6.BÖLÜM PARA Bu bölümde, paranın tanımı yapılacak ve ekonomik hayattaki fonksiyonları, para türleri ve para sistemleri tanımlayıcı nitelikte açıklanacaktır. 1.Paranın Tanımı Para, mal ve hizmet alışverişinde kullanılan, insanlar tarafından kabul gören, mal ve hizmetlerin değerlerini fiyat olarak ölçen, hesap birimi, tasarruf, ödünç vermealma ve değişim aracıdır. 2.Paranın Fonksiyonları Paranın genellikle kabul gören dört fonksiyonu vardır: Değişim Aracıdır: Para mal ve hizmetlerin değiştirilmesinde kullanılır. Herkesçe tanınır ve kabul edilir. Eğer para olmasaydı bakkaldan alışveriş yapılırken büyük zorluklar çekilirdi. Örneğin, bir kilo elma almak için sizin sahip olduğunuz mallardan vermek gerekecekti. Restoranda ziyafet çekmek için yine sahip olduğunuz başka bir değeri vermeniz veya bulaşık yıkamanız gerekebilirdi. Hem de bakkalın veya restoran sahibinin vermeyi teklif ettiklerinizi kabul etmesi gerekirdi. Yoksa, alışveriş yapamaz veya aç kalırdınız. Aldığınız mallara karşılık sizin mallarınızdan verebilmeniz için, mallarınızın kolay taşınması da gerekirdi. Örneğin, bir ineğiniz varsa, alışverişe gittiğinizde, alaca-
94 MAKRO İKTİSADA GİRİŞ ğınız mallara karşılık vermek için, onu da yanınızda taşımanız gerekecekti. Kolay mal beğenemeyenler ve tüm mağazaları dolaşanlar içinş bu çok yorucu olur. Ayrıca, vermek istediğiniz malların bölünebilir olması gerekir. Örneğin, bakkaldan 2 kilo şeker aldığınızda ineğinizin bir bacağının yarısını vermeniz gerekecekti. Paranın olmadığı dönemlerde, böyle yöntemler kullanılırdı. Çok büyük zorluklar çekilirdi. Buna takas denilmektedir. İlk zamanlar taşınabilen, bölünebilen, çok kişi tarafından kabul edilebilen, deniz kabuğu, keçi boynuzu gibi bazı mallar para olarak kullanıldı. Sonraları altın ve gümüş madenleri para olarak kullanılmaya başlandı. Onların da çalınma riski ve saklanma zorlukları ortaya çıktı. Günümüzde, hepsinin yerini kağıt ve metal para almıştır. Kağıt parayı cebinize koyduğunuzda istediğiniz yere taşıyabilirsiniz, herkes tarafından kabul edilir, bozdurulabilir, sadece bir kısmı harcanabilir, taklit edilmesi zordur. Para Ölçü Birimidir: Malların ve hizmetlerin değeri para ile ölçülmektedir. Her mal veya hizmetin bir fiyatı vardır. Bu da hangi ülkede veya nerede olursa olsun, bir para cinsinden açıklanır. Dolar, Euro veya Lira gibi para birimleri cinsinden açıklanması bu özelliği değiştirmez. Değer Biriktirme ve Borç-Alacak Aracıdır: Ak akçe kara gün içindir atasözü, varlıkların bir kısmının her ihtimale karşı tasarruf edilmesini önerir. Varlıklarınızı ileride harcamak üzere saklamanız gerekebilir. Buna tasarruf denir. İleride çocuklar büyüyünce onları okutmak, evlendirmek, ev almak, yazın tatile gitmek için bir kenara varlıklarınızın bir kısmını ayırmanız gerekir. Ayırdıklarınızın harcama zamanı gelinceye kadar bozulmaması gerekir. İşte para bu özelliklere sahiptir. Tasarruf yapılmasını