digaltrn dolrudart dofnrva bir r:rnriyle (hott-i $e,'ll) yeni 'ahdnnnreye eklerrir ve yerel otoritelere fernran ile I'ilrlirilirdi. isl anbul giirrrtik gc I irindeki gel i ginri ktsaca gtizden trlcgirel im. Krrgkusuz. Osnranlr Divdn'rndart bir Certeviz kavrl"gura aktartlan kayrtlara gore, 1475'de istarrbul ve Gelibolu giirnrill' geliri iig yrthk iltizanr kargrhfr 120 bin Venedil. 'rltrnrna (yaklagrk 6 nrilyon akga) vartyordu. Elinrize gegen en eski Osnriri,lr argiv kayrtlarrna giire, birgok lirnanlarr igine alan istanbul gtimrtik birll:rsi (bu bolgc Anadolu kryrlalrndan Aydrn'dan istanbul Bo[azr'nda Yoros'a ] atlar, Runreli tarafurrla Vanra'darr Gelibolu Bofazr'nda Kilidtilbahr'c kadar) rit'liri giiyle bir gelignre goslcrir. l48l'de trillge gtirrririk geliri ii9 yrl igin 9.500.000 akga lrcsaplannrretu. I\{iilteziltrletitt artuntalatt sortucu aynr yrl igindc dort yrlllk gelir tahmini (nwkataa) 2.500.(X)()'clil.'-' Osrrranll giirrrrtik sistclninin k;,,'n0et, Ilonra. Ilizans gtinrriik sistcnti (kot1lsr,.,'lion)'tln.r6 (jiimrijk gelirintleki bu gelignre, Oslttattlt ticiretinin lttzla nrttntl (?'" 50'tlcrr lazla) ol,.lueunun kanrtrdrr', Ayrrr Eckiklc Galata, ()snraltll tloltetrtir',!c Avrupa ve Akderriz'lc ['agllca ticflrct lirttatrt olarak 5111r,lq'Jgqr1 gcligrni; I'ir Avrrrpa linranr g(ir{iniirrrti alrnrgtrr.lt AvuupA ve ()smz\nli []undarr rince "Avnrpa I)cvletler lrcrrgc Si,;lenri" lursllklr \,,rztnltz-(l,t Oslrrarrlr I)evlcti'nin XVI. y..y.da,\vrupa'nrn siyiisi ve tlini vaprlarrrrraslnrl;r Osnrrnlr t'tkisi ve kiiltiir alrgverigi iizerirrde tlur rnugtuk.ls sivasi rlki (izetlenrek gcrekirse, XVI. yii;.yllda 0cnraulr giicii,,\r'rupa l)cvletlrr Dengc,Sistcrrri'ltilt 0ttettrli 11i1 iigcsi olrttu"s..'\vr rrlra'da ti:;tiirrliik l.unrrava gallqan llabsburglar'ttr Alntatt irnparatorlu[tr ve ll. I'hilip isparrya,,r'nrn l'rrr dofrlltrrda gabalartnl ijrtcrtrli rilgiirlc tinlcrrriy; l;rrrrs;r, ilrgiltcl'c ve I Iollarrtla gil.i f iiksclen nrilli devle(lerc yarrlrnr ctlcrck trir AvrLrpa Dcvk:tler Sistcrrri'rrirr kurultttastncla orrclrrli rul oynarrrrgtrr. Abarlrsrz siiylencbilir ki. [rtrgiirrkii Av rttyta't'ull siyasi colraf-vlsr C)sttrntrlr ctkisi hcsaba katrlrrradarr arrlagrllrrraz. 14. yiizyrl,la Verretlik'e ve I'apa'ya kargr Milarro, I:crrnrit gilri kilqtik devletlcr, Osrnarrlr ile ili;rkit,e giuniqler; l(r. yiizyllda da Osrnarrll'dan deslek istcttte lrolitil:ast ktlu Avnrltast'tta geq:lnigtir. llalr Avrrrltn dcr,lctlcri llalrsburglara l'.irrgr (\l;trranlr siiper-giir iirrti, ya bir telrtlit olrr:,f1. ya da fiili askcri yardtnt alarak (iiz.clliklc l;ransaikullarrrrrrglarclrr. Iliir,lt',,. l(r. yii;i'rlda Ostrrattlt [)evlcli, Avrtrlra dcr letler si,rtcrninirr onelrrli bir parqasr halilrr. gellniltir. ljagka dcyirnlc. Avrupa tarihirrtlc dnccki llrristiyanlrk-isliirn gatrgrrrasr ycritte. Dt-r[u-llalr atasrrtcla sil,dsi clnr;'rrtgrna vc britiinleetne d(irrcrni gelrrrigtir. Ostn;rtrll'trn oytta,lril bu siyasi rr'lii, ;9. ytizyrl baelannda Napoleolr'urr krta irrrparatotlrt!11pn kargr (, nrlrl' Il,rsya'srnrrr tistlendiei rolc I'clrzelcltiliriz. I6. yiizyrl sottlanttrla uzun ()snratrlr llabslrr.rrg Savaqr ( 5q3- (r{)6) snaslnda, Avntpa'ntn harp tcknolojisirrde lra::,r1i1rg, lt0yiik tlevrirn (ategli silffhlarda ve f! ll. lnalcrk, Sorrr-r'e.r o,,tl Studi(.