Türkiye de Belediye Atıkları Yönetiminde Sorunlar ve Çözüm Önerileri Recep ŞAHİN Türkiye Belediyeler Birliği Genel Sekreter Yardımcısı Ekim 2015, Ankara
Belediyeler ve Atıklar Belediyelerin sorumlu olduğu atık türleri; Evsel katı atıklar, Hafriyat atıkları, Ambalaj atıkları, Elektrik ve elektronik eşya atıkları, Ömrünü tamamlamış lastikler, Atık pil ve akümülatörler, Bitkisel atık yağlar, Olarak sıralanmaktadır. Page 2
Belediyeler ve Atık Mevzuatı Kronolojik olarak kanunların seyri; 2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu (Değişik:25/12/2003) 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu (Yay.:10/07/2004) 5393 sayılı Belediye Kanunu (Yay.:03/07/2005) 2872 sayılı Çevre Kanunu nda (Rev.:26/4/2006) Page 3
Kanunlardaki Gelişmeler T.C. Anayasası nın Mahalli İdare başlıklı 127. maddesi: görevleri, yetkileri, maliye ve kolluk işleri ve merkezi idare ile karşılıklı bağ ve ilgileri kanunla düzenleneceği ve bu idarelere, görevleri ile orantılı gelir kaynakları sağlanacağı ( ) hususuna vurgu yapmakta fayda var. Page 4
Kanunlardaki Gelişmeler 2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu nun Çevre Temizlik Vergisi başlıklı mükerrer Madde 44 (Değişik:25/12/2003): Belediye sınırları ve mücavir alanlar içinde bulunan ve belediyelerin çevre temizlik hizmetlerinden yararlanan konut, iş yeri ve diğer şekillerde kullanılan binalar çevre temizlik vergisine tabidir. Page 5
Kanunlardaki Gelişmeler 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu (Yay.:10/07/2004): Madde 7: ( ) büyükşehir katı atık yönetim planlarını yapmak, yaptırmak; katı atıkların kaynakta toplanması ve aktarma istasyonuna kadar taşınması hariç katı atıkların ve hafriyatın yeniden değerlendirilmesi, depolanması ve bertaraf edilmesine ilişkin hizmetleri yerine getirmek, bu amaçla ilgili tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek, işlettirmek, sanayi ve tıbbi atıklara ilişkin hizmetleri yürütmek, ( ) Page 6
Kanunlardaki Gelişmeler 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu (Yay.:10/07/2004): Madde 7: ( ) ilçe belediyelerinin görev ve yetkileri; Kanunlarla münhasıran büyükşehir belediyesine verilen görevler ile birinci fıkrada sayılanlar dışında kalan görevleri yapmak ve yetkileri kullanmak, Büyükşehir katı atık yönetim planına uygun olarak, katı atıkları toplamak ve aktarma istasyonuna taşımak, olarak ifade edilmektedir. Page 7
Kanunlardaki Gelişmeler 5393 sayılı Belediye Kanunu (Yay.:03/07/2005): Madde 14: Belediye, mahalli müşterek nitelikte olmak şartıyla; 14) a. ( ) çevre ve çevre sağlığı, temizlik ve katı atık, ( ) hizmetlerini yapar veya yaptırır. Madde 15: Belediyelerin yetki ve imtiyazları; 15) g. Katı atıkların toplanması, taşınması, ayrıştırılması, geri kazanımı, ortadan kaldırılması ve depolanması ile ilgili bütün hizmetleri yapmak ve yaptırmak. olarak ifade edilmektedir. Page 8
Tespitler Buraya kadar ifade edilen kanunlarda belediyeler; Evlerden ve işyerlerinden çıkan katı atığın, yani çöpün toplanması, depolanması ve bertarafı ile ilgili sorumlulukları dağıtmış, Bu sorumluluğun yerine getirilmesi için ÇTV gelir kaynağı olarak belirlenmiştir. Ayrıştırma ve geri kazanım bir görev olmayıp yetki ve imtiyaz dahilinde, özellikle çöp depo sahasına gelen atığın ayrıştırılmasına imkan sağlanmak üzere metne eklenmiştir. Page 9
Çevre Kanunundaki Gelişmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu nda (Rev.:26/4/2006): Atık: herhangi bir faaliyet sonucunda çevreye atılan veya bırakılan zararlı maddeleri, tanımına ek olarak; Katı atık: Üreticisi tarafından atılmak istenen ve toplumun huzuru ile özellikle çevrenin korunması bakımından, düzenli bir şekilde bertaraf edilmesi gereken katı atık maddeleri, Evsek katı atık: Tehlikeli ve zararlı atık kapsamına girmeyen konut, sanayi, işyeri, piknik alanları gibi yerlerden gelen katı atıkları, Tehlikeli atık: Fiziksel, kimyasal ve/veya biyolojik yönden olumsuz etki yaparak ekolojik denge ile insan ve diğer canlıların doğal yapılarının bozulmasına neden olan atıklar ve bu atıklarla kirlenmiş maddeleri, tanımları eklenmiştir. Page 10