kolaylaştırır. Para olmasaydı, komşunuz veya arkadaşınız sizden borç istediğinde ona borç vermekte zorluk çekerdiniz. Geri almada da, aynı değeri tutturamayabilirdiniz. Para borç verme ve geri almayı kolaylaştırır. Nasrettin Hoca gibi, kazanı borç verip, sonra da kazanın doğurması veya ölmesi gibi sorunlarla karşılaşmazsınız. Ekonomiyi Yönlendirir (Para Politikası): Günümüzde para politikası hayli fazla kullanılır. Merkez bankasının piyasadaki para miktarını (para arzını) artırması veya azaltması, ekonominin bütün dengelerini değiştirebilir. Piyasada para bollaştı mı faizler düşer, kıtlaştı mı faizler yükselir. Buna para politikası denir. Faizlere bakarak kredi almak isteyenlerin kararları değişebilir. Gelirlerini tasarruf etmek veya harcamak için karar verenler de faizlere bakarlar. Eğer
PARA 95 faizler yüksekse, yatırım yapmak isteyenler veya ihtiyaçlarını görmek için kredi alması gerekenler vazgeçerler. Ancak, yine faizler yüksekse, elinde geliri olanlar, bunu harcamayıp bankada faize yatırabilirler. Yatırım yapılıp yapılmaması da, harcama yapılıp yapılmaması da bir ekonomiyi çok etkiler. Ayrıca enflasyonla mücadele için de para arzı kısılır. Böylece, daha fazla tasarruf yapılması, harcama yapılmaması yani talebin azalması sağlanır. Ekonomiyi canlandırmak için para arzı artırılır ve faizler düşürülür. Özellikle de günümüzde, paradan para kazanılmaktadır. Ekonomi para ile yönlendirilmektedir. 3. Paranın Türleri Başlıca para türleri, mal para, temsili para, kaydi para, para benzerleri, plastik paralar ve konvertibl dövizdir. Şimdi bu para türlerini sırasıyla inceleyelim. a)mal Para Bu tür paraların, metal olarak değeri ile satın alma gücü olarak değeri birbirine eşittir. Külçe halindeki gümüş, altın, bakır gibi metaller, para olarak kullanılmıştır. Bunları ister metal olarak satın, isterseniz satın aldığınız bir mal veya hizmete karşılık verin aynı değerdedir. Germen kanunları cezaları sürü hayvanları cinsinden tespit etmekteydi. Eski çağlarda balık, deniz taşları, keçi boynuzu, zeytinyağı, kumaş, çivi, kolye, değerli taşlar veya elmaslar da mal para olarak kullanılmıştır. Daha sonraları, altın, gümüş ve bakır gibi değerli metallerden, günümüzdeki bozuk paralar gibi paralar yapılmış, bunlara sikke adı verilmişti. İster para olarak kullanılsın, ister altın olarak kuyumcuya satılsın aynı değere sahiptiler. Bir malın para olarak kabul edilebilmesi için, herkes tarafından talep edilmesi, dayanıklı, bölünebilir ve saklanabilir olması gerekir. b)temsili Para Temsili para, genellikle taklit edilmesi zor kağıtlara yazılmak suretiyle ortaya çıkmıştır. Altın ve gümüş gibi mal paraların taşıma zorluğu, aşınması, hile kaldırması, çalınma riski, basımının pahalı olması gibi nedenlerle, bunları ellerinde bulunduranlar, o zamanki adıyla sarraflar, şimdiki adıyla kuyumculara bu paralarını emanet bırakmaya başladılar. Sarraflar da onlara, emanete aldığına dair bir makbuz vermekte idi. Makbuzu elinde bulunduranlar üzerinde yazılı olan miktardaki altın veya gümüşü sarraflardan geri alırdı. Her alışveriş için, emanetteki madenleri geri almak yerine, eldeki makbuzları vermek daha zahmetsiz bir işti ve öyle yapılmaya başlandı. Böylece emanetteki altın ve
96 MAKRO İKTİSADA GİRİŞ gümüşleri temsil eden makbuzlar, temsili para haline geldi. Bunlara altın veya gümüş sertifikaları denilirdi. Sonraları sarrafların karşılıksız makbuz vermesi, elinde makbuzu olanlara altını verememesi gibi yolsuzluklar ortaya çıktı. Bunun üzerine o zamanki devlet yöneticileri duruma el koydu. Kağıt parayı kendileri çıkardı. Her kağıt paranın üzerinde yazan bir altın karşılığı vardı. Kağıt paralar alışverişte kullanılmakta, istendiğinde de kağıt para verilip karşılığı olan değerli maden alınmakta idi. Önce çıkarılan kağıt paraların karşılığı olan metaller tam miktarında verilirdi. Sonraları yarı karşılık sistemi çıktı. Paranın satın alma gücünün tam karşılığı metal değil de, daha azının geri verilmesi garanti edildi. 16. yüzyıldan 1914 yılına kadar aralıksız böyle bir sistem uygulandı. Buna altın para sistemi denilir. Günümüzde ise temsili paraların böyle bir özelliği yoktur. Kağıt paralar, merkez bankaları tarafından basılmakta olup altına çevrilme zorunluluğu yoktur. Mal değeri yoktur, sadece satın alma gücü vardır. Sadece kağıt paralar değil, metal paralar da aynı özelliğe sahiptir. Metal paraların satın alma gücü, metal değerinden daha yüksektir. c)kaydi Para (Banka Parası) Kaydi para, bankalardaki vadesiz mevduata denilir. Günümüzde harcama amacıyla bir miktar para bankada tutulur. Bu paraların hepsi nakit olarak çekilmez. Bankada bu şekilde tutulan vadesiz mevduat, kredi isteyenlere kredi olarak verilebilir. Kredi sahipleri de hepsini nakit olarak almazlar. Günümüzde genellikle çekler veya plastik kartlarla ödemeler yapılır. Ama vadesiz mevduat karşılığı nakitler bankanın dışına çıkmaz. Banka bu paraları tekrar kredi olarak verebilir. Böylece bankada sanal olarak para yaratılmış olmaktadır. Bankalar topladıkları mevduatın hepsini kredi olarak veremez. Yasal karşılık oranını ayırdıktan sonra geri kalanını kredi verebilir. Yasal karşılık oranlarını merkez bankası belirler. Ekonominin mevcut durumu veya gelecekteki gelişmeleri göz önüne alınarak, yasal karşılık oranları değiştirilebilir. Bankaların yarattığı kaydi parayı hesaplarken yasal karşılık oranlarını çıkarmak gerekir. Yasal karşılık kesilmesinin nedeni, bir kriz durumunda mevduat sahiplerinin paralarının geriye ödenmesini garanti altına almaktır. Bir bankada kaydi para şöyle yaratılır: İlk olarak, bankaya 1000 TL lik vadesiz mevduat yatırılsın. Yasal karşılık oranı %10 olsun. Banka aldığı mevduatın %10 unu yani 100 TL sini yasal karşılık oranı olarak merkez bankasına yatırır. Banka, geriye kalan 900 TL yi müşterilerine kredi olarak verebilir.
