Prof. Dr.Lütfi AKCA Müsteşar

Transkript

1 Doğal kaynakların korunması ve sürdürülebilir yönetiminin sağlanması 21.yy da insanlığın en önemli sorunlarından biri olmaya devam etmektedir. Dünya nüfusundaki hızlı artışla beraber, doğal kaynakların hızla tüketilmesi, düzenli yerleşim alanlarının daralması, çevre kirliliği ile ilgili problemler, ülkeleri ortak çözüm arama yolunda giderek daha sıkı bir işbirliğine yöneltmektedir. Çevreyi korumak ve bize emanet edilen bu paha biçilmez değeri gelecek kuşaklara aynı şekilde, hatta daha da iyileştirilmiş bir biçimde devredebilmek için çevreyi oluşturan tüm bileşenler bir bütün olarak düşünülmeli ve bütünün parçalarından herhangi birisinde meydana gelecek bozulmanın diğer parçaları da etkileyeceği bilinci geliştirilmelidir. Bu düşünceden hareketle, Bakanlığımızca çevreyi oluşturan unsurlardan belki en önemlisi olan su kaynaklarının korunması için bütüncül bir yaklaşım getiren havza yönetimi stratejisi benimsenmiştir. Su kaynaklarımızın havza bazında korunması ve kirlilikle daha etkili mücadele için planlı bir dönem başlatılmıştır. Bu maksatla; su kirliliği ile mücadele tüm yönleriyle düşünülerek Atıksu Arıtımı Eylem Planı, Katı Atık Eylem Planı ve Havza Koruma Eylem Planları hazırlanmış, yapılması gereken işler ve öncelikler belirlenmiştir. Havza Koruma Eylem Planları ile su kaynaklarımızın mevcut su kalitesinin iyileştirilmesi, yine kısa, orta ve uzun vadede korunabilmesi için; nitelikleri ve koruma-kullanma dengesi çerçevesinde koruma ilkeleri belirlenerek, böylece havza bazında gelişmelere ve kullanımlara kontrollü bir şekilde yön verilmiştir. Diğer taraftan Havza Koruma Eylem Planları, Avrupa Birliği adaylık sürecinde olan Türkiye için oldukça önemlidir. Su Çerçeve Direktifi (ŞÇD) ne göre hazırlanması gereken Nehir Havzası Yönetim Planı (NHYP) önemli bir başlangıç noktası teşkil etmektedir. Havza Koruma Eylem Planları hazırlanırken havzalar; su kalitesi, insan kaynaklı baskılar ve kirletici kaynaklar, korunan alanlar ile içme suyu kaynakları itibariyle önceliklendirilerek havza koruma tedbirleri bu önceliklere göre belirlenmiştir. Sorumlulukları çerçevesinde ilgili kurumlarımızın; Havza Koruma Eylem Planlarının hazırlanması ve uygulanması safhasında, katkı ve desteklerini bekliyoruz. Havza Koruma Eylem Planlarının hazırlanması sırasında büyük özveriyle çalışan ilgili kurum, kuruluş, sivil toplum örgütleri, üniversite temsilcileri ve Bakanlığımız merkez ve taşra teşkilatı personeline teşekkür ederim. Prof. Dr.Lütfi AKCA Müsteşar 1

