T.C GIDA TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI PENDİK VETERİNER KONTROL ENSTİTÜSÜ EPİDEMİYOLOJİK SURVEY PLANLARININ HAZIRLANMASI Esra SATIR Veteriner Hekim
Eğitimin Adı: Epidemiyolojik Survey Planlarının Hazırlanması Eğitimin Alındığı Ülke: İspanya Eğitim Süresi: 10 Aralık 2012 10 Şubat 2013 Eğitim Alınan Kurum: Murcia Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Sağlığı Anabilim Dalı Eğitimci: Prof. Dr Eduardo Berriatua
Eğitimin İçeriği Epidemiyolojinin tanımı, amaçları ve temel epidemiyolojik kavramlar Epidemiyolojik Araştırma çeşitleri Veri toplanması,anket çalışmaları ve toplanan bilgilerin bilgisayar ortamına aktarılması Serololojik testlerin seçiminde dikkat edilecek kriterler Epidemiyolojik çalışmalarda kullanılan biyoistatistik programları
EPİDEMİYOLOJİ Popülasyonlarda hastalıkların sıklığını, dağılımını ve hastalık oluşumunu etkileyen faktörleri inceleyen, bu hastalıklara yönelik hedefleri ve yöntemleri belirleyen bir bilim dalıdır. Birçok bilim dalı hastalıklarla ilgilenmesine karşın, bunların tümü hastalığı birey düzeyinde ele alır. Epidemiyolojinin farkı ise hastalıkları popülasyon düzeyinde ele almasıdır.
Epidemiyolojinin Amacı İnsan ve hayvan popülasyonlarındaki hastalıkların sıklığı, yaygınlığı ve bölgesel dağılımlarını tespit etmek Hastalık kontrolü ve hastalıklarla mücadele etmek için hekimlik hizmetlerinde öncelikleri belirleyecek verileri toplamak Herhangi bir salgın durumunda hastalığı tanımlamak ve etkenlerini belirlemek ve hastalıkların ülke hayvancılığına olan zararlarını ortaya koymak Mücadele için gerekli masraf-fayda analizlerini yaparak problemleri masaya yatırmak gibi amaçları vardır.
Epidemiyolojinin amaçlarını 5 başlık altında toplayabiliriz. 1-Sebebi bilinen bir hastalığın kaynağının tespit edilmesi Bazı hastalıklar klinik belirtilere, hastalık seyirlerine ve laboratuvar testlerine dayanarak teşhis edilebilir ve gerekli önlemler alınabilir. Ancak bazı hastalıklarda teşhis zordur. Ayrıca salgının neden çıktığının belirlenmesi ve tekrar çıkmasını önlemek için gerekli tedbirlerin alınması zordur. Bu gibi durumlarda epidemiyolojik çalışmalardan faydalanılır. Örneğin; bazı salgınlara sürüye yeni alınan hayvanlardan veya yemlerden kaynaklanabilir. Bu nedenler salgının çıkış nedeninin anlaşılması için epidemiyolojik çalışmalara başvurulur.
2-Önceden sebebi bilinmeyen bir hastalığın kontrolü ve etkenlerinin araştırılması Bir hastalığın etkeni kesin olarak belirlenmeden önce hastalığın kontrolü için epidemiyolojik çalışmalara başvurulabilir. Örneğin; Hereford ırkı sığırlarda görülen göz karsinomunun etkeni hala bilinmemektedir. Ancak epidemiyolojik çalışmalar göz kapağı pigmentsiz olan sığırlarda, pigmentli olanlara göre daha fazla görüldüğünü ortaya çıkarmıştır. Bu çalışma sonucu kullanılarak bu oluşumlara daha az duyarlı hayvan yetiştirilmesine gidilebilir.
3-Hastalığın doğal görünüşü ve ekolojisi hakkındaki bilgilerin toplanması Bir enfeksiyoz etken ile infekte olan hayvan o mikroorganizmanın konakçısıdır. Konakçı ve mikrobiyal etken bir arada bulunur.ilgili topluluk ve çevresi ekosistem olarak tanimlanır. Enfeksiyöz etkenlerin çeşitli özelliklerinin tam olarak anlaşılması için konakçı ekosistemlerinin iyi bilinmesi gerekir.ekosistemi etkileyen cevre şartlarının değişimi, enfeksiyöz etkenin yasam siklusunu ve konakçının etkene duyarlılığını etkileyebilir Örneğin; Mineral ve vitamin eksikliğinden kaynaklanan beyaz kas hastalığı için hayvanların yetiştirilme yerleri ve şartlarının iyi bilinmesi hatta bölgenin toprak analizi yapılıp ekosistemin ortaya konulması gerekir.
