Yrd. Doç.Dr. Füsun EKMEKYAPAR 1
TÜRKMENLİ GÖLETİ HAVZASINDA KULLANILAN TARIM İLAÇLARI İÇİN ÇEVRESEL RİSK DEĞERLENDİRMESİ 2
1. GİRİŞ Tarımda ilaçlama, birim alandan daha fazla ürün elde etmek üzere kullanılan bir yöntemidir. Ancak fazla ürün alınması hedeflenirken, hava, toprak ve su gibi alıcı ortamların korunması da ihmal edilmemelidir. 3
AB çevre eylem programı ve pestisitlerin sürdürülebilir kullanımı için, pestisitlerin ruhsatlandırılması (91/414/EC) ve kalıntıların izlenmesine (396/2005/EEC) yönelik ayrıntılı düzenlemeler yapılmış ve komisyona üye ülkelerde uygulamaya konulmuştur.
AB, Su Çerçeve (2008/105/EC) amacı Direktifinin Üye ülkelerde yüzeysel ve yer altı su kaynaklarını yıkımdan ve toksik kimyasallardan korumak, spesifik kirleticileri izlemek ve Avrupa ölçeğinde yasaları oluşturmak ve kapsamlı hale getirmektir. Bu amaçla 33 adet öncelikli kirletici veya öncelikli tehlikeli madde komisyon tarafından belirlenmiştir (Von der Ohe v.d., 2011). 5
PESTİSİTLER Uçuculuk ve kalıcılık özelliklerinin bir sonucu olarak uygulandıkları yerlerden uzak mesafelere taşınabilirler. Atmosfere salınan pestisitler, abiyotik bozulmaya uğrayarak veya yaş/kuru çökelmeyle yeryüzüne geri dönerler. Çökelme, havada uçan pestisitlerin toprağa ve yüzeysel sulara ulaşması için en önemli yoldur.
Son zamanlarda birçok araştırmacı, hava, toprak, yüzeysel sular/yağmur suları, yeraltı suları, sediment, sebzeler/meyveler ve diğer gıda örnekleri ile yapılan konsantrasyon, kalıcılık, toksisite ve maruziyet ölçümleri üzerinden değişik pestisit risk değerlendirme yöntemleri geliştirmiştir 7
Bu çalışmada; Seçilen pestisitlerin tehlike sınıflama sistemine (THP) göre değerlendirmesi yapılarak, en düşük riske sahip pestisitten en riskli pestisite doğru bir sıralama yapılmıştır. Bu amaçla, Tekirdağ İli Marmara Ereğlisi İlçesi sınırları içerisinde bulunan Türkmenli Gölet Havzası çalışma alanı olarak belirlendi.
Böylece, havzanın tarımsal alanlarında halen kullanılmakta olan pestisitlerin risk durumları ortaya çıkarılarak alternatif çözüm üretme gerekliliği ortaya konulmuştur. 9
2. Spesifik Kirleticiler İçin Tehlike Sınıflama Sistemi (THP)
Pestisitler gibi öncelikli su kirleticilerini karşılaştırmak ve tehlike seviyeleri bakımından sınıflandırmak için geliştirilmiştir. Sistemin amacı, alıcı su ve toprak ortamlarının kalitesini yıkıma uğrattığı gibi insanlara zehirli olan, doğal hayata ve ekosistemin tamamına zarar veren kirleticileri sınıflamak için niceliksel bir yöntem oluşturmaktır. 11
THP Sistemi; Toksisite, tehlike ve kalıcılığın ölçülebilir faktörleri temelinde, ayrıntılı rakamsal bir sınıflandırması olarak tanımlanmaktadır. Bu niceleyici sınıflama, biyolojik birikime uğrayan bileşikleri gösteren bir büyültme faktörü (+) ve kanserojen bileşikler için kanserojenik etkilerini vurgulamak için c belirteci ile zenginleştirilmiştir. 12