2 HAVZA YÖNETİMİ Havza yönetimi, bir su toplama havzasında, ekolojinin temel esasları dikkate alınarak, toplumun sosyal, kültürel ve ekonomik kalkınmasını sağlayacak şekilde doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımının planlanması, geliştirilmesi ve yönetilmesi olarak tanımlanmaktadır. Son yıllarda hızlı nüfus artışına paralel olarak artan su talebine karşı, uygun kaynak varlığının azlığı ve gün geçtikçe gelişen sanayi ve tarımsal faaliyetlere bağlı olarak aşırı kullanım ve kirlilik oluşumu nedeniyle ortaya çıkan sorunlar, özellikle havza bazında su kaynakları yönetiminin önemini bir kat daha artırmıştır. Havza yönetimi, su kaynaklarında miktar ve nitelik açısından meydana gelen değişikliklerin gözlenmesi, herhangi bir olumsuz durumda gerekli önlemlerin alınması açısından önem taşımaktadır. Havzanın bir bölümü için sorun yaratmayan bir problemin diğer bölümü için zamanla büyük sorunlara neden olacağı düşünülerek kaynağın korunması için sistemin bir bütün halinde incelenmesi sağlanmalıdır. Su kaynakları üzerinde yapılacak her müdahalenin sürdürülebilir, koruma-kullanma ilkeleri doğrultusunda akılcı politikalar içermesi çok net bir gerekliliktir. Su kaynakları üzerindeki artan tüketim talepleri, kaynaklardan yararlananlara eşit fırsatlar ve faydalar sağlayacak şekilde sürdürülebilir özelliklere sahip olmalıdır. Bu da, nehir havzalarının kaynaktan başlayarak bir bütünlük içerisinde ele alınmasını, havzadaki mevcut kirletici kaynaklarının değerlendirilmesini, diğer bir ifade ile havza planlaması yapılmasını gerektirmektedir Sayılı Çevre ve Orman Bakanlığı Teşkilât ve Görevleri Hakkında Kanun un 9. maddesinde Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü ne Su kaynakları için koruma ve kullanma plânları yapmak, kıta içi su kaynakları ile toprak kaynaklarının havza bazında bütüncül yönetimini sağlamak için gerekli çalışmaları yapmak görevi verilmiştir. Ayrıca 2004 Tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nin 5. maddesinde, Havza Koruma Eylem Planları, DSİ Genel Müdürlüğü ve ilgili kuruluşların görüşleri alınarak Çevre ve Orman Bakanlığınca yapılır ve/veya yaptırılır. ifadesi yer almaktadır. Havza Koruma Eylem Planları (HKEP) hazırlanması çalışmaları, Avrupa Birliği (AB) adaylık sürecinde olan Türkiye için tüm AB su direktiflerinin çerçevesini oluşturan ve 2000 yılında yürürlüğe giren Su Çerçeve Direktifi nin gereklerinin yerine getirilmesine katkı sağlayacak ve direktifin gerekliliklerini içeren Nehir Havzası Yönetim Planlarının oluşturulması ve uygulanabilmesi sürecinin altlığını oluşturacaktır. 2

3 ÖNCELİKLİ HAVZALAR ÇOB tarafından 25 Nehir Havzasında kirlilik durumu, baskı ve etkiler, içmesuyu ve korunan alanlar dikkate alınarak havzalarda önceliklendirilme yapılmıştır. Yapılan önceliklendirme doğrultusunda 25 adet hidrolojik havza içerisinden, 11 inin koruma eylem planının hazırlanması işi Türkiye deki 11 Havzanın Havza Koruma Eylem Planları Hazırlanması isimli proje kapsamında ÇOB Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü (ÇYGM) tarafından, TÜBİTAK ın proje yürütücülüğünde başlatılmıştır. 25 Hidrolojik Havza Proje kapsamındaki havzalar aşağıda yer almaktadır: 1) Burdur Havzası 2) Büyük Menderes Havzası 3) Ceyhan Havzası 4) Kızılırmak Havzası 5) Konya Kapalı Havzası 6) Kuzey Ege Havzası 7) Küçük Menderes Havzası 8) Marmara Havzası 9) Seyhan Havzası 10) Susurluk Havzası 11) Yeşilırmak Havzası 3

4 ÖNCELİKLİ HAVZALAR Proje Çalışma Havzaları Türkiye İstatistik Kurumu 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sayım sonuçlarına göre, proje kapsamında yer alan yerleşimlerin toplam nüfusu ile Türkiye nüfusunun %52 sine; alan bazında dağılımı yapıldığında ise Türkiye nin %40 ına karşılık gelmektedir. 48% 52% 40% 60% Proje Bölgesi Toplam Nüfus Proje Bölgesi Dışı Toplam Nüfus Proje Bölgesi Toplam Alan Proje Bölgesi Dışı Toplam Alan 4

5 HAVZALARIN GENEL DURUMU Havzadaki paydaşlardan alınan; Coğrafi ve Meteorolojik Durumu, Arazi Kullanımı, Tarım ve Hayvancılık Durumu, Sanayi ve Madencilik Faaliyetleri, Korunan Alanları, Su Kaynakları, Baskı ve Etkiler ile Sıcak Noktalar gibi havzayı tanımlayan bilgiler derlenmiş ve bu bilgiler Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ortamında haritalandırılmıştır. Yerleşimler Arazi Kullanımı Hidroloji Korunan Alanlar 5

6 ÇEVRESEL ALTYAPI Arazide yapılan çalışmalarda; kentsel atıksu, endüstriyel atıksu ve katı atık durumu tespit edilmiştir. Bu kapsamda aralarında İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Konya, Bursa, Kocaeli, Kayseri büyükşehir belediyelerinin de yer aldığı 1435 yerleşim yeri ziyaret edilmiş; 192 adet evsel atıksu arıtma tesisi (AAT), 1295 adet düzensiz katı atık depolama sahası, 29 adet düzenli katı atık depolama sahası, 651 adet sanayi tesisi 70 adet OSB yerinde incelenmiştir. Çevresel Altyapı Tesisleri 6

