Ti,irk-islam-Osmanh $ehircili$i ve Hatil inalcrk'rn Qahgmalarl

'hs. Tiirkiye AraSttrmalofl Literariir Dergisi, Cilt 3, Sqt 6, 2005, 27-56 Ti,irk-islam-Osmanh $ehircili$i ve Hatil inalcrk'rn Qahgmalarl HAIiI INALCIK-"-BiiICNt ARI-*- I. Girig: Halil Inalcrk'tn $ehir Tarihi AraEttrmalart INALcIK'lx $EI{IR TARIHI tizerindeki gahgrnalan, Eehrin ekonomisi, demografik yaprsr, ntifusu, dokusu ve gehirlerdeki sosyal stntflar iizerinde yoiunlagmaktadrr. 0zellikle rizerinde durdugu ve aragtlrmalartnt yo$unlagtrrdrgr gehirler lstanbul ve Bursa'drr, Bursa tizerindeki galrgnralart, akaclentik kariyerinin ilk lrllanna kadar uzanlr. Ttirkiye'de $er'iltt sitrilertnitr itetttilz liyrkryla ara$tlrmalara tdbi tutulrnadrgr yrllarda, Halil lnalcrk br-r kavrtlann onetniui kawayarak onlarr araqtlrma konulan araslna dahil etrnigtir. Bilindi$i tizere Tanzimat'la birlikte rnahkemelerin $er'iyye ve Nizamiye Mahkemeleri adlan altrnda ikiye ayrrlmalarr ve Cumhuriyet ile birlikte ulemaya dayah hakimlik gorevinin talnamen devre drqr kalmasryla, $er'iyye sicilleri artrk sadece argiv vesikalan durumuna dtigmrigttir. Fakat bu 1'sni donemde, argivvesikasr mahiyetindeki sicillerin ne qekilde korunaca$l ve ara$tlrmacrlann kullanrmtna sunulacaf,r hususunda gerekii tegebbtis bulunmuyordu. Her gehre ait $er'iyye sicili qehir mtizelerindeki mahzenlere kaldrrrlml$tr, Ancak bu defterler son derece elverigsiz Eartlarda saklanryordu. Kimi defterler ise ihmaikdrhk ve ideolojik sebeplerle imha ediliyordu. inalcrk, bu gartlar altrnda saklanan llursa sicillerini incelemeye ve toz toprak iqindeki quvallardan qrkardrgr defterleri okumaya baqlach. Onun tegebb&- siiyle en azurdan Bursa sicilleri korumaya a-lurdr. Bursa sicilleri Topkapt sarayrnda ciltlenerek temizlendi ve aragtlrmacrlarrn kullantmtna aqrldr. Daha sonralan biitiin sicillerin tek bir merkezde mulrafaza edilmesi karart altnarak, elde " Bu 1'32,' Biilent Arr'nrn Iiirk-lslarn-Osnranlr sch, :,::i.i '.,'irrrlhgiiigi haf,larnrnda IIalil lnalcrk'la yapmtg oldugu sr,r1'legitrirr, i irrc iji-ilt,r:r.',,. irri,ilttrian derlenip diizet.rlenmesit.tden oluemaktadrr. *. Prof. Dr., Bilkent [inii.'ersitesi Tarih Bciliirnti. *** I)r., Qankal.a Unil'ersitesi, Siyaset Bilinri ve Uluslararasr lligkiler Boliinrii.

28 TALID,3(6), 2005, H. lnalcrk-8. Arr Ttirk-lslam-Osmanh $ehircili$i ve Haljl lnalc&'rn Qahpnralan 2t bulunan btitlin $er'iyye sicilleri furkaradaki Milli Krittiphane Yazmalar Koleksiyonu araslnda toplandr. Inalcrk'rn Bursa sicilleri tizerindeki ara$tlrmalannln ardt ardtna yapnlanrnasryla, $er'iyye sicillerinin Osmanh sosyal ve ekonomik tarihi igin ne kadar btiytik onem tagrdrgr daha iyr anlaerldr. Bu suretle, devletin tarihinin yanr slra halkrn tarihini de aydrnlatmak igin $er'iyve sicilleri tarih ara$tlnnacrlan nezdinde one qrktr. Bursadaki qahqrnalarrnr stirdtiren inalcrk, cjncelikle Bursa sicilleri araslndan derledi$i Fatih Sultan Mehmed'e ait fermanlan yaynladr.i Boylece Fatih'in fermanlartntu baztlan ortaya qrkmrq oldu. O devirde fermanlar ve Divan-i humdy'un kararlarrnrn suretleri heniiz "Mtihimme Defterleri" adr altrnda kaydedilniedigi igin bu donetne ait fermanlartn negli, tarihqiler agrsrndan biiyuk 6nem tagrmaktadrr. Bursa sicilleri iizerine yaptlgl derinlemesine gahgmalannr Ertcyclopaedia of Islanz'rn ikinci basktsr iqin vazdr$r "Bursa" rnaddesinde ),ayrnladr.z Daha sonraki yrllarda bu sicillerden seqti$i onernli vesikalarr tam metin lralinde ve Osmanltca olarak Turk Tarih Kurumu Belgeler dergisinde yayrnladr.3 Halil lnalcrk bundan sonraki gahgrnalannr lstanbul iizerine yoiunlagtrrcl. Once harap bir Eeliir halinde Bizans'tan devrahnan istanbul'un, fetihten itibaren, II. Mehrned'inbizzat takip ettigi siyaset sonucu nasrl iskdn edildi$ine dair bulgularul yayrnladr.a Istanbul'un qargtlarr, hanlan, hamamlan, carnileri, ktilliyeleri ve mahalleleriyle nasrl bir Ttirk ve Islam gehri haline getirildigini, vine onun seri l-ralinde negrettifii makalelerinden takip etmekteyiz.s Onun bu seri I Halil lnalcrk, "Bursa $er'iye Sicillerinde Fatih Sultan tvlehmeil'in Fermanlarr", Belletert, 1947, sy. ll, s.693-708. 2 Halil lnalcrk, "Bursa", Ertcycloppcliao.f Islnnr,2. Baskr, 1960, c. I, s. 1333-1336. 3 l-lalil lnalcrk, "Bursa XV Asrr Sana-vi ve Ticaret Taril'rine Dair Vesikalar- 1", Belleren, 1960, sr'. 24, s. 45-101; a.ntlf., "Ostnault ldare, Sosyal ve Ekonomik Tarihi Ile llgili Belgeler: Bursa $er'iye Sicillerinden Seqmeler Il", Belgeler, 1988, sl'. 18, s. l-41, 4 Halil lnalcrk, "The Rebuilding oi Istanbul b1' Sultan Nlehmed the Conquero r", Ctiltura 7-urcica, 1967, sy. 4, s. 5-15; a.mlf., "The Policy of Mehnred II Toward the Greek Population of Istanbul and tl.re Byzantine Buildings of the Ciry'i Dunbartort Oaks Papers, 1g69-1970, sv". 23-25, s. 231-249; a.nrlf., "Fatih Sultan Mehmed Tarafrndan Istanbul'un Yeniden Insasr", qev. Fahri Unan, J9 l\4a1,1s ljllil,srsitesi Egitint Fakiiltesi Dergisi, t9b8, sy 3, s. Z0S-214; a,nrlf,, "lstanbul AJter the Cor.rquest", Istanbul City nnd lv4tu'ricipalit1,, lstanbul: Istanbul I\{etropolitan li,lunicipality Departnrent of Cultural and Social Affairs Press, 2002, s. 3l -38; a.rnlf., 'Fatih, Fetih ve lstanbul'un Yenider.r lngasr', Habitat II: Diirq,6t Kenti IstanbLLl, lstanbul: Tarih Vakfr, s. 22-37; a.nlf.,'1'he Conqueror, 'fhe Conquest and the Rebuilding of Istanbul', qer,. Orhan Birgin, Habitat II: lstattbttl-world City,lstanbul: Tarih Vakfi, s. 22-37. 5 Halil lnalcrk, "lstanbul", Ettc1,c16On4inof Islan'1,2. baskr, 1973, c. IV s. l38-140; a,rnlf., "Tlie Hub of the City: The Bedestan of Istanbul", Irtterttational Jountal of Turkislt Stttclies, 1979-1980, c. I, sy. I, s. l-17 [Ttirkqesi iqin bkz.: "lstanbul'un lncisi: Bedesten", Mustafa Ozel (haz.), lktisat ue Din, lstanbul: lzyayrncrlk, 1997, s. ll9-1361;a.mlf., "lstanbul: An Islamic City", JoLtrnal of Islantic Studies, 1990, s. l-23 Jbu yaz;,, yazann Essays in Ottontan Historl, adlr galrgnrasr igerisinde de ver almaktadrr (lstanbul: Eren Yav., 1998, s 247-271)); a.nif., "lstanbul: Bir lslam gehri", qev. Ibrahim KaIn, Dergdh, 1992, sy. 24, s. 14-15 [rlevamr, a1.nr dergi, sy. 25, s. 15-l7l; a.mlf., "lstanbul (Tiirk Dewi)", DIA,zoot, c. XXIII, s.22o-239. makaleleripde gehrin demografik, sosyal ve kiiltiirel dokusu ile ekonomik yapt slnrn bir fotof,rafi ortaya q*arrlmaktadrr. lnalcrk, ilerleyen yrllarda farkh konularda araettrmalara yonelmekle bera ber, lstanbul ve Bursa'ya olan ilgisini kaybetmemigtir. Galata, Eyrip ve Usktida hakkrndaki yaynlan bunun gostergesidir.6 Eyiip Belediyesitarafindan bugtin' kadar dokuzuncusu di.izenlenen E)'iip sempozlmmlartnt orgtitlemigtir' Kezr 2003 yrfindan itibaren dtizenlenmeye ba$lanan ve bu yrl iiqiinctisti tertiplenet tiskiidar Sempozl,lmlalna katrhp akademik destegini stirdtirmtigt{ir. Galat; iizerine ya)'lnladlgr kapsamh makalesinde Galata sicillerinden cirnekler ver migtir.t Galata'ntt.r fetihten sonraki bir yiizvrlhk tarihini ele alan bu araqttrmas; Bizans dtinernincleki Cenerriz Galata'surtn nastl bir Osmanh ticaret merkezi ha line geldi$ini aqrklamaktadr r. Osmanl liman gehirlerine incelemelerine kayda cle$er bir ornek olara Inalcrk'rn Harvard Universitesi yalnnlart arastndan qrkan Kefe Giintrtik Defter adlt eserini sayabiliriz.s Bu qaltgmastnda Kefe'nin ekonomik ve sosyal hayatt nln yanl slra mahalli otoritelerin bir portresini de gormek mirmkiindi-ir. Limar Eehri olmasr dolal'rsryla grimrtik kayrtlanndan yola qlkan bu eser, gehrin ticar trafigini ve yapilan qegitli yolsuzluklarr aydtnlatrnaktadrr. Halil inalcrk, yurkarrda saydlglmlz btittin ara$tlrmalartnln oztinti, 1994'te ya ylnladlgl Alt Economic ancl Social