THP Sistemi; Çevredeki maddelerin parçalanma oranları ile halk sağlığı için tehlikeli veya kalıcı olan, sucul ortamlarda zarara neden olan spesifik kirleticilerin konsantrasyonları ile ilgili olan logaritmik bir ölçek üzerinde yapılması gereken bir sınıflama sistemidir. Bu sistem, biyolojik birikime uğrayan maddeleri bir sembol ile gösteren, sıralı 3 adet ayrı sütundan oluşmaktadır. 13
1982 yılında OECD tarafından geliştirilen THP sistemi bu araştırmada kullanılmıştır ve Tablo 1 de bu sistemin bileşenleri kısaca tanımlanmıştır. 14
Tablo 1. Tehlike Sınıflama Sistemi (DHRSWP, 1982) LD50 H (İnsan Sağlığı İçin Tehlike) T 1/2 (Yarılanma Ömrü) P (Kalıcılık) 0 100g/kg 0 0-1 gün 0 10-1 g/l 1 10-1 g/kg 1 2-10 gün 1 10-2 g/l 2 10-2 g/kg 2 11-100 gün 2 10-3 g/l 3 10-3 g/kg 3 100-1000 gün 3 10-4 g/l 4 10-4 g/kg 4 10-5 g/l 5 10-5 g/kg 5 10-6 g/l 6 10-6 g/kg 6 10-7 g/l 7 10-7 g/kg 7 LC50 T (Toksisite ) 100g/l 15
3. THP Sisteminin Türkmenli Gölet Havzasına Uygulanması
Çalışma alanı olan Türkmenli Göleti, Yeniçiftlik Beldesi nin 1 km kuzeydoğusunda ve Kum Deresi üzerinde bulunmaktadır 1989-2001 yılları arasında sulama ve içme suyu amaçlı inşa edilmiştir. Göletin toplam hacmi 15290 hm3, aktif hacmi ise 14.24 hm3 tür. 28 Haziran 2005 tarihinde DSİ ile imzalanan protokol gereği, gölet sularının %74.72 si sulama ve %25.28 i içme suyu olarak Marmara Ereğlisi beldesine hizmet etmektedir. ve Yeniçiftlik 17
18
Türkmenli Göletinin, tarımsal arazilerin sulanmasında kullanılmasının yanında, özellikle de içme suyu temini amaçlı kullanılması sebebiyle gölete yayılı kirletici kaynaklardan gelen yük önemlidir. Gölet etrafında ilaçlama yapan çiftçiler, etrafta başka bir olanak bulunmadığı için, ilaç kaplarını ve ilaçlama makinelerini gölette yıkamakta ve göletin kirlenmesine katkıda bulunmaktadırlar. 19
Türkmenli Göletinden; Türkmenli Göletinden temin edilen içme suyu ile ilgili İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik uyarınca herhangi bir analiz raporu bulunmamaktadır. Yapılan incelemelerde içme suyu kaynağı olarak kullanılan Türkmenli Göleti nin su kalitesi ile ilgili yıllık olarak değerlendirme ve izleme raporlarının bulunmadığı belirlenmiştir. 20
Gölet havzasında tarımsal kullanım alanı 2000 da olup, bu alanın 150 dekarında meyvecilik, kalan kısmında ise buğday ve ayçiçeğine ilave olarak silajlık mısır ve macar fiği gibi yem bitkileri tarımı yapılmaktadır 21
Tablo 2. Türkmenli Göleti Havzası nda kullanılan pestisit miktarları ve alan dağılımı (Anonim, 2011) Parametre Değer Gölet hacmi, (hm3) 15290 Kullanılan pestisit sayısı 22 Pestisit tüketimi, (kg/da/yıl) 510 Pestisit tüketimi, (L/da/yıl) 753.5 Tarımsal alan, (da) 2000 Meyve bahçesi, (da) 150 Buğday+Ayçiçeği+Yem 1850 22