\ 1111 ths Qrrr,trrtrn ljltr,k Sen, vol I,Tlv Cu\ttl,t.s llegiler rtl ('rtllo. I 487- I 490,Canrbridge: NiA. l9c)fi, 157-l 59 '" lhi..l,9l-94. t' Rkz. IL inalcrk, "()ltolllan Galata", yny, ll.lnalcrk. / rrrr-1's irr ()ttottrttn IIistor.t,,lstanhul: [..ren. t998.271-376. t' Dug,, Ilott, ly-14 ($rrtral-nisan 2001), 122-143: [r'r,:r ck olarak Avrupa ile kiiltiir erkilegirrri llzerinrle bkz. "Siyaset. l'icaret. y\iiltiir lltl il,5inri", Osr',tttlt ll.t'gorltg,ll, Arrkara: k iiltiir tlakanlter. 200-l (yayrnlanacak) '16 77
Dogu Batt Halilinatc& kale tahkimatrnda) sonucu, Osmanlt, Avrupa politikasrnda onceki kesin siyasi onemini kaybedecektir (Fakat yine de XVIII. yi.izyrlda Rusya'ya karqr Polonya'nrn himayesi, Fransa ve isveg'le ittifak). OSMANLI'NIN AVRUPA DiN VE TUTTUN TAzuHi UZBNINDE ETKiSi Osmanlr tehdidi, Papa ve imparatoru tiirn Avrupa gtiglerini kontrolleri altrna alarak bir Hagh seferi yapma pldnrna sevketmigtir.re Ozellikle istanbul fethinden (1453) sonra bu gabalar Avrupa politikasrnda ivme kazanmtqttr. Avrupa'da aynt donemde bag gosteren dini reform hareketleri (Luther, Calvin) Papa ve imparator'a karqr cephe aldtgr igin, Hagh siyasetiyle iligkilenmig, Osmanh Devleti'ni dini kargrthklan desteklemeye sevketmigtir. Osmanhlar, her yerde Protestanlan kendi miittefikleri gibi goriiyor, padiqah onlara ajanlar ve tegvik edici mektuplar gonderiyordu. Luther'in yaktnt Melanchton, bir ara istanbul Ortodoks Rum Patriki ile temasa gegmigti. Osmanh'nrn Habsburglar'a kargt Orta Avrupa'da askeri basktstntn, Protestanltlrn Avrupa'da yayrhp yerleqmesinde baghca faktorlerden biri oldulu gimdi tarihgilerce kabul edilen bir gergektir.2o Osmanlr himayesinde Transilvanya (Erdel), Kalvinistlerin kalesi haline gelmig ve Hrristiyanhlrn temel inanct teslisi inkir eden agrn Unitarian'lar orada yerlegmigtir. Transilvanya Voyvodalarr 17. y;jzyrl Din Savaglart'nda (161 8-1648) Protestanlar yanrnda onemli rol oynamtglardrr. rulrun ETKiLE$iVti Osmanh-Avrupa maddi ki.iltiir etkilegimini ilkin tarrm alanrnda goriiriiz. Balkanlar ve Macaristan'da pinngt pamuk, iiziim gegitlerinin yaygtnlagmast, Hollanda'da ldle ekimi bu etkiler arastnda sayrlabilir. Buna kargr Avrupahlar'rn Amerika'dan getirdikleri ti.itiin, mlslr Osmanlr tilkesinde yayrlarak2r devrimsel ekonomik-sosyal sonuglar dogurmugfur. i 6. ve lj. yiizyrlda Avrupahlar'rn Amerika plantasyonlarrnda kahve, geker kamtgt, pamuk yetigtirmeleri Osmanh ticdretini olumsuz etkilemigtir. Bu