Çevre Kanunundaki Gelişmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu nun 11. maddesi (Rev.:26/4/2006): Üretici, ithalatçı ve piyasaya sürenlerin sorumluluğu kapsamında yükümlülük getirilen üreticiler, ithalatçılar ve piyasaya sürenler, ürünlerinin faydalı kullanım ömrü sonucunda oluşan atıklarının toplanması, taşınması, geri kazanımı, geri dönüşümü ve bertaraf edilmelerine dair yükümlülüklerinin yerine getirilmesi ve bunlara yönelik gerekli harcamalarının karşılanması, eğitim faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi amacıyla Bakanlığın koordinasyonunda bir araya gelerek tüzel kişiliği haiz birlikler oluştururlar. Bu kapsamda yükümlülük getirilen kurum ve kuruluşların sorumluluklarının bu birliklere devrine ilişkin usûl ve esaslar Bakanlıkça çıkarılacak yönetmeliklerle belirlenir. ifadesi yer almaktadır. Page 11
Tespitler Bu değişiklikler ile birlikte Çevre Kanunu nda, AB mevzuatında ifade edilen kirleten öder prensibi gerçekleştirilmeye çalışılmıştır ve bütün yükümlülük açıkça piyasaya sürenlere verilmiştir. Çevre Kanunu nun bu hükmü ile 2464, 5393 ve 5216 sayılı Kanunlarda belirtilen belediyelerin çevre temizliği ve katı atık ile ilgili sorumluluklarının haricinde işleyecek bir yapı tarif edilmiştir. Çevre Kanunu nda bu husustaki yönetimsel, teknik ve mali sorumluluğun piyasaya sürenlere verilmesi, denetimin bakanlık ve il müdürlükleri eliyle yürütülmesi ile, belediyelere bir anlamda sorumluluk verilmemiştir. Page 12
Tespitler Çünkü, Çevre Kanunu nun 11. maddesine göre mali yükümlülüğü piyasaya sürenlere verilmiş olan bu görevleri Kamu İhale Kanunu na göre ihale edememektedirler. Mali açıdan denetime tabi belediyelerin, negatif maliyet unsuru olan ambalaj atıklarını toplama, taşıma ve ayrıştırma görevlerini üstlenmeleri mümkün olamamaktadır. Dolayısıyla, Belediye Kanunu ve ilgili diğer belediye mevzuatı ile Çevre Kanunu arasındaki bu çelişkiden dolayı sürdürülebilir ve sağlıklı bir şekilde bu hizmetler yürütülememektedir. Page 13
Mevzuattaki Diğer Önemli Gelişmeler Atık Yönetimi Yönetmeliği nin 8. maddesinde (Yay.:02/05/2015): Belediye atıkları ile ilgili mevzuat kapsamında yönetiminden sorumlu olduğu atıkları kaynağında ayrı toplamak/toplattırmakla, aktarma istasyonuna taşımakla ve ikili toplama sistemi ile atık getirme merkezi kurmak/kurdurtmakla ( ) ifadeleri yer almaktadır. Page 14
Mevzuattaki Diğer Önemli Gelişmeler Atık Getirme Merkezi Tebliğinde (Yay.:31/12/2014); Büyükşehir ilçe belediyeleri ve il belediyeleri en az 1000 m2 büyüklüğünde, çevre görevlisi istihdam edecekleri birinci sınıf atık getirme merkezi kurmakla ve buraya getirilen atıkları bedelsiz almakla yükümlü tutulmuştur. Buraya getirilecek atıklar arasında tehlikeli atıklar da dahil olmak üzere her türlü atık yer almaktadır. Tebliğ ekinde yapılan sınıflandırmaya göre 2015 yılı itibariyle 1. kademe iller 2 yıl, 2. kademe iller 3 yıl, 3. kademe iller 4 yıl içinde bu merkezleri kurmakla yükümlüdür. Page 15
Tespitler Tebliğ, atık getirme merkezi ile ilgili hizmetlerinin belediyeler tarafından bedelsiz yapılmasını öngörmektedir. Büyükşehirlerde atık getirme merkezi kurmakla görevlendirilen ilçe belediyelerinin tehlikeli atıkların yönetimi ile ilgili 5216 sayılı Kanun da görevi bulunmamaktadır. Bütün bu hizmetlerin bedelsiz yapılmasının talep edilmesi, ÇTV kapsamında karşılandığı düşüncesini doğurmaktadır ancak Sayıştay denetim raporları bu hizmetlerin ÇTV den karşılanamayacağı görüşünü ortaya koymaktadır. Halihazırda ÇTV evsel katı atığın toplanması ve taşınması giderlerinin karşılanması içindir. Page 16
Değerlendirme ve Sonuç 1) Kaynağında ayrı toplama, ikili toplama sistemi ve atık getirme merkezi uygulamaları ile kurulmak istenilen mekanizma entegre bir sistem olarak yerinde bir yaklaşım sergilemektedir. 2) Belediyeler bütün bu hizmetleri ihale mevzuatına takılmadan yapabilmelidir. 3) Bunun gerçekleşmesi için, Çevre Kanunu ile Belediye mevzuatı arasındaki, mali sorumluluğa ilişkin çelişki ortadan kaldırılmalı, tanımlar, yetki ve sorumluluklar gözden geçirilmelidir. Page 17
Değerlendirme ve Sonuç 4) Kirleten öder prensibi kapsamında, piyasaya sürenlerin sorumluluklarını yerine getirecekleri farklı finansman akış modelleri araştırılmalıdır. 5) ÇTV nin, halihazırda mevcut hizmetlere dahi yetmediği göz önünde bulundurularak, arttırılması ve bu hizmetleri de kapsayacak şekilde tanımının genişletilmesi gerekmektedir. 6) Belediyelere denetim alanında daha fazla rol verilmelidir. Page 18
TEŞEKKÜR EDERİM. recep.sahin@tbb.gov.tr Page 19