Tablo 3. Gölet Havzasında kullanılan pestisitlerin belirlenen tehlike sınıfları (EXTOXNET, 2011; PAN, 2011) Pestisit Thiram Chlorpyrifos-ethyl Dichlorvos Fenthion Malathion Deltamethrin Trifluralin Diclofob-methyl Fenoxaprop-Pethyl 2,4 D Difenoconazole Cypermethrin Bakır sülfat LD50 (mg/kg) 620 Kalıcılık (gün) 15 Toksisite-TehlikeKalıcılık Sınıfı (THP) 4:2:2 0.009 0.004 1.33 0.06 0.001 0.02 1.36 1630 25 180 1000 128 10.000 693 60 7 34 25 7 45 57 5:1:3 5:2:1 3:1:2 5:1:2 6:1:2 5:0:2 3:3:2 0.1224 1.0 0.8 0.0002 0.39 3150 375 1453 300 472 90 7 145 23 1 4:2:2 3:1:1 4:3:2 6:1:2 3:1:0 LC50 (mg/l) 0.23 23
Tehlike sınıfları belirlenen pestisitlerin risk seviyelerine göre küçükten büyüğe doğru sıralaması verilmektedir. Meyve bahçelerinde kullanılan bakır sülfat sülfat grubu, thiram ise karbamat grubu bir fungusittir. 24
İnsektisitlerden ise bir organofosfat olan fenthion ve dichlorvos, yine meyve bahçelerinde kullanılan başka bir organofosfat olan, malathion ve bir pyrethroid grubu olan deltamethrinden göreceli olarak daha az tehlikelidir. 25
Tablo 4. Türkmenli Göleti Havzası nda kullanılan pestisitlerin göreceli risk seviyeleri Pestisit 2,4 D Fenthion Trifluralin Bakır sülfat Dichlorvos Thiram Risk seviyesi, THP 3:1:1 3:1:2 5:0:2 3:1:0 5:2:1 4:2:2 Kapsamlı THP değeri T+H+P 5 6 7 7 8 8 Fenoxaprop-ethyl Diclofob-methyl Malathion 4:2:2 3:3:2 5:1:2 8 8 8 Chlorpyrifos-ethyl Deltamethrin Difenoconazole Cypermethrin 5:1:3 6:1:2 4:3:2 6:1:2 9 9 9 9 26
3. Sonuç
Gelişmiş ülkelerde pestisit yönetiminde en etkin yönetim stratejisi olarak risk analizi ve risk değerlendirmesi kullanılmaktadır. Türkiye de sistematik olarak yürütülen kalıntı izleme (monitoring) programları, sınırlı miktarda ve birbirinden bağımsız olarak yapılmaktadır. Ülkemizde mevcut ruhsatlı pestisitlerin, halk sağlığı açısından risk analizlerinin yapılarak yeniden değerlendirilmesine ve ruhsatların güncellenmesine ihtiyaç vardır. Ancak, hava, toprak ve su gibi alıcı ortamlarda pestisit ölçümü için gerekli alt yapının tamamlanması, bu konu ile ilgili veri bankalarının oluşturulması gereklidir. 28
Pestisitlerin fiziksel ve kimyasal özellikleri yanında biyolojik aktiviteleri, kalıntı miktarları, toksikolojik ve ekotoksikolojik özellikleri belirlenmeli ve bu konuda uluslararası standart analiz metotları ve teknolojileri ile uyum sağlanmalıdır. Tarım ilaçlarının yanlış ve bilinçsizce kullanımına devam edildiği ülkemizde, çiftçilerin iyi tarım uygulamalarına yönlendirilmesi ve çevre konusunda bilinçlendirilmesi, yerel yönetimlerin ve üniversitelerin öncelikli hedefleri arasında olmalıdır. 29
İLGİNİZ ve DİKKATİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER 30