arada, Amerikan gi.imiigiinrin ve Avrupa g{imtig. paralannrn 1580'lerden itibaren Osmanh pazannl istilfisr, Osmanh maliye ve ekonomisini derinden etkileyecektir.22 Sdniyen: Galata, Beyrut, Trablusgam, lzmir, Sel6nik, Venedik, Marsilya, Dubrovnik gibi ticdret limanlannda olugan Frenk (Avrupah) kolonileri veya Osmanh kolonileri dolayrsryla (yalnrz Galata'da 1478'de 332 Katolik Avrupah aile yagryordu. Venedikliler, Levant'ta 5 bin aile idi) ktilttir (ddetler ve yagam tarzr, sanat) bakrmrndan oldukga rinemli kargrhkh etkilegme gcizlenmektedir. l5-16. yilzyrllarda italya'da allaturca, 18. yiizyrlda Fransa'da Turquerie bu etkilegimin canh goniniimleridir.23 AVRUPA-OSMANLT TICARETiNDE GELI$ME 1570-1573 Krbns Savagr siiresince Venedik, Osmanh ile savag halinde oldu- [undan, Osmanh tilkesi ile ticaretini btiyrik olgride kaybetmigtir. Venedik'in rakibi olarak gelen Fransa (1569 kapitiilasyonlan), ingiltere (1580 kapitirlasyonlan), ve Hollanda (i612 kapitiilasyonlan) bu sayede 1570-1600 doneminde dtnya ticaretinde ilk onemli atrhmlannr yapml$ ve ktiresel ticaret kumpanyalannr kurmugtu.2a Osmanlt'nrn Kapitalist Diinya Ekonomisi'ne25 katrhmlan, ilkin Levant (Osmanh egemenlili altrnda birlegen Dogu Akdeniz, Ege ve Karadeniz tic6- ret bolgesi) bolgesinde gergekleqmigtir. Mrsrr ve Krzrldeniz'de Meml0klaln (1517), Bagdat ve Basra'da Safevi iranr'nrn (1534) yerine gegen osmanhlar, Siiveyg'te viic0da getirdikleri giighi donanma sayesinde Portekiz tekelini krrarak ortadogu-hint okyanusu baharat yolunu yeniden agmrglardrr. ingiltere ve Hollanda, Hint okyanusu'nda, Hindistan, Basra K6rfezi (Htirmi.iz) ve Endonazya'da Portekizliler'in yerini alarak (1590'dan sonra), denizagrg koloni imparatorluklarrnr kurmadan once (ingiliz East India Company 1600'de, Hollanda East India Company (voc) 1602'de kuruldu), 1590'da kurulan Levant Company, ingiltere'nin Do[u ticaretinde en onemli ve bagarrh ilk girigimi olmugtur.26 ilk Osmanh tiiccarr 1580'de Londra'da Sultan igin mal almaya geldiler. ingiliz ticareti hrzla geligti. 17. ytizyrlda ingiltere rakiplerini geride brraktr; Papa'yr tanrmadrlr igin osmanh'ya gelik, kalay, barut gibi stratejik maddeleri serbestge gonderiyordu. 1588'de Osmanh tilkesinden hareket eden 5 ingiliz gemisinin tagrdrlr mallar arasrnda baharat, iran re Sirndi bu konuda en kapsanrlr eser, K. Setton, Tlrc Papacv anel the kvan! (1204-1571), I-IV, Philadelphia: 1976-1984; D. Vaughan, Europe and the Turt, Liverpool,1974. tu S. A. Fisher - Galati, Ottoman Intperialism and Gernnn Prolestantisnr, Cambridge: Mass. 1959: C. M. KorrepeLer, Ottonnn lnperialism Durittg the Refornntion 1578-1608, New york: l9?2; K. N'l. Serron, "Lutheranism and the Turkish Peril", Balkan Studies,III (1962), 133-168; Pannier, "Calvin et les Turcs", Rev'ue Historique,62 (1937), 268-286. :' T. Stoiianovich, "Le Mais", Antnles, l95l (Nisa-Mayrs l95l ), 190-193 22 H. inalcrk, "Osmanlr Para ve Ekonomi Tarihine Toplu Bir Bakrq", Dolu Batr,4-17 (Kasrm-Ocak 200t-2002) 9-34. 