Histotl, o.f the ottontan Entpire adlr kitabrnd yansttnlaktadrr.e Ttirkqe'ye de terct.ime edilen bu eserde, irem Osmanlr Eehirle rinin ozellikleri, hem de Bursa, Istanbul, lzmir ve Halep gibi onemli gehirleri uluslararasl ticaret bakrmrndan rolleri ve fonksiyonlart Yer ahnaktadrr. inalcri $ehir tarihi ara$tlrmalanntn yaytnurr hentiz tamamlamre deflildir. Istanbul tize rinde topladrgr argiv vesikalar:r buviik bir koleksiyon olueturduf,undan, kap samh bir lstalbul tarihi t,azntakiqin qahgmalartnt stirdtirmektedir. Onun Bul 5 Halil lnalcrk, "Ottoman Galata, 1453-1553", Edhem Eldem (ed.), PrbmiereRecorttre Interru. tiorwle sur I'Entpire Ottontan et Ia Ttu'quie ntoderne,lstanbul: Franstz Anadolu fuaqtutn; lan Enstitijsii, l gg l, s. 17-105 [bu vazr, vazann Essa.],s iri Ottontan Hktorl,adh qahgmast iqt risinde de yer ajmaktadrr (s. 275-376) i a.mlf., "Ey'tip Projesi", Eyiip: Dtin I Bttgilrt' Sentpo; )4un, ll-12 AraI* l993,lstanbul:tarih\,'akfryurtyay, 1994, s. 1-23; a.mlf., "Elttp Sultan? rihi On Aragtrrma projesi", Tiilal'Arta1 (ed.), XWil.YtizY,il Kadt Sicilleri lstfirttda Eytip'te So yalyasant,lstanbul: Tarih VaKr Yurt lay., 1998, s. 1-14; a.mlf., "E1dp Sicillerinde Topral Kdy ve Kovlti", xwil'ytiz1'rl Kaclt sicilleri lsrguttla Eyi)p'te sosyalllasant; a'mlf'"aqrg Konft ransr", L Osktiriar Sentpozyun'Ltt,23-25 A,ta1,ts 2003, Bitdiriler, lstanbul: Usktidar Belediyes 2004, c. I, s. 1l-14. 7 Halil lnalcrk, "Ottoman Galata, 1453-1553". B Halil lnalcrk, Sortrces ancl Sttrclies ort tlrc Otlorttan Black Sea, T-he CLutortts Register of Caff' l4b7-mga, Cambridge: Hanard Universiry Ukainian Research Institute' 1996. 9 Halil lnalc*, Arr Econontic ancl Social History of tlrc Ottonntt Ernptire, rc1a- 16A0, Cambric ge: Canrbridge Universiry Press, 1994 ['tiirkqesi: Osnnnh lrnparatorlu:fidrrtut Ekottornik t Sosyal Tarihi 1300-1600, qer'. Halil Berktal', c. I, Istanbul: Eren Yay'' 20001'

30 TALID, 3(6),2005, H. Inalcrk-B. Arr sa i"izerindeki aragtrrmalarr ve yaptlgl yayrnlann gehrin tarihine katkrsrna bir grikran niganesi olarak, Bursa Osmangazi Belediye Meclisi, Muradiye Mahallesi'nde bulunan Muradiye Ktilliyesi'ni Sultan IL Murad Caddesi'ne baglayan sokaga Prof. Dr, Halil lnalcrk Sokafrr adrnrn verilmesi karannt almrg ve 13 Ekim 2005 tarihinde yaprlan bir torenle tabela yerlegtirilmigtir. II. Tiirk-islam ve Osmank gehirciligi Bu boltimde ele ahnan baghca konular, Tiirklerin kullandrklan fetih metodlarr ve bir Eehrin fethinden sonra a-ldrkiarr ilk tedbirler; gehrin iskanr ve yerlegrne bakrmrndan yaprsl ve qegitli dini ve sosyal gruplann gehirde yerlegme mekdnlandrr. Bu qerqevede, gehir aragtrrmalarmda kullanrlan baghca areiv malzemesi tanrtrldrktan sonra bagta Istanbul olmak izere Osmanh gehirlerinin demografik, sosyal ve mimari yaplsl tahlil edilecektir. lstanbul'un onemli unsurlarrndan olan Eytip, Galata ve Uskiidar ile bu bolgelere ait aragtrrmalar ve akademik faaliyetler, rnakalenin kalan krsmrnda sunulmaktadrr. A. $ehirlerin Fetih Metodlan Tarihgilerimiz, Selquklu dewinde gehirlerin ele gegirilmesi ve iegdli iizerir-rde fazla durmamaktadrrlar. Ancak bu hususta Tuncer Baykara'nrn bazr iinemli qahgmalarr bulunuyor. Oncelikle Batr Anadolu'nun Uc bolgesindeki onemli gehirlerin nasil fethedildigi, fetihlerde hangi rnetoilarrn kullanrldrsr, gehir fethedildikten sonra ilk olarak ne gibi tedbirlerin ahndrgr hakl,enda bilgi vermek yerinde olacaktrr. Batr furadolu'da, bilhassa Aydrn ve Osmanh beylikleri tarihinde gehirlerin fetih metotlarr tizerinde oldukqa agrk bilgiye sahibiz. XfV yiizlrlda genellikle Tiirkler gehirleri gu gekilde ele geqirn-rekteydiler: Osmanhlar ancak 1380'lerde, Balkan ftituhati strasrnda top kullanmaya baqlamrglardrr. 1389 Kosova Muharebesinde sahra topu kullanrldrgul kesin olarak soyleyebiliriz. Ondan once bir gehri teslime zorlamak igin gtidtilen baghca rnetod, uzun stire abluka altrnda tutarak gehri besleyen bolgeyi itaat altrna almak ve gehirle baglantrsrnr kesmekti. Stirekli tecrit taktigi iqin briyrik gehirlerin yakrnrnda lnuale kuleleri inga edilmekteydi. $ehrin su kayrraklan da kesilirdi. Filibe'nin fethinde su kaynairnur kesildisine dair bir halk rivayeti vardrr. Bu ingaat igin yerel Hrristiyan usta ve iggiler kullanrlmrgtrr. Batr turadolu'da, Aydrn'da Birgi ve Ayaslug gehirleri bu gekilde teslime zorlanmrgtv. Ilauale kuleleri yaprldr$rnr kesin olarak bildi$imiz bir muhasara vardrr. i302 de lznik yaknrnda Draz Ali kulesi yaprlmrg ve bu abluka 1331'e kadar 30 yrl siirmiigti"ir. 1334'te lznik'e gelen lbn Battuta, seyahatnamesinde bu uzun ablukadan bahseder. TijLrk-lslam-Osrnanh $ehircili$i ve Halil lnalcrli'ur Qahgmalan 31 Bitinyanrn diger biiytrk Eehri olan Bursa aynr gekilde abluka aluna altnmtgtrr. Bursa muhasarast strastnda piksekte Balabancrk kulesi ve ovada Aktirnur Savale kulesi inga edildi. Aq kalan gehir de sonunda teslim oldu. Tekfur gehrin ag[ktan teslim edild.i[ini itiraf eder. Havale kuleleri ile uzun abluka taktigi Balkanlarda gehirlerin teslirninde uygulanmtqttr. Uzun abluka suasrnda Eehri ag brrakmak metoduyla beraber ka1'naklarda tespit etti$irniz ikinci taktik guclur: Haualekulesinde yerleqen Tiirk kumandant, kaleden dtgart qrkan Hrristiyan kumandanlnt pusuya dtiqurmek igin devamlt gozetleme halindedir. $ehrin kumandanrnr ele geqirdikten sonra gehrin 6ni.ine gidip halka teslim olmalan soylenir. Osmanlt rivayetlerinde, birgok Eeirir hakkrnda bu yontemin kullanrldrfr ifade edilmiqtir. Sarp bir yerde olan Dimetoka kalesini Eehre yakrn bir burgazdan, devanth s0rette gozetleyen Hacr llbeyi sonunda kale kumandanrnr ele geqirmig ve halkr teslim olmaya ikna etmigtir (1360). Ba$ka kaleler igin de, daha Orhan zamanrnda, bu metodun kullanrldrfirnt gortiyoruz. ilk bakrgta efsane gibi gori.inse de bu metodun gerqek oldu$u aqtktrr' $ehirlerin fethinde ikinci taktik, komutantn J'a nta ildnrdrr' lslarn hukukuna gore gay'rimtislimlerin elindeki bir gehrin kumandanrna iiq kere "Teslim ol, gehir kaprslnl aq" ihtan verilir. Ondan sonra saldtrr baglar. Zorla altnan qehir "ya$nla"ya tdbi olur. Bir Eehrin teslirni iqin tiqtincti rnetod, gehir halkrna "eman" (lsldmi) garantilerini vermektir. Meseld 1387 de Selanik ve birqok Balkan gehirleri bu gekilde teslim altnmtpttr' Eman us1lii lsldm hukukuna gore uygulanan bir taktiktir. Uzun bir kuqatma neticesi aq susuz kalan gehir halkrna giivence verilir, "Teslim olursanz, canlnrz, malnrz ve kendi dininizi serbestge icra haklart verileceklir" denilir. Bu teklif islarni bir yeminle teyit edilir. Hrristiyan halk, N'ltisltimanlartn sozi.ine dinen sadrk oldu$unu bildiklerinden, teslim olur. Birqok gehir Tiirklere yerninle imzalanmr g bir entarutilnte lahclndnzel ile teslirn olmuqlardrr. Bunun en gtizel misali dort sene muhasara altrnda s*rnttya dilgen Selanik'iu teslimidir' Di$er ornek, Ceneviz Galata'srnrn teslimiclir. Ceneviz halkrna gtirrence belgesi, Zaganos paga tarafindan verilmigtir. Bu gtivencenin belgesinin Rumca metni giiniimiize ulagmrgtrr.lo Entann1nte veva ahdndnte denilen bir gi.ivence neticesi, birqok gehir Osmanl iclaresine girmigtir. Daha sonra biz bu ttir qehirlerde, Hrristiyan ntifusun ve kiliselerin devamrnr gortiyoruz. $ayet emanndme teklifi tiqiincti defa reddedilirse o zanan T{irk komutan "ya[ma" il6n ederdi. Bu dini bakrmdan onaylanan bir durumdur. Yagnm ildnr ne demektir? istanbul fethi de yaf,ma ile gerqeklegmigti. Fatih Sultan Mehrned Bizans imparatoruna -sonradan Bizans Bagbakanr Lukas Notharas'rn itiraf ettif;i tizere- tiq defa teslim teklifinde bulunrnug, fakat bu tekliflervenediklilerin baskrstyla reddedilmiqti. Fatih de o zaman l0 Halil lnalcrk, "Ottoman Galata, i453-1553".