4-Hastalıklara özgü kontrol programlarının planlanması ve düzenlenmesi Bir popülasyondaki hastalığın kontrolü ya da eradikasyonu için program hazırlanacağı zaman, popülasyondaki hasta hayvan miktarı, hastalığın çıkışıyla ilgili faktörler, kontrolü için gerekli imkanlar ve masraf-fayda analizi gibi temel verilerin toplanması gerekir. Bunun için bir popülasyondaki hastalık hakkında rutin veri toplamayı sağlayan epidemiyolojik teknikler kullanılır. Örneğin; Bir işletmede mastitis kontrol programı hazırlamak için tüm sürünün durumunun bilinmesi gerekir. Bunun için de hastalıklar hakkında rutin bilgi toplamayı sağlayan epidemiyolojik teknikler kullanılır.
5-Bir hastalığın ekonomik etkilerinin hesaplanarak, alternatif kontrol programlarının yapılması Hayvancılık endüstrisinde hastalıkların kontrolü için gerekli masraflar hastalığa bağlı ekonomik kayıplara karşı dengelenmelidir. Bu nedenle enfeksiyonun tedavisi ve eradikasyonu için gereken masraflar çok önemlidir. Bunların ortaya konulmasında da epidemiyolojik çalışmalardan faydalanılır. Örneğin; Tavukçuluk işletmesindeki bir enfeksiyonun tedavisi için gereken masraflar, bu masraflara karşı sağlanacak faydadan çok daha fazlaysa tedavi yapılmaz kesime sevk edilir.
EPİDEMİYOLOJİK ARAŞTIRMA ÇESİTLERİ Epidemiyoloji yapılan işlere, yapılış şekillerine ve kapsamına göre 4 ana başlıkta toplanır. Bunlar; 1-Tanımlayıcı Epidemiyoloji ; Hastalıkların gözlenmesi ve kaydedilmesi ile ilgilenir 2-Analitik Epidemiyoloji; Gözlemlerin uygun teşhis metotları ve istatistik testleri ile değerlendirilmesidir. 3-Deneysel Epidemiyoloji; Değişik hayvan gruplarında deneysel olarak oluşturulan hastalıklarda muhtemel faktörlerin etkilerinin gözlenmesi ve verilerin analizi ile ilgilenir. 4-Kuramsal Epidemiyoloji; Matematiksel modeller oluşturarak hastalığın çıkışının doğal modellerini taklit etmek için hesaplamalar yapar.
SURVEY Survey çalışması, ünitelerden oluşan bir bütünün incelenmesidir. İncelemeler genellikle bütünü oluşturan üyelerin hesaplanmasıyla ve üyelerin özelliklerinin belirlenmesiyle ilgilidir. Epidemiyolojik surveyler, hayvanların süt verimi, ağırlıkları, yapağı verimi, yavru verimi gibi verim özelliklerinin hastalık varlığındaki durumu ile sağlıklı halde iken verdikleriyle karşılaştırmak ve değişimleri belirleyebilmek için gereklidir.
Survey çalışmaları yapıldığı zaman dilimlerine göre değişik isimler alır. Cross Sectional Survey: Çok özel bir zaman diliminde görülen hastalık durumunu ortaya koymak için yapılan çalışma Longitudinal Survey: Belirli bir zaman periyodu üzerindeki verilerin toplanmasıyla yapılan çalışma Prospektif Longitudinal Survey: Şu andaki ve ilerdeki verilere yönelik yapılan çalışma Retrospektif Longitudinal Survey: Geçmişteki kayıtlar değerlendirilerek yapılan çalışma
SURVEY ÇALIŞMALARINDA ÖRNEKLEME TEKNİKLERİ VE ÖRNEK SAYISININ BELİRLENMESİ Bir survey çalışması belirli bir populasyonda bulunan ünitelerdeki; Hayvan sayıları Hayvan ağırlıkları Süt verimi Hastalık durumları Bu hastalıklara karşı antikor titrelerinin ölçülmesi gibi durumların belirlenmesini amaçlar. Survey çalışması çok iyi planlandığında ilgili populasyondaki bazı hayvanlardan alınan örnekler yardımıyla gerçeğe yakın değerde tahminler yapılabilir.
Örnekleme teorilerinin geçerliliği, ünitelerin; bunları çok iyi temsil edebilecek alt ünitelere bölünmesine ve populasyonun bir bütün halinde özellikleri hakkında alt ünitelerin incelenmesiyle tahminlerin gerçeğe yakın oranda yapılabilmesi esasına dayanır. Örnekleme işleminde dikkatle gözönünde bulundurulması gereken temel kavramlar; Hedef populasyon, çalışma populasyonu ve örnekleme fraksiyonudur.
