Çay Atýðýndan Hazýrlanan Farklý Kompost ve Partikül Büyüklüðünün Ganoderma lucidum Mantarýnýn Verimi ve Bazý Morfolojik Özellikleri Üzerine Etkisi

Ekoloji 20, 78, 41-47 (2011) doi: 10.5053/ekoloji.2011.787 Çay Atýðýndan Hazýrlanan Farklý Kompost ve Partikül Büyüklüðünün Ganoderma lucidum Mantarýnýn Verimi ve Bazý Morfolojik Özellikleri Üzerine Etkisi Gökçen YAKUPOÐLU 1, Aysun PEKÞEN 2* 1Namýk Kemal Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, 59030 Tekirdað-TÜRKÝYE 2Ondokuz Mayýs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, 55139 Kurupelit, Samsun-TÜRKÝYE *Corresponding author: aysunp@omu.edu.tr Özet Bu çalýþmanýn amacý meþe hýzar tozu (ince talaþ) ve odun yongasý (kaba talaþ) ile %10, 15, 20 ve 25 oranýnda çay atýðý (ÇA) karýþýmlarýndan hazýrlanan yetiþtirme ortamlarýnýn Ganoderma lucidum mantarýnýn verim ve bazý morfolojik özellikleri üzerine etkilerini belirlemektir. G. lucidum mantar türünün tohumluk miselleri Denizli'den Agromycel firmasýndan temin edilmiþtir. Çalýþmada yetiþtirme ortamlarýnýn ph, nem, karbon, azot ve karbon:azot oranlarý belirlenmiþtir. Ayný zamanda yetiþtirme ortamlarýnýn ilk primordium oluþum süresi, verim ve bazý morfolojik özellikler üzerine etkisi tespit edilmiþtir. Meþe aðaç türüne ait odun yongasý ve hýzar tozunun %18 buðday kepeði (BK), %1 sakkaroz ve %1 CaCO 3 ile karýþýmlarýndan hazýrlanan ortamlar kontrol ortamý olarak kullanýlmýþtýr. En yüksek verim meþe odun yongasýnda 73,07 g/kg ortam ile 90:10 ÇA ortamýndan, meþe hýzar tozu ile hazýrlanan karýþýmlarda ise 21,21 g/kg ortam ile 75:25 ÇA ortamýndan elde edilmiþtir. Meþe hýzar tozu ile hazýrlanan 80:20 ÇA, 85:15 ÇA ve 90:10 ÇA ortamlarý dýþýnda, diðer ortamlara ait verim deðerleri 80:18 BK kontrol yetiþtirme ortamýna göre daha yüksek bulunmuþtur. Anahtar Kelimeler: Çay atýðý, Ganoderma lucidum, kompost, meþe, partikül büyüklüðü. Influence of Particle Size and Different Substrates Containing Tea Waste on Yield and Some Morphological Characters of Ganoderma lucidum Mushroom Abstract The objective of this study was to determine the effects of substrates prepared by the mixtures of sawdust and wood-chip of oak with tea manufacture waste (TW) at the rate of 10, 15, 20 and 25% on the yield and some morphological characters of Ganoderma lucidum mushroom. Ganoderma lucidum was obtained from Company of Agromycel in Denizli. In the study, ph, moisture, N and C contents, and C:N ratios of substrates, and also days to first fruiting, yield and some morphological characters were determined. Substrate mixtures of sawdust (OS) and wood-chip (OWC) of oak at the rate of 80% with 18% wheat brain (WB), 1% sucrose and 1% CaCO 3 were used as their controls. The highest mushroom yield was obtained from 90 OWC:10 TW (73.07 g/kg substrate) and 75OS:25TW (21.21 g/kg substrate). It was determined that mushroom yields of the substrates, except for the mixtures of 80:20TW, 85:15TW and 90:10TW prepared by oak sawdust with tea waste, were higher than that in control substrate of 80:18WB. Keywords: Ganoderma lucidum, particle size, substrate, oak, tea waste. Yakupoðlu G, Pekþen A (2011) Çay Atýðýndan Hazýrlanan Farklý Kompost ve Partikül Büyüklüðünün Ganoderma lucidum Mantarýnýn Verimi ve Bazý Morfolojik Özellikleri Üzerine Etkisi. Ekoloji 20 (78): 41-47. GÝRÝÞ Günümüzde tarýmsal üretimdeki kayýplarý azaltarak, artýk materyallerin tekrar üretime kazandýrýlmasýna yönelik çalýþmalarda mantar üretiminin önemli bir yeri vardýr. Özellikle tarýmsal atýklarýn mantar yetiþtiriciliðinde kullanýlmasý hem bu materyallerin ziyan olmasýný ve çevre kirliliðini önlemekte hem de ilave bir gelir saðlamaktadýr. Ülkemizde iþlenen çay yapraklarýnýn standartlara uygun olmamasý nedeniyle atýk miktarýnýn yaklaþýk %10 civarýnda olduðu tahmin edilmektedir. Bazen ihtiyaç fazlasý olmasý durumunda düþük kaliteli yaþ çayýn imha edilmesi bu oraný daha da yükseltmektedir (Öksüz 1985). Ülkemizde oldukça büyük bir potansiyele sahip olan fabrika çay atýðýndan gerektiði gibi yararlanýlamamaktadýr. Bu Geliþ: 26.02.2010 / Kabul: 30.07.2010 No: 78, 2011 41