PARA 97 Kredi olarak verilen 900 TL bankadan çekilmezse ve vadesiz mevduat olarak tutulursa, bu yeniden yatırılmış bir mevduat gibidir. Banka, bu 900 TL nin de %10 unu yani 90 TL yi merkez bankasına kanuni karşılık oranı olarak yatıracak ve geriye kalan 810 TL yi bir başka müşterisine kredi olarak verebilecektir. Böylece 810 TL kaydi para banka tarafından yaratılmış olur. Vadesiz mevduat banka sisteminin dışına çıkmadan, çekle veya plastik kartlarla hesaptan hesaba aktarıldığı sürece, kredi verilebilecek mevduat sıfıra inene kadar bu süreç devam edecektir. Böylece de kaydi para veya banka parası yaratılmış olacaktır. Bir miktar mevduat yatırıldığında, sonuçta ne kadar kaydi para yaratılacağını hesaplamak üzere bir formül vardır: 1 r K = A K : Yaratılan kaydi para r A : Mevduat olarak yatırılan ana para r : Yasal karşılık oranı Örnek: Bankaya yatırılan mevduat 1000 TL ve yasal karşılık oranı %10 olsun. Bu bilgiler formülde yerine konulursa; 1 0.10 0.90 K = 1000 = 1000. = 1000 9 = 9000TL 0.10 0.10 Yani bankaya yatırılan 1000 TL, 9000 TL lik kaydi para yaratmaktadır. Kaydi parayı kaybetmek ve çaldırmak tehlikesi yoktur. Borç ve alacakların takibini kolaylaştırır ve sahtesini yapmayı imkansız kılar. d)para Benzerleri Para benzerleri, değer saklama amacıyla muhafaza edilen ve arzu edildiğinde kolayca kağıt paraya veya vadesiz banka mevduatına çevrilebilen varlıklardır. Vadeli banka mevduatları, devlet tahvilleri, hazine bonoları ve bankaların yatırım fonları para benzerlerine örnektir. Bu varlıklar son derece likittir. Üstelik, vadesiz mevduattan faiz geliri elde edilmez ama para benzerlerinden gelir elde edilir. Örneğin, bir yatırım fonu aldığınızda, yatırım fonunun değerindeki değişmelere göre kazancınız olur. Nakit paraya ihtiyacınız olduğunda da anında satabilir ve nakit elde edebilirsiniz. Günümüzde nakitler vadesiz mevduat hesaplarında tutulmak yerine, yatırım fonlarında tutulmaktadır. Bazı bankalar vadesiz mevduatları sizin adınıza otomatik olarak yatırım fonlarına yatırmaktadır.
98 MAKRO İKTİSADA GİRİŞ e)plastik Paralar Bunlara kredi kartları, banka kartları örnek olarak verilebilir. Bir banka tarafından bireylere verilirler. Para gibi satın alma işlemlerinde kullanılırlar. Bankanın tanıdığı genellikle bir aylık süreler içinde de yapılan harcamanın karşılığı bankaya ödenir. Toplumların gelişmesine paralel olarak, plastik paralar da yaygın olarak kullanılmaktadır. f)konvertibl Döviz Konvertibl döviz, kolayca diğer ülke paralarına çevrilebilen paralar demektir. Günümüzde, dolar, euro, sterlin, Japon Yeni gibi paralar konvertibl olarak kabul edilir. Türk Lirası da konvertibl bir paradır. En azından Türkiye de birçok ülke parasına dönüştürülebilmektedir. Uluslararası ticarette kullanılmamasının nedeni, talep görmemesidir. Özellikle enflasyon oranının yüksek olduğu az gelişmiş ülkelerde, bireyler tasarruflarını, enflasyondan dolayı satın alma gücünü yitirmesin diye, konvertibl paralara çevirirler. Örneğin, maaşını alan bir memur hemen gidip döviz büfesinden 100 dolar alır. Eğer Türk Lirasını cebinde tutsaydı, malların fiyatı yükseldikçe, cebindeki para satın alma gücünü kaybedecekti. Ama son yıllarda Türkiye de enflasyon oranının düşük olması ve dövizin değer kazanmaması nedeniyle, bu amaçla dövize olan talep azalmıştır. Elinde dolar olanlar, bunu önce bozdurup sonra alışverişlerinde kullanmak yerine, doğrudan satıcıya da verebilmektedir. Böylece, konvertibl yabancı paralar da bir ülkede para olarak kullanılmaktadır. Bu olaya para ikamesi ve dolarizasyon adları da verilmektedir. 4. Para Sistemleri Para sistemi, para biriminin neye bağlı olduğunu belirleyen düzenlemelerin tamamına denir. Bu, aynı zamanda emisyon rejimi olarak da adlandırılır. İki türlü para sistemi vardır. Bunlar; maden para sistemi ve kağıt para sistemidir. a)maden Para Sistemi Bir birim paranın değerini, değerli madenlere bağlayan para sistemine maden para sistemi denir. Paranın birim değerini belirlemede altın ve gümüş gibi iki değerli maden kullanılmıştır. Eğer bir birim paranın değeri sadece altına veya sadece gümüşe bağlanmışsa, buna tek maden sistemi denir. Örneğin, 1 TL nin değeri 2 gram altın olarak belirlenmiş ise tek maden sistemi uygulanmış demektir.