32 TALID, 3(6), 2005, H. lnatcrk-b. An "yagma" ildn etti. II. Mehmed, Notharas'a ya$ma karan verdi$inde1 dolayr tizrintti duydu$unu soyledi.ll E$er Ii. Mehmed "ya$ma" il6n etrneseydi, lstanbul ahnamazdr. $ehir halkr Isldrni gtivenceleri (can-mal emniyeti) reddettiginde, halk esir ahnrp mallart ya$ma edilir. $ehir halkrnrn gelecegini, fetheden kumandan tayin eder. Balkanlarda birqok gehir niifusunun Miisliiman, bazr Eehirlerin nilfusunun ise Htristiyan-Mtisliiman olarak kangrk oldu$unu goriiyoruz. Bunun sebebi gayet agtkttr: Birinci tip gehirler ya$ma, ikinci tip Eehirler ise eman ile algrmlgtlr. Balkan tarihqileri bu dururnu bihnediklerinden gehirlerin yaplsl hakkrnda yanhg kanaatlere varmrqlardtr. Bazr scizde aydrnlanrn rz da, gtiya insani sebeplere dayanarak Istanbul'un neden ya$rna edildigini sorgulayarak dovirniirler. Tarihimiz, bugiinkii kawam ve inanglar de$il, o zamanki inanglar dikkate altntrsa daha iyi kawanabilir, Istanbul'un fethinde oldugu gibi geltir yagma ile ahndrir zalnan btitiin gehir halkr esir edilir. O zaman da btittin Istanbul halkr qadtrlarda idi. Sonradan Fatih bu harap Eehri iskdn etmek icin kesil tedbirler aldt. Bu konuya aga$rda temas edilecektir. Bir gehir ya$rna ile ahndrsrnda, Fatih'in yaptrgr gibi eski Hrristiyan nr-ifusu affedip yerleetirmek yahut si.irgtin usultiyle halk getirip yerlegtirmek suretiyle gehir ntifuslandtrtlmaya qalerhyor. Bu husus lstanbul misalinde ele ahnacaktrr. Genellikle ya$ma ile bogaian gehre, vaatlerle Ttirklerin gelmesi regvik edilir veya "stirgtin" ttsitltiyle Tiirk ntifus getirilip yerlegtirilirdl. Entanndtne ile teslirn olan gehirlere yine Ti-irk Musliiman ntifusu yerlegtirmek iqin tedbirler a111trrdr. Zird Hrristiyan halk tanlarnen btraklhrsa, direnip ilerde isyana teqebbris etme telrlikesi vardt. Trabzon'u aldr$r zamanfatih'in etraftan Ttirk ntifus getirdi$i bilini1's1. Fatih, istanbul'un fethinden sonra, gehre Anadolu'dan 5.000 aile getirilip yerlegtirilmesi emrinivermigti. Bu metot Balkanlar'da da uygulandr. Bu uygulamalar bize qehirlerdeki Ttirk-Hrristiyan ntifus karrgrmr hakkrnda bilgi vermektedir. Atina da ntifusu kanerk bir gehirdi. Osmanh Imparatorlugu'nda gehir nrifusunun din ve ktilttir dokusu, altnan tedbirler ve takip edilen iskdn siyasetiyle yakrndan al6kahdrr. Il. osmanhlann Bir $ehri Fethettikten sonra Aldrklan Tedbirler osmanhlar bir gehri fethedince derhal ve ilk olarak ana kilisel.i camiye qevirir ve ona Ulu Cami adtnt verirler. Her qehirde bir ulu cami vardrr. yani Osmanltlar gehri hemen Mi-isltintanlagtrrrrlar. Fatih de istanbul'u fethedince Ayasofya'}4 gehrin "cami-i kebiri" ilan ettive cizye gibi gelirleri bu carniye vakfetti. Kendi Fatili Ktilliyesi'ni yaplncaya kadar bu durum devam etti, fakat yine de I I Bkz' Kritovulos, Istanbul'wt Fetli, Nluzaffer Gdknran (haz.), lstanbul: Akgarn Kitap Kltibti, i967. Karalidi tarafrndan terciime edilen eser 132811912 yilrnda Tarih-i Ostnati Ertctinteni lv[ecntuast elderi arastnda Ahmed lhsan ve $tirekdsr Matbaacilrk osrnanh Sirketi tarafr6c.lan Tarih-i Sultnn Mehnted Hdn-t Sd.nt adryla negredihniqti. Tiirk-lslam-Osmanl $ehircilisi ve Halil lnalcrk'rn Qalr,smalan 33 Ayasofrra daima padigahlann Cuma namazlna qrktrklan gehrin cani-i kebin olma vasfinr devam ettirdi, ta ki rni.ize oluncaya kadar. Bir kilisenin camiye tevcihi, fetihten sonra $ehrin Islarnlagtrrrlmasr manaslna gelir. Hemen ardrndan da gehre bir kadr tayin edilir. Osmanh'da seyfi],te ve kalemiyye kesin olarak a1'rrldrgrndan asayig, inzibat iglerini takip igin kadryla birlikte bir de subagr tayin olunurdu, Fatih lstanbul'u fethetti$ zanian Hrzrr Beyi kadt, KarrEdrrau Stileynan Beyi subagr tayin etti. Osmanlilar, Balkanlarda da fetihlerden sonra her gehirde aynr usulii takip etmigtir. Bu durum, o gehrin resmi tahrtn (Defter-i Hakani've kaydr) suretiyle Osmanh argivinde resmi bir belge altrnda kaydedilmig bulunuyor. Vergiye tabi olanlar-olmavanlar, resmi gahtslar, mahalleler, mahailelerdeki Miislim ve gayrirnrislirnler, re6,ya ve askeri stntf ayn ayrt her gehir iqin mufassal bir gekilde tahrir defterine geqilir. Bu tahrirden sonra, o qehrin lmparatorlu$un resmi bir parqasr olma silreci tamamlanmrg olur. Bilhassa bilytik qehirlerde aynca bagka askeri tedbirler de (hisar ingast gibi) ahnrr. $ehir, fiziki bahmdan iiq genel krsrmdan ibarettir. l. Hisar. En son miidafaa hsmr ki, gehrin en sarp ve miidafaasl en kolay yerindedir. Mesela furkara'da kale iqinde bugrin mevcut olan Hisar. 2. $ehir btiytidtikten sonra o hisann altrnda, asrl gehri qe'"r'eleyen ikinci bir liisar vardtr. Haikrn oturdu$u ve Qarqr Pazat olan yerler bu surun iqindedir. Ankarada yine Hisann etrafrnda bir dre sur vardr. Istanbul'un hisarr ise Yedikuledir. Fatih onu Yedikule olarak yeniden inga etti. istanbul'un bir bagka dzellisi daha vardrr: Payitaht oldugu igin, saray-i htimdyun surlarla gehirden tamalnen alnrlmrgtrr. Birinci saralr Theodosius Forumu denilen, Bayezid meydanr karqrsrnda, bugi"in istanbul Universitesi'nin bulundugu yerdeydi. Fetihten sonra ilk olarak orada Eski Saray adryla bilinen saray -vaprldr ve duvarlarla qewildi. L Murad dewinde Bursa saraylnln da duvarlarla qewili oldu$u biliniyor. Saray duvarlarr 12 kule ile qewiliydi. 3. $el-rir btiyiidtikten sonra geirrin drgrndaki varog. Bursa Osmanhlar tarafindan fethedilince hisardaki biiti,in Hrristiyanlar varo$a qrkarrldr. Bugtinkti Hisar Mahallesi'ne, saray ve resmi devlet btirolan yerlegti. Topkapr Saray'ntn bir duvarla gewili olmasr gibi Bursa'da da saray, gehirdeki hisardan bir duvarla ayrrlmrgtr. Genelde varog miidafaa surlanyla gewilmediginden drgardan geleu saldrnya aqrktrr. Oraya genellikle gayrirntislim halk ve gehre sonradan gelenler yerlegir. $ehre sonradan gelenler "cernaat" denilen grubu olugturur. Zamanla bu cemaat geligir ve mahalleleri olugturur. Bu durum en gokyahudi iskdnrnda goriilmektedir. 1492'den sonra Osnranlt topraklarrna lspanyadan tahminen 100.000 Sefardik Yahudi gog etti. Osmanh htikrirneti bunlarr Balkan gehirlerine, Avlonya'ya,

tt 34 TAIID, 3(6), 2005, H. lnalcr-k-b. Arr baelrca vazifesi bu ayydr takrmrnr onlemektir. Ba$dat'ta, Budin'de, $arnda gel-rl'iirk-lslam-osmanh $ehircili gi ve Halil I nalcrl' rn Qalpmalan 35 Selanik'e, Ni$bolu'ya, Istanbul'a ve Filistin'de Safed'e yerlegtirdi. Selanik adeta bir Yahudi gehri oldu. Istanbul'da da binlerce Yahudi hanesi mevcuttu. Varoglar zanranla btiyik mahalleler halini aldr ve Osmanh gehirciliginde yeni bir geliqrne saflrastnt olugturdu. Bazen bu varoglar duvarla da qewilirdi. Galata'daki Ceneviz kolonisinin beg btiy{ik krsrm halirrde duvarlarla ayrrlmrg oldu$u gririi- Itir. Eski haritalarda bu aqrkga bellidir. Galatada Cenevizliler ilk kolonilerini kurduklannda Pera ktiquk bir mahalle gibi idi. Koloni gelignteye baglayurca Ermeniler ve Rumlar gelip etrafta yerlegrneye bagladrlar. ilk Ceneviz qekirdek gehri HaIig'e do$ru uzanan bugiinkii Pergembe Pazarr krsmrdrr. Cenevizlilerin kilise ve saraylan da oradaydr, Podestalan orada oturuyordu. llk Ceneviz bolgesinitr yaplsl, sonradan surlarla qewili olan di$er mahallelerden farkhdrr. Orada btittin Ceneviz kolonilerinde oldu$u gibi, sokaklar birbirine dik olarak gelir. Evliya Qelebi bu sokaklart anlattrken "satranqvari" ifadesini kullanrr. Daha sonra gelenler Tophane tarafinda alrr ayn Ermeni ve Runt mahalleleri olugturdular, atna onlartn sokaklarr efiri bti$riidrir. Orasr sonradan surla qewilmietir. Bir astr zarftnda gehrin geligmesiyle Pera etrafa yayrldr. Gdq eden Ermeniler genellikle akrabalartnln yanlna geliyordu. iqte bu suretle bir Ermeni mahallesi, bir Runt urahallesi tegekktil etti. Bunlar zamanla surlarla gevrildi$i igin Galata'nln tipik yaprsr bal petef,itre beuzer. Galata Kulesi'nden bakrlrrsa gehrin nasrl bir geligrne gosterdif;i goriilebilir. Pera zamanla bri$k bir gehir halini aiml$tlr. Karadeniz sahillerindeki biittin Ceneviz kasabalan bu gekilde bir geligim gdsterir. Sonradan gelen halk genellikle marjinal iglerle ufrraerr. Mesela Galata'da hanrallann gogu Rumlardi. Kapkqrh$r Trabzonlular yapryordu. selyar satrcrhfr Arnavutlar aldr. Dernek ki btitrin Osmanh briyiik Eeirirlerinde; (i) $ehri mtidafaa eden Hisar, (2) Qargt ve pazarlartn bulundu$u surlarla gewili kale, (3)Varog ohnak tizere riq fiziki krsrrn vardrr. Gelibolu'da yine a1'nr sistemi gormek rrtirnktindtir. Hisar iqinde de -sahil gehirlerinde- Patras'ta, Koron'da Eehri mtidafaa iqin kuwetli garnizonlar vatdt. Yeniqeriler, azepler ve gtintilli.iler yerleeir; Eehir halh muafiyetler ba$rglanarak hisar tnlidafaasrnda gorevlendiriiirdi. Mesela Arnavutluk'ta srirekli saldtrtva nrarllz kalan Akhisar'rn I{u'istiyan halkrna I'ergi muafiyeti ba- $rglandr. Bdylece gelen dtiqmanla iebirligi yapnralan cinlenil,orclu. Sonradan orast iskender Bey'in rnerkezi olmugtu. Hisar'da (nreseia Ankara'da bayrak asrh olan hisar) bu sayrlan askeri gmplar degil, yalnrz Yeniqeriler otururdn. Yeniqeriler mtidafaa hususuncla en sadrk askeri grup sayrldrgr igin hisar onlara aitti. Baglarrncla