Ekoloji atýklar, yakýlarak ve çürümeye terk edilerek yok edilmeleri nedeniyle de büyük çevre problemleri yaratmaktadýr. Çay atýklarýnýn içerdiði azot miktarý yüksektir ve mantar yetiþtiriciliðinde kullanýlabilirliði konusunda yapýlmýþ çalýþmalar bulunmaktadýr (Uzun 1996, Baysal ve ark. 2003, Doðan ve Pekþen 2003, Gülser ve Pekþen 2003, Çolak ve ark. 2007, Pekþen ve Günay 2009). Dünyada kültürü yapýlan mantar türlerinin baþýnda Agaricus bisporus, shiitake (Lentinus edodes) ve Pleurotus türleri gelmektedir. Bu türlerin dýþýnda yenilebilir özelliði olmadýðý halde týbbi deðerinden dolayý Ganoderma lucidum türünün yetiþtiriciliði gün geçtikçe yaygýnlaþmaktadýr. Ganoderma lucidum (Fr.) Karst., Hymenomycetes sýnýfýnýn Aphyllophorales takýmýndan Polyporaceae familyasýna dahil bir Basidiomycetes mantar türüdür (Kendrick 1985). Lamelsiz, porlu bir mantar olan G. lucidum, týbbi özellikleri nedeniyle kültüre alýnan önemli bir mantardýr. Ganoderma mantarýnýn en önemli farmakolojik aktif bileþenlerinin triterpenoidler ve polisakkaritler olduðu bildirilmektedir (Boh ve ark. 2004). Ýçeriðinde bulunan polisakkaritler, aminoasitler, triterpenler, askorbik asit, steroller, lipitler, alkoloidler ve iz elementlerin baðýþýklýk sistemindeki etkileri üzerinde yoðun olarak çalýþýlmaktadýr. Örneðin polisakkaritlerden özellikle -D- glukanlar kanser önleyici ilaçlarda kullanýlmaktadýr (Wasser ve Weiss 1999, Kim ve ark. 1999, Mizushina ve ark. 1999). Ganoderma ekstraktlarý analjezik, anti-alerjik, bronþit önleyici, anti-bakteriyel, anti-oksidant, antitümör, kan basýncýný düþürücü etkileri de içine alan çok sayýda farmakolojik etkiye sahiptir. Bu sebeple özellikle migren ve baþ aðrýsý, yüksek tansiyon, arterit, bronþit, astým, iþtahsýzlýk, gastrit, hemoroit, yüksek kolesterol, nefrit, kabýzlýk, deri veremi, hepatitler, kalp damar problemleri ve lösemi dahil olmak üzere birçok hastalýðýn tedavisinde kullanýlmaktadýr (Mizuno ve ark. 1995). Ülkemizde de son yýllarda "ölümsüzlük mantarý" ve "Reishi" isimleri ile anýlan G. lucidum mantarýna ait çay, þurup, tablet gibi ürünler piyasadan elde edilebilmektedir. G. lucidum doðada nadir olarak yetiþtiðinden doðadan toplanarak temin edilen mantar miktarý bu mantarýn ticaretindeki talebi karþýlamak için yeterli deðildir. Günümüzde G. lucidum mantar türü doðal odun kütüðünde kapalý ortamlarda ve seralarda yýl boyu yetiþtirilebilmektedir. Ancak týbbi özellikleri Yakupoðlu ve Pekþen nedeniyle G. lucidum mantarýna olan talebin artmasý kütük yetiþtiriciliði yerine ticari torba ve þiþe gibi yetiþtiricilik yöntemlerinin yaygýnlaþmasýný teþvik etmiþtir. Bu türün torba yetiþtiriciliði için talaþ ve farklý tarýmsal artýklarýn yetiþtirme ortamý olarak uygun olup olmadýðý konusunda çeþitli çalýþmalar yapýlmýþtýr. Triratana ve ark. (1991) tarafýndan yapýlan çalýþmada Havea brasiliensis, Dipterocarpus alatus, Pentacme suavis ve Tectona grandis talaþýndan hazýrlanan ortamlar kullanýlmýþ ve en uygun misel geliþimi Havea brasiliensis talaþýndan hazýrlanan ortamlardan elde edilmiþtir. Daha sonraki çalýþmalarda buðday kepeði, buðday kabuðu, Hindistan cevizi lifi, yer fýstýðý kabuðu, mýsýr, sorgum ve þeker kamýþý gibi ilave katký maddeleri yetiþtirme ortamýna karýþtýrýlýp kullanýlmýþtýr. En iyi misel geliþimi ve ürün buðday kepeði, öðütülmüþ mýsýr ve öðütülmüþ sorgum ilave edilen ortamlardan elde edilmiþtir. G. lucidum yetiþtiriciliðinde tamamý mýsýr koçaný (%100 mýsýr koçaný=kontrol) ve 6 farklý kombinasyonda (%73-88) mýsýr koçanýna, buðday kepeði, sakkaroz, alçý, soya unu, üre ve mýsýr unu karýþýmýndan oluþan ortam formüllerinin etkisi araþtýrýlmýþtýr. Çalýþma sonucunda her bir ortamýn G. lucidum'un misel geliþimi ve veriminin kontrolden daha iyi olduðu tespit edilmiþtir (Li Ming ve ark. 1996). Hsieh ve Yang (2004) G. lucidum yetiþtiriciliðinde katý faz fermantasyonunda soya artýklarýný kullanmýþlar ve en yüksek misel geliþim oranýný C:N oraný 80 olan test tüplerinden (6 mm/gün) elde etmiþlerdir. C:N oraný 70-80 olan ortamlarda mantar (karpofor) tamamen geliþmiþtir. Yang ve ark. (2003) G. lucidum yetiþtiriciliðinde yetiþtirme ortamý olarak çeltik kavuzunun kullanýlabilirliðini deðerlendirmiþlerdir. Kültürleri deney tüplerinde ve propilen torbalarda farklý oranlarda buðday kepeði, çeltik veya talaþ ilave edilen çeltik kavuzu ortamlarýnda yetiþtirmiþlerdir. Çalýþmada mantar üretimi için %60 oranýnda nem içeriðine sahip olacak þekilde talaþa 4:1 oranýnda çeltik kavuzu ilave edilmesi ile hazýrlanan ortamýn en uygun olduðu tespit edilmiþtir. Türkiye'de makromantar florasýnda bulunmasýna raðmen, G. lucidum'un yetiþtiriciliði konusunda çok az çalýþma (Yakupoðlu ve Pekþen 2008, Pekþen ve Yakupoðlu 2009, Erkel 2009) yapýlmýþtýr. Bu çalýþma meþe hýzar tozu (ince talaþ) ve odun yongasý (kaba talaþ) ile çay atýðýnýn belirli karýþýmlarýndan hazýrlanan yetiþtirme ortamlarýnýn 42 No: 78, 2011

Çay Atýðýndan Hazýrlanan Farklý Kompost ve Partikül... Ekoloji ve yetiþtirme ortamlarýnýn partikül büyüklüðünün G. lucidum mantarýnýn ilk primordium oluþum süresi, verim ve mantarýn bazý morfolojik özellikleri üzerine etkilerini belirlemek amacýyla yapýlmýþtýr. MATERYAL VE METOT Bu araþtýrma Ondokuz Mayýs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümüne ait mantar üretim odasý ve laboratuvarlarýnda yürütülmüþtür. Denemede kullanýlan Ganoderma lucidum (Fr.) Karst. mantar türünün tohumluk miselleri Denizli'den Agromycel firmasýndan temin edilmiþtir. Çalýþmada kullanýlan meþe odun yongasý ve hýzar tozu ayný aðaçtan elde edilmiþtir. Meþe odun yongasýnýn uzunluk ve geniþliði ortalama 4,35 ve 3,2 cm, hýzar tozu ise 1,4 mm ve daha küçük partikül halindedir. Ortamlara katýlan çay atýðý (ÇA) Rize'de bulunan özel bir çay fabrikasýndan, buðday kepeði (BK), kireç, sakkaroz ve yetiþtirme ortamlarýnýn doldurulduðu ýsýya dayanýklý jelatin torbalar piyasadan temin edilmiþtir. Araþtýrmada hazýrlanan yetiþtirme ortamlarýnda kullanýlan materyaller ve karýþým oranlarý Tablo 1'de verilmiþtir. Partikül büyüklüklerine göre her ortam için Chen (1999) tarafýndan önerilen ortam (%80 meþe odun yongasý veya hýzar tozu, %18 buðday kepeði, %1 sakkaroz ve %1 CaCO 3 ) kontrol ortamý olarak kullanýlmýþtýr. Araþtýrmada yetiþtirme ortamý olarak kullanýlan materyaller karýþýmlardaki % oranlarý esas alýnarak tartýlmýþ, karýþtýrýlmýþ ve hazýrlanan karýþýmlar çeþme suyu ile 2 gün boyunca ýslatýlarak ortamýn uygun nem seviyesine ulaþmasý saðlanmýþtýr. Kontrol uygulamalarýnda kullanýlan CaCO 3, yetiþtirme ortamlarýnýn sterilizasyon öncesi belirlenen ph deðerlerinin literatür deðerlerinden yüksek bulunmasý nedeniyle ilave edilmemiþtir. Hazýrlanan yetiþtirme ortamlarý 1 kg olacak þekilde 25 x 42 cm boyutundaki ýsýya dayanýklý jelatin torbalara doldurulup, el ile hafifçe bastýrýlarak suni bir kütük haline getirilmiþ ve otoklavda 121 C sýcaklýkta 1,5 atmosfer basýnçta 1,5 saat steril edilmiþtir. Sterilizasyondan sonra yetiþtirme ortamlarýnýn ph (Jackson 1962), nem, kül ve azot (N) (Kacar 1994), karbon (C) (Cormican ve Staunton 1991) ve