23 D. Grdgorie, Le Divan Magique, Paris 1998; konu tizerinde gimdi bkz. H. inalcrk, "siyaset, Tic6ret, Kriltiir Etkilegrnesi", Osmanlr Uygarlryr,ll, Ankara: T.C. Kiilrrir Bakanh[r, 2003, 568-609. " N. Steensga ard, Carracks, Cariva,i an<i Companies, Copenhag en: 19i2. 25 E. Wallerstein,Tlrc Modern World Systent, I-III, New York: 1974-1980. 26 H. inalcrk, An Ecottorttic ancl Sociai History of tlre Ottonrcur Entpire,yay. H. inalcrk, Canrbridee: 1994,367-379 '-).-1
& I DoPu Batr Halil Inalak ipefi, Ttirk pamuklulan, Qin porseleni, pamuk, zeytinyafr ve kuru iizi.im vardr. Daha 1569'da Hollanda bagkaldrnsr onderi I. William Osmanh hriktimetine bagvurarak ispanya'ya kargr destek istemigti. Hollanda tticcartntn Levant'la faaliyetine kesinlikle 1570'lerde (kugkusuz daha once Franstz bayrafr altrnda) tanrk olmaktayrz (ilk Hollanda gemisinin Galata'ya geligi 1589). Bu ticaret hrzla geligerek Fransrz ticdretiyle rekabet eder duruma geldi. Bu donemde Hollanda giimtig paralart (rixdal-esedi GuruS) Osmanh pazannda akganrn yerini alacak kadar bollagtr. Hollanda Levant kumpanyasr I 625 tarihinde kuruldu.'' Hlz,la genigleyen tic6ret sonucu, Osmanh Sultanr 1612'de Hoilanda'ya, Fransa ve ingiltere'ye tanrnan ticdret imtiyazlannr ba[rgladr (ilk kapitiilasyon tarihi l612).ozetle, kapiti.ilasyonlann sagladrfr grivence sayesinde Osmanlr i.:lkesiyle geligen ticdret; ingiliz ve Hollanda kumpanya ticdretinin, bagka deyimle kapitalist ekonominin geligmesinde ilk temelleri atmrgtrr. T/ I\.AYNAKQA Kapitiilasyonlar ve Batr ticareti baghca gu iki aragtrrrnaruza dayanmaktadrr: 'imtiydzat" Encyclopaediaof Islam,lI. Baskr (Leiden: Brill) ve An Ecottonic and Social History of tlrc Ottonnn Empire,l, Cambridge 1994,.s. 3l5'379. Osman! Argivi: Ecnebi Defterleri, Francalu Defteri,nr.26/1. Public Record Office, SP 105i216, 334; British Museum, Ms. Or. Nr.9053, vr.282 Feridun Bey, MiinSeat, Il. 324,38 I -385,550. Mevkufiti Mehmed, gerh ve Terctine-i Miilteka'l-ebhur, istanbul 1320, I, 347-349;11,284. SirTh.Roe, I/re Negotiatiottsof sirthonusroe, 1621-l628,London l740,tiir.yer. Sir J. Porter, Obsenatiotrs on the Religiott, Law, Govennrent and Maruters of tlrc Turks, London t1'n.33',7-464. C. Peyssonel, TraitE sur la conmrerce de la nrer noire,paris 1787, I-II, t{ir.yer. E. Charridre, Nigociations de la France dans le kvant, Paris 1840-60, I-IV, ttir.yer. Treaties Between Turkey and Foreign Powers, 1535-1585, London 1855. G.M. Thomas, Diplonatarium Veneto- kvantinunr, Venice I 880-89, I-II. l. de Testa, Recueil des taraitis de Ia porte oltontane avec les puissances 4lrcngire.r, Paris 1864-96; I, 93-102, l4l-l5l ;Yll, 526-527, 548-554. M. Befin, Des capitulations et des trati4s de la France enoriett, Parisl870, s.59,89. Cevdet, Thrih, II, 135, 144, 184-203, 338-3431 