Örnekleme; ünitelerin bunları çok iyi temsil edebilecek alt ünitelere bölünmesi ve populasyonun bir bütün halinde özellikleri hakkında alt ünitelerin incelenmesiyle tahminlerin gerçeğe yakın yakın oranda yapılabilmesi esasına dayanır. Hedef populasyon; hakkında bilgi edinilmesi gereken populasyonun tümüdür.ideal olanı risk altındaki populasyondur. Çalışma populasyonu; Örneğin alındığı populasyonu ifade eder. Örnekleme fraksiyonu; Örnek büyüklüğünün çalışma populasyonuna oranını ifade eder.
Örnekleme Teknikleri Epidemiyolojik çalışmalarda, bir hastalığın etkilerinin veya hastalıkla ilgili faktörlerin saptanması amacıyla popülasyonu oluşturan hayvan işletmelerinden örneklerin alınması gerekir. Bir popülasyondan örnek almak için değişik metotlar kullanılır.bunlar; Tesadüfi örnekleme Çok dönemli örnekleme Sistematik örnekleme Maksatlı örnekleme Kota örnekleme İkili örnekleme
Tesadüfi Örnekleme; Eldeki kayıtların bir torbaya doldurulup çekilmesi esasına dayanır. Çok dönemli Örnekleme;Ünite miktarı ve ünitedeki hayvan sayısı sürekli değişen yörelerde farklı dönemlerde örnekleme yapılması esasına dayanır. Sistematik Örnekleme; İncelenecek popülasyondan sistematik olarak örnek alınmasına dayanır.
Maksatlı Örnekleme;Bazı ünitelerin belirli amaçlarla seçilmesi ve buralardan örnekleme yapılmasında uygulanan metottur. Kota Örnekleme; Bu örneklemede popülasyon gruplara bölünür. Böylece ölçülecek özellik üzerine faktörlerin etkisi hesaba katılmış olur. Gruplara bölündükten sonra her bir grup için tesadüfi örnekleme ile örnekler seçilir. İkili Örnekleme; Özellikle değişkenlerin çok fazla olduğu (yaş, yetiştirme yönü, cinsiyet vb.) özellikler dikkate alındığında, ünitelerin seçiminde uygulanan pratik bir örnekleme metodudur.
Survey Çalışmalarında yeterli örnek sayısının tespiti Survey çalışmalarında cevaplandırılması gereken en önemli soru, survey için kaç hayvanın seçileceği ve kaç hayvandan örnek alınacağıdır. Bu sorunun cevaplandırılması için hastalığın varlığının tespiti, hastalığın beklenen prevalansı, prevalans tahmininin doğruluğu ve risk faktörleri göz önünde bulundurulmalıdır. Örnek sayısının tespitinde istatistiki ve istatistiki olmayan değerlerden faydalanılır.
Prevalansın Hesaplanması Bilinen bir popülasyonda belirli bir zaman aralığında veya belirli bir zamandaki eski ve yeni vakaları ayırmaksızın hastalık miktarını ifade eder. Bundan dolayı örnek sayısının tespit etmek için bu değeri bilmek gerekir. Değişken popülasyonun durumunu gerçeğe yakın olarak tespit edebilmek ancak tolere edilebilen tahmini hatanın birlikte ifadesiyle tanımlanır. Örneğin; %40 lık prevalansla seyreden bir infeksiyonun absolut hatası ±%2 ise prevalans % 38-42 arasında görülür. Aynı prevalansın ±%2 rölatif hatası % 40 ±%0.8 e karşılık gelir ki bu da %39.2-40.8 arasında olduğunu ifade eder.
Hastalığın beklenen prevalansı Hastalığın prevalansı çalışma öncesinde tahmin etmek mantıksız gibi görünse de bir survey çalışmasında başlamadan önce surveyin objektifliği ve prevalansın gerçeğe yakın oranda tahmini, örnek miktarının belirlenmesi bakımından önemlidir. Prevalans %0.0 veya % 100 e yakın ise güven aralığına bağlı olmakla birlikte çok az örnekle survey gerçekleştirilebilir. Ancak tahmini prevalans %50 ye yakınsa en fazla örnek kullanımı gerekir. Prevalans hakkındaki bilgiler bu konuda yapılmış önceki çalışmalardan toplanabilir.