C:N oranlarý belirlenmiþtir. Yetiþtirme ortamlarýna yaklaþýk 2±0,2 g tohumluk misel olacak þekilde misel ekimi yapýlmýþtýr. Misel aþýlanan torbalar mantar üretim odasýna yerleþtirilmiþ, karanlýk koþullarda 25±2 C'de misel sarmasý için gerekli koþullar Tablo 1. Denemede ele alýnan yetiþtirme ortamlarý. ÇA: Çay atýðý, BK: Buðday kepeði saðlanmýþtýr. Misel geliþimi tamamlandýktan sonra üretim odasýnda sýcaklýk 25±2 C, aydýnlanma 10 saat 100-200 lux ýþýk olacak þekilde ayarlama yapýlmýþtýr. Primordium görülen torbalarýn üzeri açýlmýþ ve oda düzenli bir þekilde nemlendirilip, havalandýrýlmýþtýr. Hasadýn devam ettiði 90 günlük sürede 1-2 flaþ ürün alýnmýþtýr. Çalýþmada ilk primordium oluþum süresi (gün) ve toplam verim (g/kg yetiþtirme ortamý), ortalama mantar aðýrlýðý (g), þapka uzunluðu ve eni (cm) belirlenmiþtir. Misel geliþimini tamamlamýþ ve hasada gelmiþ mantarlarýn üretim odasýndaki genel görünümleri Þekil 1'de verilmiþtir. Deneme tesadüf parselleri deneme desenine göre 10 tekrarlamalý olarak yürütülmüþtür. Mantar kalitesiyle ilgili ölçümler uygulamalarýn tüm tekerrür ve torbalarýndan elde edilen mantarlar üzerinde yapýlmýþtýr. Yetiþtirme ortamlarýnýn kompost özelliklerini belirlemek amacýyla yapýlan laboratuvar analizleri 2 tekrarlamalý olarak yapýlmýþtýr. Denemeden elde edilen bulgularýn istatistiksel analizleri SPSS programýnda yapýlmýþ, istatistiksel analiz sonucunda farklýlýk gösteren ortalamalar arasýndaki gerçek önemli farklýlýklarý tespit etmek ve farklý olanlarý derecesine göre gruplandýrabilmek için yine ayný paket programýndaki "Duncan Çoklu Karþýlaþtýrma" testi kullanýlmýþtýr. BULGULAR VE TARTIÞMA Meþe, çay ve kepek materyalinin yetiþtirme ortamýnda kullanýlmadan önce belirlenen baþlangýç nem, kül, C, N ve C:N oranlarý Tablo 2'de verilmiþtir. Bu materyallerden çay atýðý ve kepeðin N deðerlerinin yüksek olmasý nedeniyle baþlangýç C:N oranlarý düþük olarak tespit edilmiþtir. Meþe odun yongasý ve hýzar tozuna deðiþik yetiþtirme ortamlarýnýn ph deðerleri arasýnda ortamlar, ortam partikül büyüklükleri (odun yongasý No: 78, 2011 43

Ekoloji Yakupoðlu ve Pekþen Þekil 1. Denemede hasada gelmiþ Ganoderma lucidum mantarlarýnýn genel görünüþleri. Tablo 2. Yetiþtirme ortamlarýnda kullanýlan materyallerin baþlangýç nem, kül, C, N ve C:N deðerleri. ve hýzar tozu) ve ortamxortam partikül büyüklükleri interaksiyonu ortalamalarý arasýnda P<0,01 düzeyinde önemli farklýlýk tespit edilmiþtir. Odun yongasýndan hazýrlanan 80:18 BK kontrol ortamý dýþýnda, odun yongasýndan hazýrlanan diðer ortamlarýn hýzar tozundan hazýrlanmýþ ortamlara göre ph deðerleri daha düþük bulunmuþtur (Tablo 3). Bu durum standart formüldeki CaCO 3 ilavesinden kaynaklanabilir. Odun yongasý kullanýlarak hazýrlanan yetiþtirme ortamlarýnýn ph deðerlerinin 5,80-7,35, hýzar tozu kullanýlarak hazýrlanan yetiþtirme ortamlarýnda ise 5,70-7,05 arasýnda deðiþtiði belirlenmiþtir. Nem içerikleri bakýmýndan ortamlar ve ortam partikül büyüklükleri arasýnda istatistiksel olarak fark bulunmamýþtýr. Deðiþik oranda çay ilavesi yapýlarak meþe odun yongasýyla hazýrlanan yetiþtirme ortamlarýnýn nem içerikleri %50,26-60,09 ve hýzar tozuyla hazýrlanan ortamlarýn nem içerikleri ise %55,24-65,92 olarak bulunmuþtur. Ýstatistiksel fark olmamakla birlikte odun yongasý ile hazýrlanan ortamlarýn nem içeriklerinin hýzar tozu ile hazýrlananlara göre daha düþük olduðu belirlenmiþtir (Tablo 3). Bu durum odun yongasýnýn su tutma kapasitesinin daha düþük olmasýndan kaynaklanabilir. Ayný zamanda ortamlardaki çay atýklarý miktarý azaldýkça, nem içeriði de azalmýþtýr. Scrase ve Elliott (1998) misel geliþimi için optimum nem içeriðinin odunlar için %35-60, diðer substratlar için %60-80 arasýnda