lll,125-127,130, 270: Vl, 130; VllI, 107. Sir A. Paget, Diplomatic and Other Correspondetrce, London 1896, I-II, tiir.yer. G. Noradounghian, Recueil d'acte.r internationaux de I'Entpire ottotnon, Paris 1897, I, ll3-l 18, 165, 167-168, 270, 3 15.338, 408-409. P.Masson, Histoire du conunerce frangais dans le kvatil uu XVI( si?c/e. Paris 1897,l,417, 473. a.mlf., Hisroire du comnrercefrangais tlan.s Ie Levut au XVIIF.si?r:/e, Paris l9ll,ll,219. M ecelle-i U nitr - t B el e d iyye, l, 6'1 5-67 8, 68 I -685. Dtistfrr, Birinci Tertib, I, 16,18, 230. G. F. Abbott, Under the Turk in Constantinople, London 1920, s. 149. Ch. Roux, Les lchelles de Syrie et de Palesrine auxviif si?c/e, Paris 1928, s. 153, 171-193. Mahmoud Esad, Dn riginte des capitulations otbmanes, leur charactire Juridique d'apr?.s l'histoire et le.r textes, istanbul 1928. N. Sousa, The Capitulary Regime of Turkey, Baltimore 1933, tiir.yer. W. Foster, England's Quest of EasternTrade, London 1933,s.21-71. Yusuf Hikmet Bayur, Tiirk inhtdh Tarihi, Ankara 1940,IIVI, s. 156-162. G, Tongas, Les relations de la France avec I'Empire ottoman,toulouse 1942. Akdes Nimet Kurat, Tiirk-ingiliz Milnasebetlerinin Baslangrcr ve Gelisimi (1553-1610), Ankara 1953, s. l8l, 197; a.mlf. "ingiliz Devlet Arpivinde ve Kiitiiphanelerinde Tiirkiye Tarihine Ait Bazr Malzemeye Dair", DTCF, VII/I ( I 949), s. t-27. JJ I. Osman Turan, Tiirkiye Selguklulan Hakkmda Resmi Vesikalar, Ankara 1958, s. 108-l19, l2i-137. Fahri Dalsar, Tilrk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa'da ipekgilik, istanbul, 1960, s. l9l. A. C. Wood. A History of the lzvant Contpany,London 1964, s.ix-xii,7,27, 180-181. ismail Soysal, Fransz ihutali ve Tilrk Fransrz Milnasebetleri (t789-t802), Ankara 1964. s. 315- N. H. Biegman,The Turco Ragusan Relaitionship,The Hague-Paris 1967. W. Heyd, Yakut-Dogu Ticaret Tarihi (trc. Enver Ziya Karal), Ankara 1975, tiir.yer.. Halil inalcrk, "Ottoman Galata", Prentiire Rencontre International sur I'empire oltoman et la Turquie nrcderne (haz. E. Eldem), istanbul I991, s. 17-116; a.mlf., "Osmanh imparatorlulunun Kurulu; ve inkiqafr Devresinde Tiirkiye'nin iktisadi Vaziyeti Uzerinde Bir Tetkik Mtinasebetiyle", TTK Belleten, XV/60 (1951), s. 656-661. Mudheddt Mecmuast,l, istanbulh.1294,s. l4-35,36,52,83,90, t46; III (1297),s. r35-t4:,275-284.285-3t9. M. Tayyib Giikbilgin, "Venedik Devlet Argivi'ndeki Vesikalar Kiilliyatrnda Kanuni Sultan Siileyman Belgeleri", TTK Belgeler, ll2 (1964), s. l19-220. N. Steensgaard, "Consuls and Nations in the Levant", Scandinavian Economic Histom Review. XVll-2, Stockholm 1967, s. l3-55. 289. $erafettin Turan, "Venedik'te Tiirk Ticaret Merkezi",'TTK Belleten,XXXlUl26 (1968), s. 257- tt A. H. De Groor, Tlre Ottontan Empire and the Dutch Republjc, Leiden: 1978; bu donem Osmanhdoktore Hollanda iligkileri iizerinde Biilent An'nrn argiv belgelerine dayanan tezini beklemek gerekir.