bir dizdar bulunurdu. Mtrstalftzdtt adt verilen btr Yenigeriler, beylerbegi ve sancakbeyinden de$il, sadece padigahtan emir ahrlarch. $ehirlerde ryj,dr denilen genqlerden olugan igsiz gi.iqstiz taktnrt stirekli asayiei bozuctt hareketlercle bulunurlardr. Mesela l-lrristiyan ve Yahudi nrahallesinde yangtn qtkartr, yaflma yapntak isterler. Dizdann ri koruyan 500 Yeniqeri vardr. Daha sonralart )il/il asrrdan itibaren bu Yeniqeriler Eehrin tiim idaresini ele alchlar. Cezay.ir'de, Iunus'ta ve Bosnada da bciyle olmuetur. Bunlarrn bagbuf,una "Daln" adr verilirdi. Buralar biryeniqeri gehri lialine gehniglerdir. X\{II. astrda Bosna'ya gelen bir Franstz, "bunlar kendi kendilerini idare eden bir cupr uriyet" ifadesir-ri kullanmaktadrr. Devletin ta}in ettivali bile onlann nzasr cllmadan gelip gorerle ba;la--vamazdt. Belgrad da za- [i manla aynl duruma dti$tti. Ewelce bu Yeniqeriler, Eehirlerde dizdartn kutnandast alttnda ktigtik bir grubu olugturuyorlardr. Fakat Celali isyanlart tizerine padigah biiy[k Eehirlerdeki kalelere qok sayrdayeniqeri r,e sipahi asker gruplannt yerleqtirmeye baqladr. Yerriqerilerin kumandanrna Yentgeri serdan, sipahilerin kumandantna Kethticlqreri adr veriliyordu. Evliya Qelebi, her gitti$ yerde Yenigeri serdartni ve Kethtidayerini isimleriyle verir. Bunlar, Sultantn kulu olduklarl ve mahalli otoritelere tdbi olmadrklarr iqin, zamanla initiyazh bir grup olarak gehirlerde yerlegtiler ve hakimiyet kurup rnahalli otoriteieri saymattr"ta baeladrlar. Bu durum, dyallarrn ortaya grkmasr s0retiyle Osmanlt Eehir dokusunda 1'eni bir geliqrne olarak kaydedihnelidir. gehir tarihi iqin bilhassa X\{I. asrrdan itibaren en ouemli kayragrmrz Evliya Qelebi'dir. Evliya Qelebi gittigi her gehir halkrnrn sosyal hiyerarqisini tavsif eder. Ewela qehril resmi ve askeri zdbitlerini, sonra kadtstnt, muhtesibini, gehir ketl'rtidasrnr sayar. Kethiida o qehri, kaclt ve hiiki.imet nezdinde temsil eder' Kadr qesri ve pazarr muhtesib vasltaslyla teftig eder. AsayiEi muhztrla temin eder. Gelel polis igleri dizdara yahut Yer"riqeri serdartna baghdrr. Evliya Qelebi her 9efiirde ewela bunlan sayar. Sultanrn gonderdi[i, A$a denilen serdar Ve dizdar sahilt-i siltsstntr. $ehirde sahib-i siyaset olanlarla ohnayanlar birbirinden ayrilrr. Sa ib-i siyaset olanlar tanr otorite saliibidir ve bttnlar suqlularr yakalarnp ceza \rerme yetkisine sahiptir. Sa.hib-i siyaset olallar el kesme gibi a$r cezajart, rpr,rhtesib ise pazar hallana falaka ve para cezasl gibi hafif ceza.lart verir. Niifits da Evliya Qelebi hiyerargisinde Eoyle srralantr: Once en itntiyazlt stntf olarak Senidier, vergiden muaf, gerefli ve itibarhdrrlzu'. Selryidler her btiytik qehirde biirnik bir grup olugtururlar. Bunlartn qo[u sahte sey,vidlerdir. Nakibli'l-eqraftan belge ajrp vergi in.rti\,'azr sa$ladrklanndan seyyidlik iddiasrnda olanlar stirekli artrg gcistermigtir. Bir tahrir defterinin -presela PaEa Lir,ast tahrir defterinin-; dort Eeltir, on kasaba ve tlort kaleden olugtu$unu gortiyor uz. I-Ier gehrin )ralltsl tahrirlerde anlatrlmaktadrr. Paga Livasr'nda,41 carni,267 111s5cid, 1B medrese, 16 imaret,38za' wye,22 kervansaray, 56 harnam varclrr. Paqa Livasr'nttr merkezi Edirne'dir. Burada Osmanhlann Rumeli'de gehirleri uastl imar ettiklerini gortiyoruz. Camiier, medreseler, imaretler hep Osmatnh eserleridir. IVlesela Errrenos Gazi Batr Trakya'\a fethedince ilk iq olarak ahi zariveleri, ken'ansaraylar ve carniler inqa etti. \hni fetih, iskdl ve imarla berabcr giclir''ordlr. $imdi bu eserlerden avakta ka-

36 TAIID,3(6), 2005, H. lnalcrk-b. An Tijrk-islam-Osmanh $ehircili$ r'e Halil lnalcrk'rn Qal-r;malan 37 lanlar Yunanistan tarafindan AB fonlanyla ve turistik maksatlarla restore ediliyor. Evrenos Gazi'nin yaptrrdlgl briy'uk han hala ayaktadrr ve ziyaret ediliyor. Dernek ki Eehrin yapr.sl, nt-ifus, ntifusutr sosyal hiyerargisi bizim argiv vesikalartnda ve ozellikle tahrir defterlerinde tam ve ayrrntrh olarak tespit edilebilir. Balkanlar'r adtm adtm dolagan Machiel Kiel'in tespitine gore, Osmanh devrinde yaprlan mirndri eserlerin % 90'r kasden tahrip edilmig, sadece belli bagh eserler ayakta kahnr gtrr. Osmanh gehri uzerine Nikolai Todorov'un Le Vi,lle Balkanique adh eseri ve argiv vesikalanna gore yaprlan qalgrnalar, Edirne, Selanik, Sofya, Filibe gehirleri tizerine yaprlan inceleureler;xix. asrrda Rus istildlan ve milli devletlerin kurulttguyla ve zoraki goqlerle beraber gehirlerin ntifus yaplslnrn tamanlen degigmig oldugunu gosteriyor. XIX. astr sonlannda Rumeli'de 4 milyon Tiirk/Milsluman vardt. Bunlartn btiyiik krsmt gtiqe zorlandr. $ehirlerden Osmanh izlerini silmek iqin binalar, koprtiler dahi tahrip edildi. Bu da Baikan rnilliyetqilifiinin kara yriztidrir. $ehircilikte bir difer onemli nokta da gudur; Biil.tik Balkan tariheisi Constantin lirecek'e gore Osmanh dew'inde yollar, kcipr0ler ve ticari ilerleme sayesinde Balkan gehirleri bi.iytimiiq ve Osmanhlar hakikaten qehir kurucusu durumuna gelmiglerdir, Ewela Istanbul'u ele alacak olursak: Istanbul'un 1478 tarihli bir niifus tahriri vardrr (bkz. Tablo-l). t47bde Istanbul iqin ilk defa ntifus tahriri yaprldr. lstanbul fetih esnastndaki niifusu, Bizantinist Schnei<ler'in ara$tlrmastna gcire 40-50 bin arastndadrr. Fatih doneminde yaprlan tairrire gore niifus yaklagrk 15.000 haneye erigti, Bunu begle garpacak olursak 75 bin ni.ifus oldu$unu giirtiriiz. Perada o zarnan 1500 hane yagryordu. Kanuni zamanlnda ntifus yaklagrk 500 bine ulagtr ve istatrbul buttin Awupa'nrn en br-iyiik gehri haline geldi. istanbul o zaman Paris ve Londra'clan daha kalabahktr. Mtisl{imanlar Rum Ortodokslar Yahudiler Kefe siirgtin halkr Karaman stirgun halkr Errneniler AwupaIilar Qingeneler TOPLAM istanbul'da Hane saylsl 895 I 3151 t647 267 384 aa4 JIZ 31 14803 Tablo-l: 1478 tarilrli Istanbul ntifus savlmr. Galata'da Hane saytst 535 592 62 332 I52l $ehir briyriytince, Osmanhlar asayig, iage ve su meseleleri iqin genig tedbirler aldrlar. Mesela lstanbul'un et ihtivacnun kargrlantnasr igin Rumeli ve Anadolu'dair kolun getirtilmesi igi, 1'ani celebkeslik,bazr zenginler iizerine 1'tiklendi. Su ielerinin halledilmesi ilkin Fatih zarnanrnda Ktrk QeSme ile ele ahndt. Kanuni doneminde Sinan'a havale edildi ve tamir ve yeniden in$a voluvla su kemerleri yaprldr. Osmanh qeliircilif;i ciddi bir konu olarak ayrtca ele ahnmaltdtr. Bu hususta mimari tarihirniz iqin ozellikle Dogan Kuban'tn yalnnlan dnernlidir.i2 su medeniyeti ile ilgili olarak lru qahqrl'or, alna bunlar yeterli de$ildir' osmanli-ti.irk medeniyetinin gok cjnemli bir veqhesi olarak bu kotruda genie aragttrmalar yaprlmal, enstittiler kurtrhnalrdrr. Ir{esela Kauuni Sultan Srilepnan istanbul da her mahallede bir qe$me vaptrrdlgr gibi Medine ve Kudiis'te inqa veva tamir ettirdigi su yollan hild kullanrlmaktadrr. Suyollarrnrn devamlt baktmt iqin Sttyolculari diye bir tegkilat kr-rruldtr. Sadece bu bile Osmanlt gehircilif,inin ne kadar onemli organizasyonlara vticut verdi$ini aqrkqa gostermektedir. C. $ehirtarihi Uzerine Onemli Arqivler $ehir tarihi tizerinde en kapsamh kaynagrmrz $er'iq,e lv{ahkemeleri kadt sicilleridir. Kadr; ki$ilerin gahsi sorunlannr, anlagmazltklart, oliim halinde miras taksimi iqin egya listelerini sicil defterlerine kaydeder. Kadr -aynr zantanda bir idare adamr oldugundan- siciller merkezden gelen fermanlart ve )'abanctlartn ticaretine ait belgeleri igerir. Bu suretle tilm Imparatorluk olqtistinde Yemenden, I\4rsrrdan Macaristan'a kadar kadrlann giinumiize geleu binlerce sicil defteri bize kadar ulaemrgtrr. \'alnrzca -lstanbul lvltifttiltigti'ntin a'v'n bir areil'binasrnda saklanrnakta olan- lstanbul'un kadr sicilleri 9 binin tizerindedir. Suriye, Makedonya ve Bulgaristar-r'da tahripten kurtulmue kadr sicilleri i"izerinde qok onemli gehir tarihleri yazrlmrg bulunmaktadrr. Bu zengin kaynaklar, tnem - leketimizdeki Eehir qahgmalannda da kullanrlmrqtrr. ilkin, Anadolu'nun baqhca Eehirlerinde bulunan Flaikevleri ve orada qahgan lise hoca-lan Haikevi dergilerinde bu sicillere dayanarak birqok n-rakale yayrnlarnrqlardrr. En tantnmtq olanlan Qagatay Ulugay'rn lvfanisa, Daghoglu'nun da Bursa siciileri hakkrndaki aragtrrmalarrdrr. Bu qahgmalar onemli rnalzetneyi tanltmtg olmakla beraber, qtiphesiz ki, tnetot baktmrndan mi.ikemmel salllmazlar. Halil Inalcrk, Osmanh Eehir tarihi qalernalarrna 1950'ye do$ru Bursada Kadr sicilleri tizerinde qalgarak bagladr. Bursa'daki bir mijzede bulunan kadr sicilleri rizerinde aragnrmalar yaptr. Bu sicillerin tarihi de dikkate de$er bir meseledir. Cumhuriyetin ilk lnllannda birtakrm bagnaz kigiler bu sicilleri yok etmeye gaheryorlardr. BursaYegilcami imamr bu sicilleri guvallar igine koyarak evine gottirdii. Daha sonra da miizeye teslim etti. Bu sicillerin yardtmryla, Bursa tnahalleleri konusunda ilk qa-hgmalar Koseoglu ile bagladr. l2 Dofan Kuban'rn lstanbul halkrndaki diger rnakalelerinin yanr srra kapsanrlt galgmast iqin bkz. lstanbul: Bir Kent Thrihi, lstanbul: Tarih VaKr Yurt Yay., 1996.