olmasý gerektiðini bildirmiþtir. Pekþen ve Yakupoðlu (2009) yaptýklarý 44 çalýþmada çay atýðý ile hazýrlanan yetiþtirme ortamlarýnýn nem içeriklerinin %67,03-72,71 arasýnda deðiþtiðini bildirmiþlerdir. Nem deðerlerimiz araþtýrýcýlarýn belirttiði nem deðerlerinden düþük olduðu görülmektedir. C içerikleri bakýmýndan karþýlaþtýrdýðýmýzda ortamlar ve ortamxpartikül büyüklükleri interaksiyonlarý istatistiksel olarak P<0,01 düzeyinde önemli, partikül büyüklükleri ise P<0,05 düzeyinde önemli bulunmuþtur. En yüksek C miktarý hem odun yongasýnda (%48,59) hem de hýzar tozunda (%47,42) 80:20 ÇA ortamýndan elde edilmiþtir. En düþük C deðerleri ise odun yongasýnda %45,53 ile 80:18 BK ortamýndan, hýzar tozunda %46,33 ile 90:10 ÇA ortamýndan elde edilmiþtir. Odun yongasý ve hýzar tozu ile hazýrlanan ortamlarda 75:25 ÇA ortamý dýþýndaki karýþýmlarda çay atýðý oraný artýkça C miktarlarý artmýþtýr (Tablo 3). Ortamlarýn N miktarlarý bakýmýndan yapýlan varyans analizi sonuçlarý ortamlar, partikül büyüklükleri ve bunlarýn interaksiyon ortalamalarý arasýnda istatistiksel olarak P<0,0 düzeyinde önemli farklýlýklar olduðunu ortaya koymuþtur. En yüksek N miktarý meþe odun yongasýnda ve hýzar tozunda %1,46 ve %0,76 ile 75:25 ÇA ortamýndan elde edilmiþtir. En düþük N deðeri ise odun yongasýnda %0,70 ile 85:15ÇA, hýzar tozunda %0,55 ile 90:10 ÇA ortamýndan elde edilmiþtir. Odun yongasýndan hazýrlanan ortamlarýn N miktarlarýnýn hýzar tozundan hazýrlananlardan daha yüksek olduðu belirlenmiþtir. Çay atýðý ilave edilerek hazýrlanan ortamlarda çay atýðý oraný artýkça yetiþtirme ortamlarýn N içerikleri de kýsmen artmýþtýr (Tablo 3). Bunun nedeni çay atýðýnýn baþlangýç N deðerinin (%1,96) yüksek olmasýdýr (Tablo 2). Meþe odun yongasý ve hýzar tozuna deðiþik ortamlarýn C:N oranlarýnýn %32,88-84,95 arasýnda deðiþtiði belirlenmiþtir. C:N oraný bakýmýndan partikül büyüklüðü ve ortamlar arasýnda istatistiksel olarak P<0,01 düzeyinde önemli fark tespit edilirken, ortamxpartikül büyüklüðü interaksiyonu önemsiz bulunmuþtur. Çay atýðý ilave edilen ortamlardaki çay atýðý miktarý artýkça C:N oranlarý genellikle azalmýþtýr. Bu ortamlarýn C:N oranlarýnýn azalmasý ortamlardaki N miktarýnýn yüksek olmasýndan kaynaklanmaktadýr (Tablo 3). Yetiþtirme ortamlarýna ait ilk primordium oluþum süresi incelendiðinde ortam partikül No: 78, 2011

Çay Atýðýndan Hazýrlanan Farklý Kompost ve Partikül... Ekoloji Tablo 3. Meþe odun yongasý ve hýzar tozuna deðiþik yetiþtirme ortamlarýnýn ph, nem, C, N miktarlarý ve C:N oranlarý. Tablo 4. Meþe odun yongasý ve hýzar tozuna deðiþik yetiþtirme ortamlarýnýn ilk primordium oluþum süresi, verim ve mantarýn bazý morfolojik özellikleri üzerine etkisi. öd: önemli deðil, *: P<0,05 olasýlýkla önemli, **: P<0,01 olasýlýkla önemli büyüklükleri arasýndaki fark istatistiksel olarak önemsiz, ortamlar ve ortamxortam partikül büyüklükleri interaksiyonu arasýndaki farklar P<0,01 düzeyinde önemli bulunmuþtur. Ýlk primordium oluþum süresi odun yongasýnda 52,33-81,67 gün ve hýzar tozunda 53,50-56,20 gün arasýnda belirlenmiþtir. En kýsa oluþum süresi meþe odun yongasý ve hýzar tozuyla hazýrlanan ortamlarda sýrasýyla 52,33 ve 53,50 gün olarak 90:10 ÇA ortamýndan elde edilmiþtir (Tablo 4). Shin ve Seo (1988) ile Stamets (1993) tarafýndan G. lucidum'un talaþ ortamýnda mantar oluþturabilmesi için 3 ay gerekli olduðu bildirilmiþtir. Mantar verimi açýsýndan karþýlaþtýrdýðýmýzda ortamlar arasýnda P<0,05 düzeyinde, ortam partikül büyüklükleri ve ortamxpartikül büyüklükleri interaksiyonlarý arasýnda ise P<0,01 düzeyinde önemli farklýlýk tespit edilmiþtir. Meþe odun yongasý ile hazýrlanan ortamlarýn verim deðerleri (38,30 g/kg ortam), hýzar tozu ile hazýrlananlara (14,61 g/kg ortam) göre daha yüksek bulunmuþtur. En yüksek verim odun yongasýnda 73,07 g/kg ortam ile 90:10 öd: önemli deðil, *: P<0,05 olasýlýkla önemli, **: P<0,01 olasýlýkla önemli ÇA ortamýndan, meþe hýzar tozu ile hazýrlanan karýþýmlarda da 21,21 g/kg ortam ile 75:25 ÇA ortamýndan elde edilmiþtir. Odun yongasý ile hazýrlanan 90:10 ÇA ortamýndan en yüksek verim elde edilmesine raðmen, ayný karýþýmýn hýzar tozu ile hazýrlandýðý ortamdan çok düþük (9,76 g/kg ortam) verim elde edilmiþtir. Pekþen ve Yakupoðlu (2009), %20 çay atýðý ilave edilen gürgen talaþý ile hazýrlanan ortamlardan en yüksek verim alýndýðýný bildirmiþtir. Çalýþmada elde edilen verim deðerleri meþe odun yongasýndan hazýrlanan 90:10 ÇA (73,07 g/kg ortam) ortamý dýþýnda Pekþen ve Yakupoðlu (2009)'nun elde ettiði verim deðerlerinden düþük bulunmuþtur. Erkel (2009) meþe, kavak ve kayýn aðaç talaþý ile buðday, çeltik ve mýsýr kepeði karýþýmlarýndan hazýrlanan 9 yetiþtirme ortamýnýn verimlerinin 25,00-68,44 g/kg ortam arasýnda deðiþtiðini tespit etmiþtir. Meþe odun yongasýna çay atýðýnýn farklý miktardaki karýþýmlarýndan hazýrlanan ortamlara ait verim deðerlerinin 80:18 BK kontrol yetiþtirme ortamýndan daha yüksek olduðu, karýþýmdaki çay atýðý miktarý azaldýkça verimin No: 78, 2011 45

Ekoloji Yakupoðlu ve Pekþen arttýðý tespit edilmiþtir. Bununla birlikte meþe hýzar tozu çay atýðý karýþýmlý ortamlarda çay atýðý miktarý azaldýkça verim deðerleri azalmýþtýr (Tablo 4). Verimdeki bu azalmanýn hýzar tozuyla hazýrlanan karýþýmlardaki sýkýþmanýn odun yongasý ile hazýrlananlara oranla daha fazla olmasýndan ve buna baðlý olarak havalanmanýn yetersiz kalmasýndan kaynaklanmýþ olabileceði düþünülmektedir. Ohga (1990)'nýn bildirdiðine göre küçük partiküllü yetiþtirme ortamlarýnda misel geliþim hýzý fazla olmasýna karþýlýk, oksijen noksanlýðýndan dolayý misel biyokütlesi azalmaktadýr. Partikül büyüklüðünün verim üzerine etkisini belirlemek için daha detaylý çalýþmalara ihtiyaç bulunmaktadýr. Meþe odun yongasý ve hýzar tozuna deðiþik oranlarda çay atýðý ilave edilerek hazýrlanan yetiþtirme ortamlarýndan elde edilen mantarlarý ortalama aðýrlýklarý bakýmýndan karþýlaþtýrdýðýmýzda sadece ortam partikül büyüklüðü bakýmýndan istatistiksel olarak önemli (P<0,01) fark tespit edilmiþtir. Meþe odun yongasý-çay atýðý karýþýmlarýndan hazýrlanan ortamlardan elde edilen mantarlarýn ortalama mantar aðýrlýklarý (21,19 g), hýzar tozundan hazýrlanan ortamlardan (11,75 g) daha yüksek bulunmuþtur. Ortalama mantar aðýrlýklarý 7,99-31,19 g arasýnda deðiþmiþtir. Meþe hýzar tozu ile çay atýklarý karýþýmlarýndan hazýrlanan ortamlarýn þapka eni ve uzunluklarý, meþe odun yongasýndan hazýrlanan ortamlardan istatistiksel olarak önemli (P<0,01) düzeyde kýsa bulunmuþtur (Tablo 4). Mantarlar þapka eni bakýmýndan incelendiðinde ortamlar ve ortamxortam partikül büyüklüðü interaksiyonu arasýnda P<0,05 düzeyinde önemli, ortam partikül büyüklükleri arasýnda ise P<0,01 düzeyinde önemli farklýlýk tespit edilmiþtir. En uzun þapka eni meþe odun yongasýnda aralarýnda istatistiksel fark bulunmayan 80:20 ÇA (8,45 cm), 90:10 ÇA (7,72 cm) ve 80:18 BK (7,09 cm) ortamlarýndan elde edilmiþtir. En kýsa þapka eni ise hýzar tozunda 85:15 ÇA (4,28 cm) ve 80:20 ÇA (4,32 cm) ortamlarýnda tespit edilmiþtir (Tablo 4). Þapka uzunluðu da odun yongasý-çay atýðý ile hazýrlanan ortamlarda (7,77 cm), hýzar tozu-çay atýðý ortamlarýndakinden (6,56 cm) daha uzun bulunmuþtur. Mantar þapka uzunluðu bakýmýndan ortamxortam partikül büyüklüðü interaksiyonun önemli olduðu tespit edilmiþtir. Her iki kontrol uygulamasý ve meþe odun yongasý-çay atýðý karýþýmlarýndan hazýrlanan ortamlardan elde edilen mantarlarýn þapka uzunluklarý diðerlerine göre 