7 ÇEVRESEL ALTYAPI Arazi Ekibi ve Çalışmaları 7

8 SU KALİTESİ Su kalitesi sınıflamaları için DSİ den temin edilen yüzeysel su kaynaklarına ait yıllarını kapsayan ölçüm ve analiz verileri kullanılmıştır. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1, Kıta içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre kalite kriterleri esas alınarak yüzeysel su kalite sınıfları belirlenmiştir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu durumlarda her DSİ istasyonu için organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametrelerden olan KOİ, BOİ5, NH4-N, NO2-N ve NO3-N cinsinden su kalitesi sınıfları (I,II,III,IV) tespit edilmiştir SKKY Tablo 1 de verilen ana parametre gruplarına (A,B,C,D) göre de su kalite sınıfları (I,II,III,IV) belirlenmiştir. Akarsu Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları Buna göre her bir havzada su kalitesi açısından öncelikle önlem alınması gereken noktalar ortaya konulmuştur. 8

9 KİRLİLİK YÜKLERİ Proje kapsamında havzalarda yer alan başlıca kirletici kaynaklar tanımlanmıştır. Bu doğrultuda, havzadaki noktasal ve yayılı kaynaklar ile bunların toplamından oluşan besi maddesi (nutrient) yüklerinin (azot ve fosfor) yıllara göre dağılımı hesaplanmıştır. Mevcut veriler doğrultusunda kirletici kaynakların geçmişten bugüne nasıl değiştiğinin tespit edilmiş ve geleceğe yönelik tahminler yapılmıştır. Kirlilik Kaynakları Noktasal Kaynaklar Kentsel atıksu deşarjları Endüstriyel atıksu deşarjları Katı atıkdüzenli depolama sızıntı suları Rehabilite edilen düzensiz depolama sızıntı suları Yayılı Kaynaklar Tarımsal faaliyetler Gübre kullanımı Pestisit kullanımı Hayvancılık faaliyetleri Katı atıkdüzensiz depolama sızıntı suları Foseptik çıkış suları Arazi kullanımı Atmosferik taşınım Kirlilik Kaynakları Bir havzadaki noktasal kirleticiler; arıtıldıktan sonra ve/veya arıtılmadan alıcı ortamlara deşarj edilen kentsel atıksu, endüstriyel atıksular, düzenli depolama sahalarından kaynaklanan sızıntı sularıdır. Bu kaynaklardan gelen toplam kirlilik yükü genel olarak kentsel ve endüstriyel yüklerin toplamından oluşmaktadır. Su kaynaklarındaki kalitenin iyileştirilmesi ve korunması için noktasal kirleticilerin yanı sıra, su ve havza kirlenmesi üzerinde büyük etkisi olan yayılı kirleticilerin belirlenmesi ve kontrolü de son derece önemlidir. Ülkemizde tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yaygın olması bu kirleticilerin dikkate alınmasının gerekliliğini bir kat daha arttırmaktadır. Havzalarda Oluşan TN ve TP Yükleri 9

10 KİRLİLİK YÜKLERİ Kirlilik yükü hesaplamalarında, gelecekte havzada gerçekleştirilecek olan koruyucu faaliyetler sebebiyle doğal yapının daha fazla bozulmasının önleneceği, bu sebeple gelecek yıllarda kirlilik oluşumunda bir iyileşme olacağı öngörülmektedir. Buna bağlı olarak su kaynakları üzerindeki baskıların azalması ve neticede su kalitesinde artış gerçekleşmesi beklenmektedir. Havzalarda Oluşan Yayılı TN Yükleri Havzalarda Oluşan Yayılı TP Yükleri 10

11 PROJE SONUÇLARI Kentsel AAT Planlamaları Kentsel AAT planlama ve fizibilite çalışmaları, Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması Projesi nin en önemli çıktılarından birisidir. Proje kapsamındaki tüm yerleşim birimleri için; Kentsel Atıksu Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü Yönetmelikleri nde belirlenen hususlar ışığında, mevcut AAT lerin yenileme ve kapasite artışının tespiti, Kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, Planlanan tesisler için fizibilite çalışmalarının yapılması, AAT lere atıksu taşıyacak kolektör hatlarının güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması gibi faaliyetleri kapsamaktadır. Planlanan kentsel atıksu arıtma tesisleri özellikleri ile birlikte CBS ortamında yerini almıştır. 11 Havza Mevcut ve Planlanan AAT ler 11