PARA 99 Tek maden sistemine altın para standardı da denilmekteydi. Böyle denilmesinin nedeni, paraların genellikle altından yapılmasıydı. Elinde altın olanlar darphanelere giderek orada, bir bedel karşılığı altın sikke yaptırabilmekteydi. Alışverişlerde bu altın sikkeler kullanılıyordu. Bu sistemde altın olmadan para arzını aşırı artırmak mümkün değildi. Ancak, altının yetersiz olduğu ülkelerde piyasada para kıtlığı çekilmiştir. Böyle bir sistem altın sikke standardı olarak adlandırılmıştır. Ancak altın sikkelerin kullanım zorlukları ve piyasadaki sikke kıtlığından dolayı bir süre sonra kağıt paralar da piyasaya çıkarılmıştır. Bu kağıt paraların altın karşılığı vardı. Bu karşılıklar külçe altın şeklinde muhafaza ediliyordu. Elinde kağıt parası olan istediği anda bunu merkez bankasına vererek karşılığı olan külçe altını alabilmekteydi. Buna da altın külçe standardı denilmiştir. Tek maden sisteminde, tarihsel süreçte bazı değişmeler olmuştur. Bir süre sonra, kağıt paralar üzerinde yazılı altın miktarının yarısı veya daha azı verilmeye ve altın karşılığı olmadan da kağıt paralar basılmaya başlanmıştır. IMF (Uluslararası Para Fonu) ilk kurulduğunda, dolar anahtar para olarak kabul edilmişti. Altının onsu 38 dolara eşitlenmişti. Elinde 38 doları olanlar bunu ABD merkez bankasına vererek, bir ons ağırlığında altın alabilmekteydi. IMF üyesi diğer ülkeler de paralarını, sabit bir parite üzerinden dolara bağlamaktaydılar. Böylece dolaylı bir altın standardı doğmuş oluyordu. Buna altın döviz standardı da denilmektedir. Çift maden sisteminde altının yanı sıra gümüş sikkelerin basılmasına da izin verilmektedir. Diğer bir ifadeyle, piyasada iki ayrı madenden yapılmış sikkeler vardır. Bu sistemin uygulanmasının en önemli nedeni, altın madeni miktarının yetersiz kalması ve piyasaya yeterli miktarda para çıkarılamamasıdır. Alışverişlerde ve borç-alacak ilişkilerinde her iki madenden yapılmış sikkelerin sınırsız bir satın alma ve borç ödeme gücü vardır. İki metal arasındaki değişim oranı da sistem içinde belirlenmektedir. 1 TL nin değerinin 1 gram altın veya 10 gram gümüş olarak belirlenmesi çift metal sistemine örnektir. Bu durumda 1 altın sikke, 10 gümüş sikkeye eşittir. Her ikisinin değeri de 1 TL dir. b)kağıt Para Sistemi Günümüzde kağıt para sistemleri kullanılmaktadır. Devlet adına para basma yetkileri merkez bankalarına verilmiştir. Kağıt paraların üzerinde nominal değeri yazar. Altın karşılığı yoktur. Değeri altına göre belirlenen kağıt paralar olsa bile, karşılığı altınlar ödenmemektedir. Kağıt paralar, sınırsız satın alma ve borç-alacak ödeme gücüne sahiptir. Gücünü metal karşılığından değil, siyasi iktidarın itibarından ve ekonominin yapısal gücün-