DOGU BATI Uq AYLIK DU$UNCE DERGISI ISSN:r3o3-7242 }ay: z4 zoqlz4 Do$u Batr YaYrnlart adrna sahibi ve GEntr YauN Yiinrrrvrexi: Taqkrn Takrq Soxuulu Ynzl igr-eni Mtioiinii: SavaE Kose Anx,tm Trusircisi: SunaY AksoY Drg ii-iqxiler Sonunlusu: Kemal Altunbo$a Rrxrnrvr: Murat Varan Harxra iliqriun: $ermin Korkusuz YnvIn Kunulu Halil lnalcrk, E. Fuat KeYman' Mehmet Ali Krhqbay, Etyen Mahgupyan' Strleyman SeYfiO[tn, DoPan Ozlem' Ali Yaqar SanbaY D.erIsrr.q Kunuru TiilinBumin, Ufuk Coqkun, Cem Deveci, Nezih ErdoSan, Ahmet lnam, Hurun Btrleit Kahraman, Yusuf Kaplan' i"ii"f"q Kayalt, Nuray Mert, llber Ortaylt' Orner Naci SoYkan, llhan Tekeli, Mirze Mehmet ZorbaY S.eNer YiixnrurNi: Ozlem Ozkal DoFu Batl, yrlda dort sayr olmak Dzere Kairm, $ubat, MaYrs ve A$ustos aylannda YaYrnlantr. Doqu Batr ve Yazartn ismi kaynak eo;ierilerek ahntr YaPrlabilir' Imla ve noktalamalarda yazartn metnl esas ahnmrqtrr. Dergiye gonderilen yaztlartn yayrnlanrp vaytnlanmamasl YaYln kurulunun i.aru.tna ba$hdrr. Doiu Batr hakemli bir dergidir' Do[u Batr YaYlnlan Seianik Cad: )318 KrzrlaY/ANKARA Tel: o (3rz) 4z'5 68 64 I 425 68 65 Fax: o \3tz\ 384 34 37 E-mail: dogubatidergisi@)hotmarl'com www.dogubati'com frrsel Diizenleme: Tasanmhane Tanrtrm Ltd' Tel: o(jrz) 42687 3r E-maii: yardim@tasari mhane'com'tr Baskt: Cantekin Matbaactltk, A$ustos zoo3 r. Baskr: 4 ooo adet Onceki SaYrlar ve Abonelik igin: Tel: o (3rz) 425 68 65 v -nab Rpcmi. Pprsrrasive Images Docu Batt'oaru Savaq Gerge$i BanE ldeal; SAVA$ VE BARI$ CEuar BAri Axar Masumlar Oldrirlilemez-Masumlar Oldtirtilebilir: Vitoria, El Inca Ve Spinoza'da Iletiqim Hakkr "Masumlar Oldiinilebilir-Masumlar Oldiirtilemez " Nun BircE Cnrss. Bangr Olmayan Savas Halir inarcrr Osmanh'nrn Avrupa ile Barrqrkhsr: Kapitiilasyonlar ve Ticdret EnHeru Biiviixnrrncr Uluslararasr lligkilerdeki Savag incelemelerinde'tarih'in Metodololik Araq Olarak Kullanrmrna Bir BakrE Eunr BnGcr Kiiresel Savaqlarrn Egi$inde Kant ve Hegel'i Yeniden Okumak MusrREa KisnnoGru Kitle lmha Silahlarrnrn Yavrlmasr Sorunu ve Ttirkiye M. Ari Ku-rgrnv Savag ve Ekonomi Ari L. KanaosnaaNodlu Kendi Kaderini Tayin, Ulke Btitunlugii, Uluslararasr Istikrar ve Demokrasi SAVA$ VE BATI ll r05 r23 r43 r47 EnruGnur TunaN 161 r9 iludekiler SAVA$ VE DOGU Riisrru EnxaN -Fenur Bozcoz 173 Kabile-Aqiret Asabiyet ve Savaq SAVAS VE KADIN Mrrirv YEerrsoGru- Sirvrrrr,t CoEen 271 Savaq ve Patriarka: Savag ve Banqr Yeniden Dtigtinmek SAVAS VE MEDYA Bnxrs AyHat TanHeN 231 Gdrmek, Gozlemek, Savag ve Teknoloji Dirnusa QerernaE 245 Savaqr Aktarmak ve Anlamlandrrmak: Gazetecili$in Profesyonel Deperleri ve Yaygrn Medyanrn Tutumu QEVRE Giirciiw Tunn 2s7 Uluslararasr Orgritler ve Qevre runriye Qrrven OzEr,v 275 Global Siyasal Sistem ve Tiirkiye Uzerine Bir De$erlendirme OnHanv GiivENrIr 289 Ttirkiye r Ocak r98r'de Avrupa Ekonomik Toplulufl-u'na Uye Olabilir Miydi?