38 TALID, 3(6), 2005, H. lnalcrk,b. Rn Bu siciller Fatih dewinin ortalanndan itibaren ta )C( asra kadar gelmekte ise de arada birqok siciller kaybolmugtur. Bu sicillerin cinemi, defterlerin mrizeden ahnrp tamir edilmesi ve aragtrrmalara aqrlmasr iqin onlem a nmasr, mtize miidiirti vasttastyla, Halil Inalcrk tarafrndan Milli Egitim Bakanhgr'na bildirilmigtir. Siciller Istanbul'da Topkapr Saray'r kitap atolyesine sandrklar iqinde gonderildi, ciltlendi, sonra da fukeoloji Mrizesi'nde bir salonda tasnif edilerek ara$tlrmactlara arz edildi. Bursa'nrn Osmanh lmparatorlu$u'nun uluslararasr ticaret merkezi ve ipek sanayii gehri olarak onemi, bu sicillerden biittin aypntrlartl4a tespit edilebilmektedir. ipek ticareti ve sanayii konusundaki ilk cjnemli eser Dalsar'tn ara$tlrmasldlr. Inalcrk, bu sicillerin Onemine, lstanbul Uniuersitesi Iktisat Faki"iltesi lviecrnuast'nclayazchfrr bir makalesinde temas etti.13 lktisat tarihirnizin yorulmaz iistadr Omer Liitfi Barkan bu sicillerin ttimtinu kendilktisat E,rrstittisii igin mikrofilm halinde almrgtrr. Inalctk'tn Bursa sicilleri iizerincle 30-40 seneye varan araqtlrlnalart devam etti. Ingilizce ve Ti.irkqe makalelerden bagka Bursa sicillerinden Fatih ve II. Bayezid donemine ait siciller tizerinde yaptrgr aragtrrmalar ve makalelerden bagka bu sicillerden segtifi 1'tizlerce belgeyi Ttirk Tarih Kunt_ nt u Be lge ler dergisinde yayrnladr. ra D. Halil inalctk'tn Bazr $ehirler UzerineYaptrf,r Aragtrrmalar ve Giirtigleri l. Bursa Bursa'ntn dalia XIV ytizyrl sonlarrna do$ru dtinyadaki en biil-tik ipek sanavii ve ticaret merkezlerinden biri oldu$unu AIman esir Shildberger seyahat kitabrnda belirtmigtir. $ehrin ilk pazar yerini Sultan Orhan bir bedestan ve han inea ederek kurnrugtur. Bu tesisler hisarrn hemen dibincien baglayarak sonradan yaprlan hanlar ve bedestanlar ile geniglemig ve Bursa'nrn Kapal Qargrsrna viicud vermiqtir. Bugiin de Bursa'nln ticaret hayatr bu bolgede toplanmrg bulunmaktadrr. Osmanlt qehirlerinde iki btivtik ana bdlge vardrr: Biri l-ralkrn oturdugu mahallelerdir. O mal'rallelerde i\4iislim ve gal,nimtislim cemaatler, ayn ayn, kendi rnahallelerinde mescid, kilise veya sinagog etrafinda yerlegrniglerdir. $ehrin di$er ana bdltimti pazar yeridir. Orada belli bagh idari tiniteler, yani kadr nahkemesi, esnaf, gelen kervanlann indi$i hanlar, ken ansaraylar ve gtinltik ahg_ verigin cereyan etti$i pazaryerleri ve gargrlar yer alrr. Bu bolgede lr{tislim ve gayrirntislim qehir halkr birlikte, her srnrf esnafin iqerisinde beraber qa grrlar- 13 Halil lnalctk, "XV. Asrr Tiirkiye lktisadi ve lgtimai'iarihinin Kaynaklan'l Istanbtil Onit,ersi, tesi lktisat Fakiiltesi LLeunuax, l953-1954, sy. 15, s. 4i-57. 14 Halil lnalcrk, "Osrnanh ldare, Sosyal ve Ekonomik Tarihi lle llgili Belgeler: Bursa ger'iye Sicillerinden seqrneler'l Belgeler, 1980, x-kv s. l-90; a.rnjf.,,,osmanh ldare, sosyal ve Eko_ nornik Tarihi Ile llgili Belgeler: Bursa $er'iye sicillerinden seqmeier II,l Ttrk-lslam-Osmanh $ehircili$ r'e Halil lnalcrk'rr Qa.hgmalan 39 dr' Hatta daha sonralarr baf,nazhk dolayrsryla a1'n a1'n ba1'ramlartnt kutlarnadarr iince bilhassa Nevruzlarda birlikte teferruce qrkarlardr. Yani gehrin pazar brilgesi, Mi.islim ve gayrimtislim unsurlann iebirli$i halinde birlikte qa-hqttklan bir mekandt. Bursa'da bunu aqrk bir gekilde gortiyoruz. Bursa, Osmanh 9ehir tarihinde, daha sonra Edirne ve Balkanlann bi.iyi.ik gehirlerive Istanbul'da ortaya qrkan gehirler iqin bir model olmugtr-rr. Yani Osrnanh Eehirleri daima bu iki bolge tizerine kuruhnugtur. Pazar yerini, genel hayatrn yani kamusal hayatln toplandrfr yer olarak clugtinmeliyiz. li4esela bir padieahln tahta cill0su veya padi$aruann fermanlan, orada mtinadiler taraftndan halka duyrrulurdu. Kadr mahkemesi; esnafrn nizamlannrn ve gehrin mahalle nizanttntn korunclufiu, gtinliik narhrn tespit edildi$i, pazaryerinde muhtesib vasltaslyla kontroltin saglandrgr ve kanunsuz ig yapanlartt-t muhakeme edildi$ bir yerdi ve qehrin belki de en onemli merkezi savrlabilirdi. Bilttin esnaft kadt huzurunda tenrsil eden bir Sehir kethi.irlasl bulunur, esnaf localartnt kadr ontinde kethtidalarr temsil eclerdi. Yiyecek maddelerine narhtn tayini yine kadr mahkemesinde, esnafin katrhmryla tespit olttnurdu. Bagka deyimle, bugtin belediyeye ait btittir-r fonksiyonlar kadr tarafindan yiinittiliirdi.i. Bunun igindir ki, kadr sicilleri Osmanh gehir tarihi iqin temel kaynaf,tmrzdtr. Bursa'nrn onemi guraclan karlaklann'or: Ilk Osmanlt gehircili$inin qekillendigi gehir olmasr'",e bu )'olllillc ti. orcki Usrnanh gehirlerine ornek olmastntn yanl slra Bursa, daha Orhan BeV zanrantndan itibaren Do$u-Batr ticaretinin onernli bir merkezidir. Do$u'dan kervanlann, Batt'dan Italyan tticcartntn geldi- $i bir merkez durumuna gelmigtir. O kadar ki, Bursa sicillerindeki belgelere gore, daha XV, asnn ikinci yarrsrnda Rusya'dan tticcarlar Bursa'1'a gelmekteydiler. Bursa, Mrsrr ve Suriye tizerinden I Iind mallannrn geldi$i ve Batt'ya aktanldtgr uluslararasr bir ticaret merkeziydi. Ozellikle Bursa'ntn uluslararasr bir ticaret nierkezi halinde ytikselmesiyle -ki bu faaliyet daha Orhan Bey zarnanrnda baelamrgtrr- gehir lran'dan gelen ipek kervanlartntn merkezi olmugtr.r. Bu ipek Batt da kapitalizmin iik safhasrnda ipek sanayiinin beslenmesi iqin gerekliydi. Biz Bursa sicilleri iie ltalyan kalnak-lanntn kargrlaetrnlmastndan, Pera'dan gelen Yahudi ve ltalyan tuccarlann lstanbul'un fethinden once Bursa'da onemli olqi.ide faaliyet gosterdiklerini tespit ediyoruz. Yani lstanbul'un fethinden once Akdeniz Hrristiyan tticcarlarr ve Yahudiler, ipek, baharat, l-ratta Sakrz Adasl'nlll sakrzrnr gelip Bursa'dan altyorlardr. Bursa'nin merkezindeki garqt, bedestan ve buytik hanlar bu ticaretin o zamanki onemine tanrkltk ederler. Yukarrda verilen bilgilerin alrrntilan, inaicrk'rn bu konlrrla vazdrsr makalelerde bulunabilir.15 l5 Halil lnalcrk, "Bursa", EttcJ,clolterlia of isitlri,2. ilaskr, 1960, c. I, s. 1333-1336; a.nllf., "Bursa a1d the Commerce of the Levant", Jounta! of Economic and Social History of rlrc Orient, 1960, c. IlI, sv.2, s. i31-147 {bu yazr, daha sonra, Tlrc Ottontan Ernpire: Cottquest, Organization and Econornl,(Londra: Variorum Reprir.rts, l97b) igerisinde yeniden ya1'rnlanmlgtrrl.

40 TALID, J(6), 2005, H. inalcrk-b. An 2.lstanlrul $ehir taril-ri iqin kadr sicillerinin onemi y,ukanda belirtildi. Bursa'dan sonra bu siciller iizerinde inalctk'rn yogun aragtrrmalan tabii ki lstanbul sicilleri rizerirrde ohnugtur. Yazrkki, 30-40 bin niifuslu harap bir gehir olarak aldr$r bu tarilri gehri, bli}'tik bir capital ve XVI. asnnda Awupa'nrn en biiyiik gehri durumuna getiren Ostnanlt'nrn gehircilik faaliyetleri maalesef aynntrlanyla bilinmiyor. lstanbul'un tarihi, ancak gelen seyyahlarrn tisttinkorii gdzlemleri sayesinde vaztlmrg blrlunuyor. Fatih; fetihten hemen sonra iki bedestan kurarak esnafrn yerlegti$i Kapahqargr'yr inga etmie, Haliq'te yaflkapanr, balkapanr, unkapanr, yernigkapanr gibi kapanlar yaprnre, Haliq'in Istanbul tarafrnda qarqrlar kurmuetur. Bugtin de ticari faaliyetin yogun oldu$u bu sokaklar Fatih tarafrndan meydana getirilmigtir. Onun vakiyesinde gu soz dikkat qeker: Hrirrcr bir Sehr btinyd.d ennekdir ReAyd kalbin kbdd etnrckdir Uztintilyle bildirmek gerekiyor ki, Istanbul gehrinin Ttirkler tarafrndan yeniden bliyuk bir payitaht olarak ingasr tarihi hakkryla bilinmemektedir. Bu alanda eu cjnemli yapnlar, Omer Ltitfi Barkan ve Ekrem Hakkt Ayverdi ile Mehmet Canatar tarafurdan yayrnlanan Istanbul Vakrflan Tahrir defterleridir.l6 Vakrflar, bir gehirde temel tinitelerin, camilerin, ktilliyelerin, imaretler, han ve kervansaraylarur, gareilann tesisinde temel belgelerdir, Bu vakrflarr bu defterlerde tespit edihniq; gortiyoruz. Bu defterlere ve lstanbul'un kadr sicillerine gore yaptr$r aragtrrmalan, inaicrk Encyclspttdia of Islarn'nt "istanbul" maddesinde ozetlemigtir. Fakat asrl yazmak istedi$i eser hal6. tamamlanmre de$ildir. istanbul tarihi tizerinde btitiin ayrtntrlanyla ve her devri goz ontine alnarak yapilacak bir araeilrtna, ancak bahsedilen 9000 kadr sicilinin sistentatik olarak incelenmesi sonrasmda yaprlabilir. Bunu gerqekleetirmek iqin inalcrk, bir aragtlrma merkezi kurmaya tegebbtis etti. Bunun igin bir komite tesis etti. Komite Prof. Nurhan Atasoy'un kiiltilr-sanat merkezinin bir kolu olarak faaliyete gegti. Proje quydu: Istanbul kadr sicillerini en eski devirlerden bagla)/arak ve mahalle tnahalle seqme yaparak bilimsel surette bir seri halinde neqretmek. Bu seri 50-100 veya 200 ciltlik bir yektin tutabilir. Ama bdyle bir ktilliyat serisi gergek lstanbul tarihini gonnek iqin elzemdir. Projeyi Inalcrk qoyle orgiitledi: Mritehassrslar sicilleri okuyup aynen tespit edeceklerdi. Her cilt cizet ve indekslerle ara$tlrmacrlara arz edilecekti. Burada en mtihim iq, her turlii belge yayrnurda oldu$u gibi, belgenin tam, kusursuz ve hatastz yaytnlanmastdtr. Ancak ondan sonra cizetler ve diger aragtrrmalar yaprlabilir. Bu proje kapsamrnda bilgisayar ve diber malzemenin temini igin Kog 16 Ekrem Hakkr Ayverdi ve Omer Ltitfi Barkan, 953/1546 Tarihli Istanbullrahflart Tahrir Defferl, lstanbul: lstanbul Fetih Cemil'eti, 1979; Mehmet Canatar, 1009/16A0 Tarihti Istanbrtl Vaktflan Thltrir Defteri, lstanbul: lstanbul Fetih Cemiyeti, 2004. TtiLrk-lslam -OsmanJr $ehircili$ ve Halil in al o k'r n C3lpnr al an firmastndan mali destek saf;landr. Qahgrnalara baqlarnak izere r-iniversiteden sicilleri dogru okuvabilecek kabiliyette -1rsdi bilim adamr davet edildi, Safa bagrna bir iicret belirlendi ve bu proje qerqevesinde igbirli$i ve yardrmlarr temin edildi. Bu arada eldeki fon sona erdi. YaprhnrE olan okumalari Ina-lcrk, Atasoy'un evinde teker teker gahsen kontrol etti. Bu belgeierin yaynlamasr iqin gereken para),rr, Amerikah bir firrladan Cemal Kafadar safiladr. Eserin yapnr, bu fon sayesinde Sabancr Universitesi'nin yayln faalil's1ls1i arasrnda basrlacak. I. cilt yayrnlanmrg durumda. Bu projenin devamr iqin gereken mali deste$i Hewlett-Packard firmasr desteklemektedir. Inalcrk bu araetrrmaiara 40 1rl dnce baqlamrg olmastna rafrmen, geqitli giigltikler ve mali destefrin yoklugu sebebifle maalesef geligtiremedi. Bu IstanbLrl sicillerinden bazilarrnr bu ilk tegebbristen soltra lstanbul belediyesinin gorer'lendirdifii bir grup bilim adamr, Prof. Dr. Ahmet Tabako$lu baqkanh$rnda yayrnlamrglardrr.ri Fakat bu muazzarn iqi, ma-li kaynaklannr temin etnrek suretiyle bir teqkilata baf,larnak gerekmektedir. 