Hastalık varlığının tespit edilmesi Bir populasyonda sadece hastalık bulunup bulunmadığı (prevalans hesaplanması düşünülmüyorsa) bilinmek isteniyorsa alınması gereken örnek sayısı N= [1-(1- ) 1/d ][N-d/2]+1 N= Popülasyondaki hayvan sayısı d= Popülasyondaki hastalanmış hayvan sayısı n= Gerekli örnek sayısı 1- = İstenilen güven aralığı (alınan örneklerden en azından bir hasta vakayı bulabilme ihtimali)
BİLGİ TOPLANMASI VE ANKET ÇALIŞMALARI Epidemiyolojik çalışmaların bazıları için gerekli bilgiler mezbahalardan,teşhis laboratuvarlarından, fakülte ve kliniklerin kayıtlarından elde edilebilir. Ancak bazı durumlarda buradaki veriler yetmeyebilir veya bu kurumlara ulaşılamaz. Bu nedenle bazı özel uygulamalara ihtiyaç duyulur. Epidemiyolojik çalışmalarda bilgi toplamada en yaygın uygulama anket çalışmalarıdır. Anket çalışmalarına soru-survey de denir. Öncelikle araştırılacak konu hakkında yeterli bilgi toplanır ve anket formları hazırlanır.
Anket hazırlarken dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır; Sorular kısa ve açık olmalıdır Sorular konu ile ilgili verileri toplamaya yönelik olmalıdır. Doldurulması ve analiz edilmesi kolay olmalıdır Hazırlayanın duygularını içermemelidir Teknik terimler olmamalıdır Sonu açık ya da kapalı sorular kullanılabilir. Birbiriyle örtüşmeyen ve yorucu sorulardan kaçınılmalıdır.
EPİDEMİYOLOJİK ÇALIŞMALARDA KULLANILAN SEROLOJİK TESTLERİN SEÇİMİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKENLER Epidemiyolojik çalışmalarda teşhis amaçlı kullanılan serolojik testlerin hiçbiri %100 doğru değildir. Bunun nedeni her serolojik testin ölçebileceği veya duyarlı olduğu en az antikor ya da antijen miktarının sınırlı ve birbirinden farklı olmasıdır. Bazı durumlarda serumlardaki yanlış değerlendirmelere veya kros reaksiyonlara bağlı olarak sonuçlar gerçek pozitif gibi kaydedilir bu duruma yanlış pozitiflik denir. Bazen de aranan enfeksiyon yönünden müspet olmasına rağmen hayvandan alınan örnekler serolojik testler sonucunda negatif sonuç verebilir. Buna da yanlış negatiflik denir.
Bir teşhis metodunun sensitivitesi bu metotla elde edilen pozitif değerlerin gerçek değerlere bölünmesiyle elde edilir. Spesifite ise bulunan negatif değerlerin gerçek negatiflere bölünmesiyle hesaplanır. Teşhis kriterlerinden biri olan serolojik testlerin sensitivite ve spesifitesi hastalıklarin kontrol programları ve gözlem çalışmaları sırasında hayvanların sınıflandırılmasında testin değerini belirtmek açısından çok önemlidir. Sensitivitesi ve spesifitesi yüksek testlerin kullanılması epidemiyolojik calışmaların güvenilirliğini arttırır.
Bir teşhis metodunun spesifite ve sensitivitesi Sensitivite = a / (a+c) Spesifite = d /(b+d) TEST SONUCU GERÇEK DURUM Hasta Hasta Değil TOPLAM Pozitif a b a+b Negatif c d c+d Toplam a+c b+d a+b+c+d
Kullanılan biyoistatistik programları Murcia Üniversitesinde epidemiyolojik çalışmalarda kullanılan başlıca biyoistatistik programları; Epi Info Win Episcope R
Epi Info; Veri tabanı oluşturma Anket hazırlama Veri girişi ve kaydetme Oran-ortalama elde etme Veri sıralama listeleme Tablo grafik oluşturma İleri istatistikler için kullanılır.
Win Episcope; Veteriner epidemiyolojide kullanılmak için dizayn edilmiş yazılım programıdır. Örnek sayısının hesaplanması Model oluşturma Analizlerdeki vaka kontrol ve kohort calışmaları için kullanılır
R(İstatistik Programlama Dili) İstatistiksel hesaplama ve grafikler için geliştirilmiş bir programlama dilidir Doğrusal ve doğrusal olmayan modelleme Klasik istatistik testleri Zaman serileri analizleri Sınıflandırma kümeleme Grafik çizim teknikleri için kullanılır.
TEŞEKKÜR EDERİM