46 yüksek bulunmuþtur. En uzun þapka uzunluðu odun yongasýnda 8,85 cm ile 80:20 ÇA ortamýndan, en kýsa ise hýzar tozunda 5,91 cm ile 80:20 ÇA ortamýndan elde edilmiþtir. Mantar yetiþtiriciliði son yýllarda Karadeniz Bölgesinde fýndýk ve çay tarýmý dýþýnda ek gelir getirecek yeni veya alternatif üretim dallarý arayan kiþilere oldukça cazip gelmektedir. Yetiþtiriciliði diðer mantar türlerine göre daha hassas uygulamalar gerektiren Agaricus bisporus üretimi yerine, shiitake (Lentinus edodes), Pleurotus türleri ve Ganoderma lucidum gibi mantar türlerinin yaygýnlaþtýrýlmasýnýn bölge için daha ekonomik olacaðý düþünülmektedir. Ayrýca Karadeniz Bölgesinde yaygýn olarak üretimi yapýlan fýndýk, çay, çeltik ve mýsýrýn hasat ve harman artýklarý, tek baþýna ya da karýþýmlar halinde bu mantar türlerinin yetiþtiriciliðinde deðerlendirilebilir. G. lucidum türü ile ilgili olarak Türkiye'de yeterince çalýþma bulunmamaktadýr. Çalýþmada meþe aðaç türüne ait odun yongasý ve hýzar tozlarý ile farklý oranlarda çay atýðý ilave edilen ortamlarýn kontrollü üretim odasý koþullarýnda G. lucidum mantarýnýn geliþim, verim ve morfolojik özellikleri üzerine etkileri belirlenmiþtir. Denemede meþe odun yongasý ile çay atýklarýndan hazýrlanan ortamlarýn G. lucidum üretiminde kullanýlabileceði sonucuna varýlmýþtýr. Bu atýklarýn deðiþik mantar türlerinin üretiminde kullanýlmasý çevre kirliliðinin önlenmesi yanýnda atýklarýn yeniden ekonomiye kazandýrýlabilmesi bakýmýndan büyük önem taþýmaktadýr. Ancak G. lucidum yetiþtiriciliðinde çay atýðý ile hazýrlanan ortamlar ve partikül büyüklüðünün verim üzerine etkisini belirlemek amacýyla daha detaylý çalýþmalarýn yapýlmasýna ihtiyaç bulunmaktadýr. Dünya ticaret piyasalarýnda oldukça fazla iþlem gören, doðal floramýzda bulunan, ancak halkýmýz tarafýndan çok iyi bilinmeyen Ganoderma lucidum mantar türünün doðadan toplanýp, mevcut ýrklarýn kültüre alýnmasý ve verim potansiyellerinin yanýnda kalitelerinin belirlenmesi konusunda da detaylý çalýþmalarýn yapýlmasý faydalý olacaktýr. TEÞEKKÜR Bu çalýþma Gökçen Yakupoðlu'nun Yüksek Lisans tezinden hazýrlanmýþtýr. Çalýþmaya maddi olarak destek saðlayan Ondokuz Mayýs Üniversitesi Araþtýrma Fonuna (Proje No: Z-426) teþekkür ederiz. No: 78, 2011

Çay Atýðýndan Hazýrlanan Farklý Kompost ve Partikül... Ekoloji KAYNAKLAR Baysal E, Yalýnkýlýç MK, Peker H, Çolak M, Göktaþ O, Özen E, Çolak AM (2003) Atýk kaðýtlarýn çeþitli bitkisel ve odunsu atýk-artýk substratlarla Pleurotus ostreatus Jacq. ex. Fr. Kummer kültivasyonunda deðerlendirilmesi. Ekoloji 12 (49): 12-16. Boh B, Berovic M, Wraber B, Hodzar D, Habijanic J, Pohleven F, Zore I (2004) Ganoderma lucidum (W.Curt.:Fr.) Lyoyd and G. applanatum (Pers.) Pat. (Aphllophoromycetideae) from Slovenian habitats: Cultivation, isolation, and testing of active compounds. International Journal of Medicinal Mushrooms 6: 15-32. Chen AW (1999) Cultivation of the medicinal mushroom Ganoderma lucidum (Curt.:Fr.) P. Karst. (Reishi) in North America. International Journal of Medicinal Mushrooms 1 (3): 263-282. Cormican T, Staunton L (1991) Factors in Mushroom (Agaricus bisporus) Compost Productivity. In: Maher MJ (ed), Mushroom Science, Vol. XIII, Science and Cultivation of Edible Fungi, Rotterdam, 221-226. Çolak M, Baysal E, Þimþek H, Toker H, Yýlmaz F (2007) Cultivation of Agaricus bisporus on wheat straw and waste tea leaves based composts and locally available casing materials Part III: Dry matter, protein, and carbohydrate contents of Agaricus bisporus. African Journal of Biotechnology 6: 2855-2859. Doðan H, Pekþen A (2003) Çay atýklarýndan hazýrlanan yetiþtirme ortamlarý ve dezenfeksiyon yöntemlerinin Pleurotus sajor-caju'nun verim ve kalitesine