3. Eyiip lstanbul kadrhklarrndan qok rjnen-rli birisi de Eyiib kadrhirdrr. istanbul'dan Karadeniz'e kadar olan brittin koyler bti kadrh[a bafhdrr. Hz. Eytib, Istanbul'un patronu (koruy'ucu) ve kutsal kigisi olrnasr nedeniyle bu kasaba, Osmanh lstanbul'u iqin de bir qok yonden ozel bir onern taerr. $ehrin korulmcusu, pe)/gamberin bayraktan sayrlan FIz. Eyiib'tin mezarr rizerinde Fatih Sultan Mehrned bir tiirbe ve cami yaptrrml$, imaret tesis etmig, burasrnr genlendinnie ve Bursadan lvltisltiman halk getirip yerlerstirmigtir. Kutsal bir mekan olarak Osmanh padigahlan tahta ciilus etmeden once Ahi gelenegine uyarak bu tirrbede krhq kugantrlardt (taklid-i seyl. Bu toren Osmanh sultanlannrn gaza gorevini ifade eden bir merasimdi. Osmanh gelene$inde gazanrn oneminin r:lmadrfrrnr ileri siiren bugi.inkii genq tarihqiler, bu gibi rittiellerin Osmanh devlet ve zihniyetindeki irnemini goz ardt etmektedirler. Eyiib ttrbesi etrafinda bir briwik mezarhk kurulmugtur. Islam diinyasrnda azizlerin, geyhlerin ttirbesi etrafrnda bu gibi gehir ve kasabalarur viicut buldugu bilinmektedir. Anadolu'da bir qok geyhin, kutsal kieinin ttirbesi etrafinda kasabalar tegekktil etmigtir. Bunun kayda deger bir misali Sevdiqehir'de gori.ili.ir. Mesela Selyid Harun'un ti-irbesi etraflnda tegekktl eden yerlegim birimi daha sonra bir kasaba halini alrnretrr. Rurneli'de San Saltuk Baba'nrn ttirbesi etrafinda keza Babadafr kasabasr ortaya qrkmrgtrr. Yani Osmanh gehircili$ini aragtrnrken bu stireci dikkatle gciz dntine almarnrz gerekir. Zaten briyrik ktiqiik biittin gehirlerin bir kutsal koruyrrcusu vardrr. Genellikie qeyhlerden, kutsal din adarnlartndan birisinin nlezan ve ttirbesi bu fonksiyonu goriir ve ttirbe gehrin en hakim tepesinde yer ahr. l7 Istanbul Btil'i.ikgehir Beledit'esi Kiiltiir lileri Daire Bagkanhgr Ya1'rnlan taraftndan yayrnlanrn bu seriden Istanbul Kiilliydn baghg altrnda valrnlanan defterler: lstanbul Esnaf Tarihi, Istanbul Thrrm Tarihi, lstanbul da Sosyal Hayat, lstaltbul Ticaret Tarihi, Istanbul Vahf Tarihi, lstanbul Finans Tarihi. 41

Ei'l - $,, f:, 42 TALID,3(6), 200s, Fl. Inalcrk-B. Arr EWb kasabasr biittin lslarn di.inyasr iqin bir ziyaretgdh durumuna gelmigtir. Her sene onbinlerce ziyaretqi geldi$i iqin Elub kasabasr aynl zamanda onlarr bartndtrma, )4)'lp iqrnelerine yardtm etmek gibi fonksiyonlart da geligtirniig ve zamanla Istanbul'un bir mesiresi haline gelmigtir. Bu cizelligi dolayrsryla apu zamanda hediyelik egya olarak qcinlekqilik ziyadesiyle geligrnigtir. Eyrib qdmlekleri imparatorlu$un her tarafina ihraq edilen bir meta halini almrqtrr. Eyrib'i,in tarihi, bu ttir qehir ve kasabalann kurulugunu araqtrrmak iqin qok cjnernlidir. Ey.rib sicillerini neqretniek iqin Trirk farih Vakfi ile Inalcrk bir anlagmaya varml$tr. Mtiftiiltikten sekiz niisha kadar Eyiib sicili a-hndr. Sicillerin aynen yaylnr yapllrrken her birinin cizeti verilecekti. Mali sorunlar necleniyle Tarih Vakfr tarafrndan bu ya)'ln igi aksadr. $imdi Eyiip Belediyesi Kiiltiir ve Turizm lvltidiirii lrfan Qalrgan bu sicillerin ya),lniigin tekrar lnalcrk'la temas halindedir. Eytib'tin Istanbul tarihi bakrmrndan onemi dolayrsryla aragtrrmalann irrgiitlenmesi igin alrr bir proje dtigtiniildti. Bir sempoz)'um dilzenlenmesi kararlagtrnldr. Sonra bu sempoz),'ulllar her sene tertiplenmeye baglandr. Eyilp sempozyumlarr uluslararast ihni toplantrlar halinde devam etmektedir. Bugtine kadar dokuz senrpozyum yaprldr. Birbirinden de$erli bilim adarnlan teblifiler sundular. 4. Usktidar Inalcrk bir taraftan da btr gibi araetrrma-larrn organizasyonunu yapmaktadrr. Almr kaygryla lnalcrk Uskridar sempozyurnuna katrldr. Sempo4runra giderken Uskildar'ln en eski iki kadr sicilini tertrin edip inceledi. Bu kadr sicilleri Yavuz Selim devrinden baghyor. Bunlar sadece Usktidar iqin defiil Kocaeli tarihi igin de temel kaynaktrr. Usktidar kadrhgrna bagh biittin etraf kasabalannrn tarihini br-inyesinde barrndrrmaktadrr. Yoros'tan itibaren Bofaziqi'nin dogu yakasrndaki bi.itiln kasabalar, sonra Pendik, Hereke ve di$erleri Uskirdar'a bafrh idi. lgte btiti.in bu bolgenin tarihi Uskiidar sicillerinden qrkacaktrr. Mesela bu sicirlerde Hereke'nin adr Herekton diye geger. Burda Rum ahali ka-lmrgtr. Burasr emanla alurdr$r iqin yerli halk oldugu gibi yerlerinde brrakrlmretr. Pendik IPendakhionl, Herakton, Maltepe halh yerlerinde kaldr. Timur darbesiyle Bizans bolgeyi tekrar Osmanhlardan geri aldr. Sonradan Qelebi Mehmed buralarr yeniden fethetti. Yani bu yerlerin ve halkrntn tarihi bakrmrndan Uskiidar sicilleri son derece onemlidir. Uskildar a)ml zamanda kagak esirlerin de geldi$i bir merkezdir. Once Uskiidar'a geliyorlarmrg, oradan da Hrristiyan gemilerine binip kaqryorlarmrg, Yani gu aqrkqa goriihiyor ki, bu siciller aragtrrilmadan Istanbul'un tarihi yanlamaz Belediye bagkanlan bu kaynaklarln ara$trrrlmasr hususunda son derece duyarh dawanmaktadrrlar. Uski.idar belediye bagkanr da Uskiidar'rn bu ilk donemin ait sicillerinin yayenlanrnasl projesini kabul etmigtir. 5. Galata Galata, Istanbul tarihinde Batr Hrristiyan alemi ile ticaret ve kiilttir ahgveriqi iqin Imparatorluflun en mtihim merkezidir. Ga]ata'dan ijnce burasr bir Bizans Tiirk-lslam-Osmanh $ehircili$ ve I Ialil Inalcrl<'rn Qahgmalan mahallesi icli. Cenevizliler ticaret kolonisi igiu yer istediler. imparatorlugun zayrf zamanrnda burap bir surla gevirdiler ve adeta Bizans egemenligir-rden qrkardrlar. Bu l.rizden Bizans imparatorlarr buradaki Cenevizlilerle daima diigmanhk halindeydiler. llk Ceneviz yerleqimi bugunkii Pergenrbepazart'nln oldu[u yerde idt' Contrada denilen asrl qekirrlek Eehir, bugtin sokaklarryla yaqamaktadlr. Yukartda temas edildigi gibi Ga-lata zetrgin bir kasaba olclugundan Rum ve Ermeniler gelip bu qekirdek gehrin civarrna yerleemeye baeladrlar. Ve her defastnda cenevizliler buralag sur ile qevirmeye devam ettiler. Bolmeler sur kaprlalyla birbirinden al,rtlmtgur. Zaman zalnan bu kaprlarr kapatrrlardr Cenevizliler' Perqembepazarrbtiytik Ceneviz kulesine qrkar. Cenevizliler bu kulef i XJV. asrrda qok kuvvetli olduklarl ve Ga]ata bir Avrupa gehri olclu$u zaman yaptrlar. Surlart yaparken de II. Murad'tan mali destek istediler. Bunun sebebi gudur: Pera'nln esas ticareti bir taraftan Karadeniz ve Akdeniz'deu gelen geniler, di$er taraftan da Bursa ile s{irdiirtiltiyordu. Buradaki ti.iccar srk srk Btirsa'ya gider ipek alrrdr' Orada ticaret acentalarl vardr. lran ipe$ini, baharatt Bursa'dan alrrlardr. Bertrandorr cle La Brocquidre,I432'de, "Cenevizliler geldiler Bursa'dan baharat aldtlar" diyor. Uluslararast ticaret merkezi olarak Pera, Butsa'ya bagh idi' Onun iqin Cenevizliler "Madern ki sizinle ticaret yaplyoruz, sizin de bir katkrnrz olsun" diyerek surlarrn yaptml iqin destek isterniq olabilirler. Galata'nrn idaresi btittin Ceneviz kolonilerinde oldufiu gibi Podestadenilen, 1Z kigilik bir heyet tarafindan ytirtittiliirdti. Pera Cenevizlileri Osmanh ile srkr iqbirlifli halindeydiler. Bunun bir sonucu ztntntnda Pera Cenevizlileri daha Orhan zamanrndan baglayarak Osmanh Devleti ile ittifak halir-rde olnluqlardrr' Bu ittifak 1352'de yaprlnuetrr. O zaman Bizans vevenedik'e karqr Cenevizliler sava$ halilde idi. pera'nrn mi.idafaasr iqin Orhan 1352de bin kieilik bir okqu kuweti gonderdi. Ayrtca Orhan, Ceuevizlilerin furadoludaki Osmanlt limanlarrndan ikrnal yapmasllla izin verdi. Bu ittifak td istanbul'un fethine kadar devam etti' Q{inkir Ostnanlt sultanlart ordulartnt Rumeli'ye geqirrnek iqin dairna para ile tuttuklarl Ceneviz gemilerini kullanrnrqlardr' Bu gernileri Bizans ve Venedik Osmanltlara vermezdi. Bunun karqrh$rnda Osmanhlar, Gediz gap iltizarntnt daima Cenevizlilere verdiler. 1352 kapitrilasyonlanudan sonra l387'de bu kapitiilasyonu yenilediler. rb Osmanl diplomasisinin uzak gdrtiqhihifli-i Eundan aniaqrlmaktadrr: Bir Italyan deniz devleti olal Ceneviz ile srkr ittifak, Osrnanhlara ekonomik ve askeri olarak btii'iik avantajlar sa$ladr. Orhan Bey'in tarihini yazarken devletin bu uzak gdriieliilii$rinri mutlaka belirtmek gerekir. Osmanhlartn Rumeli'de yerlegmesinde Ceneviz ittifakrnrn btinik onemi vardtr' 18 Bkz. Kate Fleet, Ettropean and Islanic'trade irt the Early Ottonnn Smrc: ilrc Merchartts' Cambridge: Cantbridge Universify Press, 1999. Eserde bahsedilen N{aillana, YeniEehirdir' 43