100 MAKRO İKTİSADA GİRİŞ den almaktadır. Kağıt paraların basılması hukuki bir durumdur. Çünkü, siyasi iktidarların çıkardıkları kanunla basılmaktadır. Hükümetler, istedikleri kadar para basamazlar. Piyasa ihtiyacından fazla para basıldığında, faizler düşer, tasarruflar azalır, enflasyon ortaya çıkar. Talep edilen paradan daha az basıldığında ise ekonomideki faaliyetler sürdürülemez ve deflasyon ortaya çıkar. O yüzden, merkez bankaları piyasadaki para arzını sürekli kontrol altında tutarlar. SORULAR A. Çoktan Seçmeli Sorular 1. Mal ve hizmetlerin değerlerini fiyat olarak ölçen, hesap birimi, tasarruf, ödünç verme-alma ve değişim aracına ne ad verilir? a) Nakit b) Para c) Kredi d) Gelir e) Mevduat 2. Aşağıdakilerden hangisi paranın fonksiyonlarından değildir? a) Değişim aracı b) Ölçü birimi c) Fiyatları ayarlamak d) Ekonomiyi yönlendirme e) Değer biriktirme 3. Paranın ileride harcanmak üzere saklanabilmesi paranın hangi fonksiyonunu ifade eder? a) Değişim aracı b) Ölçü birimi c) Enflasyonu önleme d) Ekonomiyi yönlendirme e) Değer biriktirme 4. Enflasyonla mücadele için para arzının kısılması paranın hangi fonksiyonunu ortaya çıkarır? a) Değişim aracı b) Ölçü birimi c) Değer biriktirme d) Ekonomiyi yönlendirme e) Hiçbiri 5. Eski dönemlerde kumaşın ödeme aracı olarak kullanılması hangi para türüne örnektir? a) Temsili para b) Kaydi para c) Mal Para d) Para benzeri e) Hiçbiri 6. Hazine bonosu hangi para türüne örnek olarak verilebilir? a) Temsili para b) Kaydi para c) Mal para d) Para benzeri e) Hiçbiri
PARA 101 7. Bir birim paranın değerinin sadece altına veya sadece gümüşe bağlandığı para sistemine ne ad verilir? a) Tek maden sistemi b) Çift maden sistemi c) Altın külçe standardı d) Çift maden sistemi e) Tek para sistemi 8. Aşağıdakilerden hangisi para benzerlerine örnek olarak verilemez? a) Vadeli banka mevduatları b) Devlet tahvilleri c) Hazine bonoları d) Bankaların yatırım fonları e) Vadesiz banka mevduatları B. Boşluk Doldurma Soruları 1. Varlıkların ileride harcanmak üzere saklanabilmesi, paranın fonksiyonunu ifade eder. 2. Piyasada para bollaştığında faizler..., kıtlaştığında ise faizler. 3. Ekonomiyi canlandırmak için para arzı. ve böylece faizler.. 4. genellikle taklit edilmesi zor kağıtlara yazılmak suretiyle ortaya çıkmıştır. 5. bankalardaki vadesiz mevduata denilir. 6. Değer saklama amacıyla muhafaza edilen ve arzu edildiğinde kolayca kağıt paraya veya vadesiz banka mevduatına çevrilebilen varlıklara. denir. 7. Para biriminin neye bağlı olduğunu belirleyen düzenlemelerin tamamına.denir. 8. Bir birim paranın değerinin sadece altına veya sadece gümüşe bağlanmasına..denir. 9.Altının yanı sıra gümüş sikkelerin basılmasına da izin verildiği sisteme....denir. 10..piyasadaki para arzını sürekli kontrol altında tutarlar. 11. Kolayca diğer ülke paralarına çevrilebilen paralara.. denir. 12. Bankaların yarattığı kaydi parayı hesaplarken nın çıkarılması gerekir.
102 MAKRO İKTİSADA GİRİŞ