12 İlk Yatırım Maliyeti (Euro) PROJE SONUÇLARI Kentsel AAT Planlama Maliyet Analizi Çevre Kanuna göre müstakil olarak planlanan AAT lerin hizmet ettiği belediye nüfusu den fazla ise AAT nin işletmeye alma yılı 2010, arasında ise 2012; arasında ise 2014; den az ise 2017 olarak alınmıştır. Çalışılan havzaların toplamında seçilen arıtma senaryosunda planlaması yapılmış ve işletmeye alınması için; 2010 yılına kadar süresi olan AAT lerin ilk yatırım maliyeti (İYM) , 2012 yılına kadar süresi olan AAT lerin İYM , 2014 yılına kadar süresi olan AAT lerin İYM , 2017 yılına kadar süresi olan AAT lerin İYM dur. Sonuç olarak 30 yıl içinde yapılması gereken toplam ilk yatırım maliyeti olacaktır. Tüm Havzalar İçin Planlanan Kentsel AAT'lerin İlk Yatırım Maliyetleri N< <N< <N< N> * Yıllar (*) Nüfusu 'den fazla olan yerleşim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiş olan AAT'ni işletmeye almak için aşılmaması gereken süredir. Ancak bu süre dolduğundan iş takviminde 2012 yılı olarak öngörülmüştür. 12

13 PROJE SONUÇLARI Havza Koruma Eylem Planı İş Takvimi Proje kapsamında yapılan çalışmalar neticesinde havzadaki sorunlar ve çözüm önerilerine yönelik Eylem Planları hazırlanmıştır. Eylem planlarında yapılması gereken işler yılları arasında, kısa-orta ve uzun vade olarak sıralandırılmıştır. Eylem Planı Takvimi Su-Atıksu Yönetimi, Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi, Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi, Ağaçlandırma Erozyon Kontrolü Mera ve Islah Çalışmaları, Sıcak Noktalara Getirilecek Önlemler, Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması gibi ana başlıklardan oluşmaktadır. Bu süreçte ilgili faaliyetten sorumlu kuruluşlar önerilmiştir. Havza Koruma Eylem Planı İş Takvimi 13

14 PROJE SONUÇLARI Coğrafi Bilgi Sistemi Proje kapsamında üretilen tüm veriler CBS ortamında ÇOB sistemi ile entegre edilecek şekilde hazırlanmıştır. Bütüncül bir yaklaşımla CBS ile 11 havza için yapılan çalışmaların tamamlanmasında elde edilen faydalar aşağıda özetlenmiştir. Mevcut veriler bazında her türlü hesaplama ve sorgulamaların yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teşkil edebilecek bilgilerin üretilmesi ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olmuştur. Havzalar bazında toplanmış tüm veriler, CBS ortamına aktarıldığı için zaman içerisinde gerek yeni toplanmış, süreç içerisinde toplanan veri ve gerekse mevcut verilerin güncellenmesi daha kolay ve ucuz olmuştur. Havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin belirlenmesi ve çözümünde oluşturulan CBS önemli bir altlık olmuştur. Oluşturulan CBS tabanı sayesinde, havzalar bazında zamanla artacak veri ve bilgi yoğunluğu karşısında verilerin daha hızlı ve doğru bir şekilde analiz edilmesine olanak sağlanmıştır. Havzalar bazında oluşturulan CBS altlığının zaman içerisinde güncellenmesiyle özellikle arazide yapılan çalışmaların sağladığı katkıları havzalar genelinde takip etmek mümkün olmuştur. Coğrafi Bilgi Sistemi Çalışmaları 14

15 BİLGİ PAYLAŞIMI Proje Paydaş Toplantıları Proje çalışmaları sırasında oluşan bilginin paylaşılması için her bir havzada 4 er defa olmak üzere paydaş toplantıları düzenlenmiştir. Bu toplantılar, ÇOB, İl Çevre ve Orman Müdürlükleri, TÜBİTAK MAM Proje personeli, DSİ, İller Bankası, İl Özel İdareleri, Tarım İl Müdürlükleri ve havzada yer alan Sivil Toplum Kuruluşlarının katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Toplantı Fotoğrafları 15

16 BİLGİ PAYLAŞIMI İnternet Sayfası Yapılan çalışmalar oluşturulan internet sayfası vasıtasıyla paylaşılmıştır. 16