44 TALID, 3(6),2oos, H. Inalcrk-B. Arr Tiirk-lslam -Osmanh Sehircilifii ve H alil l nirl crli' r n Qalr qmalan 45 $ap iltizamt Ceneviz'i ihya ediyordu, qirnkti onlara senede on bin altrnrn iizerinde bir gelir getiriyordu. Bu yiizden Cenevizliler can ri gontilden bu ittifaka babhydtlar ve gernilerini veriyorlardr. Sonradan XV asrrda bu iltizam Venedik'e gegti. Osmatrlt diplomasisini incelerken bu ekonornik unsurlari da dikkate almak gerekiyor. Osn.ranltlar Qandarhlar sayesincle son derece akrlh bir siyaset takip ediyorlardr. Bir taraftan ekonomik bir menfaat veriyor, ardurclan da siyasi ittifak kuruyorlar. Galata-Pera zamanla btiyiidii ve geligti. istanbul tarafrnda ise Venedikliler hakirndi. Yahudiler ve Franstzlar cla varcl. Ceneviz onlarla rekabet halincleydi. Osmanh ittifakr Cenevizlilere Bursa'daVenediklilere temir-r ettiiinden daha fazla qrkar temin etrnigtir. Tursun Bey tarihinde Pera'ya kafiristander. Galata'nrn Fatih'e teslini olmastndan sonra Fatih, Cenevizlilere bir emanna.me verdi. Bu sayede Cenevizliler, Htristiyan Rum ve Ermeniler gehircle kalmrqlar ve gehir Hrristiyan kiliselerinin merkezi olmugtur. Elqilikler de orada yerlegrnigti r.perazamanla Akdeniz den gelen biittin Flrristiyan gemilerinin yanagtrflr bir merkez haline geldi. Detnek ki kasaba, bir taraftan Bursa, di$er taraftan Mrsrr ve Akdeniz ticaretinin tnerkezi olarak dnem kazanrnretrr. Bizans devrinde gtimrilk geliri istanbul gtimriifiunden daha fazla idi. Fatih, fetiirten soltra, Galata'yr bir Osntanh kasabasr haline getirmigtir. Bir kadr ve subagt, uoyuoda tayin etti. Galata'nrn geligmesine neden olan bir bagka hadise ise Kasrmpaga tarafinda II. Bayezid ve Seliru dewinden baglayarak Kanuni zamantnda biipik tersanenin kurulmasrdrr. Burada kaclrrgalann ingasr ve bakmr iqin btiytik gozler yaprlnll$tlr. Kasrmpaga donannranur merkezi olmuetur. Azep askerler Galata ile srkr ternasta olclu$tr iqin Sokollu Mehmecl paga Azepkaprsr yakrnrnda Azepler Camii'ni yaptrrdr. Galata surlartntn yukartsrnda Hrristiyan kiliselerinin yaprldrgr briyiik Beyo$lu cadclesi XW. astr ortalarrnda kuruldu ve ondan sonra Pera derli{imiz Eehir geniglemeye baglach. Bu konuda inalcrk "Galata"le rnakalesini yazarken Galata sicillerini ve argiv belgelerini kullanch. Btiyiik sanat tarihgimiz ve gehir tarilrqimiz Dogan Kuban, Istanbul hakkrnclaki eserinde, Galata bcihimtinri yazarken verdi$i notta, "buradaki bilgileri Halil Inalcrk'rn bu makalesilden aktardlm" demektedir. Galata tarihinin ana kalma$t yine Galata'ya ait kadr sicilleridir. Kadr sicillerinden bagka 1480 yllanna kadar Cenevizli podestalann noter kantlart nlevcuttut'. Seyyalilar cla genellikle burada kaldrgr iqin Venedik ve Cenevizlilerin argivleri Pera tarihi iqin onemli kalmaklardrr. Bunlarr inceleyip Galata tarihini ciltler halinde yazmak n-rtimktindi.ir. Fakat bu inceleme ve ara$trrma.lar heniiz yaprlmamtgtrr. Yahudi, Ermeni ve Rumlar XIX. asrrda buraya gdq edip ie buluyorlar, tercrimanltk yapryorlardr. Ilunlar yabancilarla stirekli temas halinde olup Fransrzca konuguvorlardt. Zamanla Leuanten denilen melez bir grup oluqturdular. Levan- 19 Halil lnalcrk, "Ottoman Galata, 14S3-1S53,,. tenler Ttirkgeyi de if i bilit'orlar. Gelen yabancl tiiccara, sefirlere terciirnanhk Yaplyoi've yardrm ediyorlardr. Yani bunlar iki taraflr ve iki 1,i,izlildiir denilebilir: Hem Osmanhdrr, hem yabancrdrrlar. Bu Lerrantenler ayrt bir araqttrma konusudur. Levantenler ortadan kalktrktan sonra da Beyo$lu'nda oniartn bu iki l.tizlii ktiltiiriinii devam ettiren bir Ttirk grup ortaya grktr. Ne Tiirk, ne de yabanct. flbt-ir taraftan Trirkierin Garphlagmasr bakrmtndan Pera'ntn onemli bir i9- levi vardrr. Yiiksek srnrf, yani Istanbul'un asilzadeleri, beyzadeleri, hanttnefendileri artrk Kapahgargr'p brrakrp Be1'oglu'ndan alteveriqe baeladrlar. Yani bir alafrangahk modasr bagladr. Orada pastanaler, tiyatrolar olduf,undan Pera Batrfiaqma modasrna onctiltik etntigtir. Ilk belediye nieclisi Galata'da, orada yerlegmig olan Awupahlarla Ttirklerin ietirak etti$i bir meclis olarak ortaya qlktl. Istanbul'da ilk defa yollann gazla aydrnlatrhnast orada bagladr. Biiyuk gemilerin yanaqmasr iqin Fransrz kurnpanyalarl nhtlmlar yaptrlar. Yani lstanbul'un Batrhlagrnasr ve modernlegmesinde Pera ve Galata bliyiik rol o1'nadt. Galata'da yabancr ve kan$rk belediye meclisi daha sonra Istanbui'da kurulup benimsendi. Batrhlagma volunda Galata'ntn onemi btiyiiktiir' 6. Uc $ehirleri BaEka bir gehir tipi uclardaki qehirlerdir. Rumeli'nde Osmanh dewinde kurulmue belli baqh gehirler rizellikle uclarda, yani serhadlerde ortaya gikmtqtu. Bilindifii i.izere, Osmanh'nrn Rumeli'de yayrherna paralel olarak bu uclar her defasrnda ileri hatlara intikal etmigtir. Rumeli'de ilk biiyiik Uc I. Murad devrinde Malkaradrr. Daha sonra Ewenos'un merkezi olarak Gtimiilcine'dir. Ewenos orada cami ve garer yaptr. Gtimiilcine gilntimtize kadar bir Ttirk gehri olarak oradakittirkltifiiin merkezi olarak kaldr. Fetihler sonucu serhad ilerleyince, Evrenos Serez'i merkez )raptl. Ondan sonra firtuhatvardar nehrinin obiir tarafina gegtigi zaman, orada tamamen bir Tiirk gehri alarak Yenice-i Vardar kuruldu' Orta kolda once Edirne, sonra Filibe Uc merkezi oldu. Beylerbeyi merkezi Filibe icli. Onun ardrndan srrasryla latar Pazarctgt, MoravaVadisi iizerindeki Niq ve en son Belgrad. Sa$ kolda ilk onemli merkez Balkan Da$lan ete$indeki Aydos'tur. I. Murad zamanrnda $umnu merkez oldu. $umnu'dan sonra Silistre, Ni$bolu ve Vidin, Tuna tizerinde Uc merkezleri olarak geligti. Uc merkezlerin tarihi de ay'nca incelenmelidir. Mesela Saraybosua'1n (Sarajevo) ele alaltm. Saraybosna baqlangrqta ishak Beyin, sonra o$lu Isa Beyin uc rnerkeziydi. Onceleri kiiqiik bir kasaba idi ve ekonomisi geligrnemig bir yerdi. Ewenos'un kurdugu qehirlerde oldugu gibi han, ktilliyeler, ahizaviyeleri Eehrin temelini olu$turuyordu. Ne zaman ki, serhad daha ileriye intikal etti, o zalnan geligrne arttr. Beylerbeyilik merkezi Saraybosna'dan Banl'alukaya, Giimtilcine'den Serez'e intikal ediyor. Uclar ilerledikten sonra bu Eehirler iq bcilgelerin merkezi haline geliyorlar ve gehir o zalnan daha geligiyor. Saraybosna, liq bedestanr olan biiyiik ticaret gehri halini ahyor, niifus gelip yerlegiyor. Qarqrlarl ve bedestanr bugtine kadar geldi. Demek ki, Osmanh gehirleri, uclann ilerlemesi-

46 TALID,3(6),2005, H. Inalcrk-8. An Trirk-lslam-OsmanJ-r $ehirciii$ ve Halil I nalcrl' Ln Qairqm aian 47 ne gdre safha safha geligirn gosterdi. Bu uc qehirleri zamanla Rumeli'de btiytik Osmanlt gehirleri haline gelmigtir. Bu konuda bize iincii malzeme saglayan Prof. Machiel Kiel'in, mahallinde yaptrgl incelerneleri ve yayrnlarrnr minnetle zikretmem izlaznn. Osmanhlar gehirlerde geligneyi ekonomik ve askeri bakmdan desteklemek iqin btittin Rumeli de koprirler ingasrna onem vererek yol sistemini olugtunnakta btlytk atrhmlar yapmrglardrr. Rumeli de yol sistemini Osmanltlar geligtirntiqlerdir. Uclardaki Eehirler de bu yol sistemi savesinde llzla gelierne gosterdi. E. Halil inalcrk'tn Osmanh $ehiryaprlan ile ilgiti Rraqtlrrna ve Gtiriiqleri 1. Esnaf Eski qa$lardan beri gehirlerde esnafrn, yani qegitli rnal satan gruplarrn, korporas)/on haiinde ba$rmstz veya ozerk olarak tegkilatlandrklarr ve kendi satlglartntn iuhisartnt safllamak iqin devletie iebirligi yaptrklan gortiltir. Bu qekilde Eehir ve kasabalarda tegkilatlanmrg bu esnaf gruplarr, gehrin btiyiikliigrine gcire belli bir salnda olur ve bu sayyr agmamasl iqin devletin kontrolti istenirdi. Nlesela kiiqiik bir kasabada, tabii ki o kasabanrn iktisacli ihtiyaglanna gore esnaf adedi rnahdud sayrdadrr. Yani ekmekqi, kasap gibi esnaf 20-30 civannda olurdu. $ehir bi-iytidukqe ingilizcede guilds denilen esnaf korporasyonlan da artardt. En btifik Eehir olarak Istanbul'daki esnaf gruplan 150-160 qegicle ay'nhyordu. Roma'ntn en geligrnig devrinde de bu saylnln hemen hemen aynr olugu dikkat gekiciclir. Esnaf teqkildtr Rolnadan Bizans'a intikal etti. Prefelcfe, yani gehir belediye reisine ait bir ka1'n3l bugilne kadar gehnigtir. Oradan Ilizans'taki bu korporasyonlarr d$renmektef iz. N.