etkisi. Ondokuz Mayýs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 18: 39-48. Erkel EI (2009) The effect of different substrate mediums on yield of Ganoderma lucidum (Fr.) Karst. Journal of Food Agriculture and Environment 7: 841-844. Gülser C, Pekþen A (2003) Using tea waste as a new casing material in mushroom (Agaricus bisporus (L.) Sing.) cultivation. Bioresource Technology 88: 153-156. Hsieh C, Yang F (2004) Reusing soy residue for the solid-state fermentation of Ganoderma lucidum. Bioresource Technology 91: 105-109. Jackson ML (1962) Soil Chemical Analysis. Prentice Hall. Inc., New York. Kacar B (1994) Bitki ve Topraðýn Kimyasal Analizleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Eðitim, Araþtýrma ve Geliþim Vakfý Yayýnlarý, No: 3, Ankara. Kendrick B (1985) The Fifth Kingdom. Mycologue Publications, Waterloo. Kim HS, Kacew S, Lee MB (1999) In vitro chemo preventive effect of plant polysaccharides Aloe barbadensis Miller, Lentinus edodes, Ganoderma lucidum and Coriolus versicolor. Carcinogenesis 20: 1637-1640. Li Ming, Cui Sheng, Zhang Hongrong, Ha Baoru (1996) An experiment on Ganoderma lucidum culture with maize cob. Journal of Hebei Agricultural University 19: 64-66. Mizuno T, Wang G, Zhang J, Kawagishi H, Nishitoba T, Li J (1995) Reishi, Ganoderma lucidum and Ganoderma tsugae: bioactive substance and medicinal effects. Food Reviews International 11, 151-166. Mizushina Y, Takahashi N, Hanashina L, Koshino H, Esumi Y, Uzawa J, Sugawara F, Sakaguchi K (1999) Eukaryotic DNA polymerses from basidiomycete, Ganoderma lucidum. Bioorganic and Medicinal Chemistry 7: 2047-2052. Peksen A, Gunay A (2009) Use of substrates prepared by the mixture of tea waste and wheat straw in Agaricus bisporus (L.) Sing. cultivation. Ekoloji 19 (73): 48-54. Pekþen A, Yakupoðlu G (2009) Tea waste as a supplement for the cultivation of Ganoderma lucidum. World Journal of Microbiology and Biotechnology 25 (4): 611-618. Ohga S (1990) Growth rate of mycelium of shiitake, Lentinus edodes, in relation to water potential of medium. Journal of the Faculty of Agriculture Kyushu University 34: 413-420. Öksüz M (1985) Türkiye'de çay atýklarýnýn kafein üretimi. Çaykur Dergisi 1 (3): 18-19. Scrase RJ, Elliott TJ (1998) Biology and technology of mushroom culture. In: Wood BJB (ed) Microbiology of fermented foods, vol 2, Blackie Academic Professional, London, 543-584. Shin GC, Seo GS (1988) Classification of strains of Ganoderma lucidum. Korean Journal of Mycology 16: 235-241. Stamets P (1993) Growing Gourmet and Medicinal Mushrooms. Ten Speed Press, Berkeley. Triratana S, Thaithatgoon S, Gawgla M (1991) Cultivation of Ganoderma lucidum in sawdust bags. In: Maher MJ (ed), Science and cultivation of edible fungi, Mushroom Science XII Vol. 2, Balkema, Rotterdam, 567 572. Uzun A (1996) Çay Atýklarýnýn Agaricus bisporus Mantarýnýn Misel Üretiminde Sardýrma Materyali Olarak Kullanýmý. In: Yýlmaz K (ed), Türkiye 5. Yemeklik Mantar Kongresi, 5-7 Kasým 1996, Yalova, 33-41. Wasser SP, Weiss AL (1999) Therapeutic effects of substances occuring in higher basidiomycetes mushrooms: a modern prespective. Critical Reviews in Immunology 19: 65-96. Yakupoðlu G, Pekþen A (2008) Influence of Wood-Chip Particle Size and Different Substrates Containing Tea Waste on Protein and Mineral Contents of Ganoderma lucidum. In: Dursun S, Esmeray E, Doðan S, Kalýpçý E (eds) JIEAS and Blacksea International Environmental Symposium Proceedings CD, 25-29 August 2008, Giresun, 176-182. Yang F, Chienyan H, Chen H (2003) Use of stillage grain from a rice-spirit distillery in the solid state fermentation of Ganoderma lucidum. Process Biochemistry 39: 21-26. No: 78, 2011 47