{esela, kr1,1-11"t1' ma]lann satrldrfr qarglnln, Osmanlt devrindeki Kapalgargr ile aynr yerde oldugunu gortiyoruz. KezA Bizans devrincle de bu nrerkezle I-Ialiq arasrnda sokakiar vardr. Bu sokaklarda, Osmanlt dewinde oldugu gibi belli baqh esnaf faaliyer 96steriyorciu. istanbtrlda bu bolgeye iki yoldan, cleniz ve kara),olundan mal tagrnmaktavdr. Kapahq?rgl'y3, Edirne kaprsrndan giren kervanlar mal tagrrdr. Haliq'teki kapanlara, Unkapant'na, Yagkaparll'na veyemigkapanr'na ise genellikle denizden gemilerle mal tagurtrdr. istanbuldaki korporasyonlann ihtiyaq duydugu hammaddeler blr iki yoldan temin edilirdi. Bu rnallann toplandr$r depolar Kapahqargl ve l{aliq'teki kapanlardr. Mesela unkapanr'na gelen unu, elcnekqi, qdrekqi esnafr gelerek ihtiyraqlnllna gore diikkanlanna tagrrdr_ O zaman Eminonti baharattn ve kaltvenin geldi$i yerdi. Sonradan N4rstr qargrsrnrn orada kurulmasr da brrlrrrnla ilgilidir'. Gelen maldevletin kontrolti altrnda esnafa belli dlgrilerde da$rtrlrrdr. Bu sr-rretle kargagaya, tekel ve ihtikdra geqit verilmezdi. Buna rafnten Istanbul iaeesinde il-rtikara rastlanrrdr. Billiassa )'eniqerilerin rnallan gehir drgrnda kapatrp depoladrklarlnt ve daha sonra lriksek fiyattan sattlklannl bihyoruz. Yani esnaf her bakrmdan devletin kontroltine muhtactr. Esnafi tedirgin eden bir baeka olay koltukeu esnaf denilen ve teqkilata dahil o[nayanlann baeka yerlerde diikkan aqmasl ve rekabete girmesiydi. Her esnaf grubu belli salnda usta, kalfa ve qrraktan olugan tinitelerden teeekktil ederdi. Mesela diyelim ki Istanbul'da kemhn tipekl satan esnaf 100 usta olarak tespit edilmieti. Bunun drgrnda hig kimsenin dtikkan aqrp satl$ yaptlmastna mtisaade edifunezdi. Fakat rli.ifus artrgryla beraber talep arttrfil yahut da daha aea$r kalitedeki mala talep ortaya qrktrflr zarnan, kenar mahallelerde koltukqu esnafl ortaya qrkardr. O zaman asrl esnaf, kethiidalan vasltaslyla devlete yazrlt mtiracaat ecler ve yazilr olarak gikayet ederlerdi. Devletten koltukqulartn kaldtnlmastnt talep ederlerdi. $ikayetlerinde tizerinde durduklan baghca husus, bunlartn ilriinti belli kalitede imal etntedikleri ve satmadrklarr geklindedir. Bu suretle halk kotit mal a naktadrr, derlerdi. Devlet de genellikle onlartn qikayetlerini dinler ve bu diikkanlarr kapatrrdr. Di.ikkan saylslnln artmasl ashnda iktisadi bir olaydrr. Mesela Istanbul ntifusr,r 200 binden 400 bine qrkinca, talep de ona gore arttyordu ve dolapsryla esnaf safslnln da artmasr gerekirdi. Devlet de bu geligrneyi gorur ve bazen esnafin safslnl arturrdr. Kemhacrlanll safslnrn 100 iken sonra 170'e qrktr$rna dair elimizde vesikalar vardrr. Ahrnet Refik'in Istanbtil Hayattadh 4 ciltlik eseri, lstanbul esnafr hakl<-urda onernli bir kaynakttr.2o Ahmet Refik, Miihimrnelerden istarrbu] hayatrna ait vesikalarl 113y111o6r' Fakat bu lrususta en esaslt kayrrak, mtifttiltikteki kadr clefterleridir. Bu defterlerden esnaf hakkrnda binlerce vesika qrkallabilir. Bu defterlerden biri, kadr tarafindan "Esnaf Nizatnnameleri" adtyla tek bir ciltte toplannrtettt. lstanbul'u1 esnaf te$kilatutl aniantak iqin Rumeli ve Anadolu'daki qehirlerin esnaf savtlart ile kargrlagtlrnla j'apmak gerekir. Bunlara ait belgeler kadt sicillerinde ve istanbul'daki Osmanh areivit-tde fazlasryla mevcuttur' Qa$atay Uluqay ve Feridun Emecen ile bagka aragtlrmactlartn tagra Eehirlerindeki esnaf teekilatlan iizerinde degerli aragtrrmalart vardtr. Esnaf nizamlart hakkrndaki bilgileri argivlerde buluvoruz. Fakat gehir esnafr, urettikleri mallar, kullandrkia- 1 olgiiler, tiretim teknikleri ve aletlerin qeeitleri iqin rnutlaka bir esnaf tntizesilin yal'rut teknoloji miizesinin kurulmast elzemdir, Tek ttik bazr teeebbtisler var, alna bunlar yeterli de$ildir. tu'ieseia bir a-vakkabtctntn buttin aletleri, olqiiler, kantarlar, teraziler, a$rrhk oiqtileri gibi esnafrn kullandr$r her ti.irlti aletin bilinmesi iktisat tarihirniz iqir-r bir oclevclir. Bu aletler, bilhassa dokuma tezgah' lal siiratle kaybolmaktadrr. Halbuki bu tezgahlartn uzmanlar tarafindan itrce- Ienrnesi sonucuncia kaybolmuq birqok teklik d$renilebilir. Bu tezgahlar bugrinkti teknolojiye uygulanarak Batr'\'la, hatta Qin'le rekabete, mesela dokuma- 20 ASmecl Refik'in istatrlrul'a dair btr ddrt ciltlik eseriniu gegitli baskrlart I'ardtr: Ahrnet Reltk, Ortnrtcu Asr-t Hicritle lstanbul Ha1,atr, Ankara: Ktiltiir ve Turizrn Bakanh$r, 1987; Ahr-ned Refik, Flicri ortltit'irtci Astrcla Istariltul I'lL1'atr (1000-1100) lstanbul: Devlet lvlatbaasr' 1931; Alrmed Refik, Hicri Onikint:i.lsrrtlrt istartl.l.rl Hitl'an (1100-1200),lstanbul: Enderun, 19BB; Ahrlet Refik, Hicrl Oniiq:iirtcii,,i.srzl,r.'.;lriribttl llat,atr,1200'1255,lstanbul: Enderun, 1988.

48 TALID, 3(6), 2005, H. lnalcd<-8. Arr larda yeni uygulalnalara gidilebilir. Kezd boyacrhk qok onemlidir. Kumag boyacrh$r gegmigte Osrnanh da qok ileriydi. Edirne ve Diyarbaiar krrmrzrsr baeka hiqbir memlekette yaprlamtyordu. Batrhlar ker-rdi ticaretlerini ilerletrnek ve bu boyama teknolojisini elde etmek iqin qok ugraqtrlar. Ancak X\,'III. asrrda bazr Ermeni ve Rutn ustalartnt Batr'ya goti.irerek Trirk ktrmrzlslnl elde ettiler. Anadoludaki dokuma ve kumag boyama teknolojisi son derece ileri seviyedeydi. Fransrz ticaret odasr vesikalarrndan ogreniyoruz ki, Batr'da funerika'ya kadar sevk edilen Diyarbakrr ve Antep bezleri, Fransrz ticaretinin en onemli krsmrnr olugturmaktaydr. Bizden kumaglar Marsilya'dan Fransa'ya da$rtrhyor ve onun kaba olanlart da Anerika'daki kcile plantasyonlanna satrhyordu. Bu milyonlarca frankhk bir gelir saghyordu. Tiirk dokumactlt$tnul ikinci bir tjnemli kolu bugiirt Blue Jean adr verilen, ka.ba rnavi pamuklulardtr. Bunun merkezi Turkiye'de izmir ve Batr Anadolu'5r61u. Daha XVI. asrrda mavi retrkte qivitle boyanmrg ve halkrn ttiketimi iqin buytik tliktarda tiretilen bu kaba mavi pamuklular izmir den Marsilya'ya sevk ediliyordu. Bu Hirrdistan qiviti ile, mavi qivit ile boyanmrg panruklular Amerikadaki plantasyonlarda kole iegilere giydirilmek rizere sevk edilmekteydi. Giintimtizde ABDde solculann poptiler yaptrgl bu kaba pamuklular, Arnerika'ya Anadoludan geqrnigtir. Arnerika'ntn grineyindeki zenci esirlere giydirilmek tizere ucuz ve dayanrkh oldugu igin bu mavi kaba pamuklular tercih edihnekteydi. Yani tek kelime ile, Bursa ipeklileri gibi mavi parnuklular yahut Bogasi denilen Burdur itrce pamuklulan da Turkiye'den ttim dunyaya sevk eclilrnekteydi. Ikirrci bir tekstil kalemi olarak iq pazarda fakir halknr kullandrir abalar btitun Imparatorluga dagrhnaktaydr. Dogu Karadeniz bolgesi keten ve kenevir aqtstndan bir tekstil merkeziydi. Burdur'la beraber Konya da ince pamuklulartn dokundugu birer merkezdi. Yani dtinyada Trirkiye tekstil ihraq eden onemli bir memleketti o zamanlar. $ehirlerdeki esnaf bununla geqiniyordu. Ne zaman ki, XIX. astrda tekstil imali igin ewela Ingilterede makine mamulleri qrktr, pamuklu yapan esnaf iflas etti. Bir kayna$a gore usktidar'da pamuklu kumag dokuyan 5 bin tezgah birden kapanmrgtrr. Yalmz dokumacthkta ve boyacrhkta de$il, bagka sahalarda da, meseld qizrne yapmakta, silah imalinde birqok yerli sanat bu esnaf tarafrndan tiretilirdi. Trirkiye'nin fakirlegmesi, bu esuaf tiretiminitr ve tegkilatrnrn qokmesi ile meydana geldi. XIX. astrda Batr rnallartntn istilasl ve Batl ekonomisine ba$rmhhk, iktisadi olarak bu esnafrn qokrnesine yol agtr. $ehir tarihi aragtlnllrken ;ehirlerdeki bu esnaf teqkilattnur qcikmesi de dairna dikkate ahnmahdrr. Esnaf teqkilatrnrn kalknrasr XIX. astrda yenileqme dewesinde olmugtur. Yalnrz sanayi ve esnaf teekilatr bahmtndan degil, beraberinde gelen gehirlerin fakirlegmesi de araetrrrlmahdrr. $irndiden tek ttik bazl ara$tlrmalar yaprhyor. $u bir gergektir ki, Anadolu ve Rumeli de gehir ntifusunun briytik krsntrnr esnaf tegkil eder. $ehir hay,nttna damgaslnt vuran esnaf, gerek tegkilat, gerek fiyatlar gerek kalite bakunrn- TiiLrk-lslam-Osrnanh $ehircilisi ve Halil lnalcrli'rn QahEmalan dan kadrya baf,hydr ve onun nezareti altlndaydr' ozellikle geqim rnaddeleri olan ekrnek, et, yaf,, un gibi rnadcleler ilzerinde kadr kontrolti vardr' Her qehirde kadrntn huzuruna esnaf kethiidasl ve tum esnafi temsil eden gehir kethtidasr gelerek fiyatiarr tespit edercli. Fiyat ve olqtileri kadrya bagh bir rnuhtesib kontrol ederdi. BaEka bir deyiele, osmault qehirlerinde bugtinkti beledivenin gorevini kadr yerine getirirdi. Esnaf arasrnda Eeref ve statii bakrmlndan bir hiyerarei mevcut idi' islam dii - gtincesine gdre gerefli olan esnaf eti lmkart katmanda sayrlrrdt' N'lesela Kur'alt istinsahedensahaflarenl'ltkartdabulutrurdu'esnafarasrndaiiretimfaaliyeti ve mallarrna gtjre bir hiverarqi varch. Dinle ilgili olan esnaf en baqta gelirdi' Qargrnrn merkezi her gehircle bedestandr. Fatih lstanbul'da iki biiy-ltk bedestan kurmugtttr. Beclestanda klyrletli n-rallar satrltrdt. Bunlar bugiln de mevcuttur' Bedestan kaptlalndan al,rtlan sokaklartn her iki yantnda diier esnaf yer ahr' Onlar da bu hiyerargiye gore stntflandtrtltr ve stralantrdr' N'leseld bit pazartnda en eski, kotii mallar satrldl$rr-rdan, onlar etl dtqta brrakrlmrqtt' Ozetle' bedestan gehir tarihimiz aqtsrnclan gok rntil]im bir ver tutar' Evliya ('elebi dikkatle okurlursa, o gittigi Eehirleri anlatrrken, "bedestant var" ya da "bedestatrt yok" diye mutlaka belirtir. Bedestanda kr-vmetli, qo$unlukla ithal mallar saklanrrdr' Bedestanlar kale gibi muhafazah, kubbeli ta9 binalardtr.2r Bir Eehir iktisadi ve ticari olarak geligtikqe vezirlerclen biri veva padigah oraya bedestan yaptlrlrdl' Rtistem Paga, kansr Mihr i.i Mah Sultanla beraber birqok gehirde bedestan ve hanlar yaptrrdr. o bir ekonomik refa-h de!'rivdi. NleseldVenedik Ve di$er Italyan gehirleriyle ticaretin qok geligti$i bir Eehir olarak Saraybosna'da ii9 bedestan yaprlch. Bu bedestanlar hdld ayaktadrr. Beclestan inqast ve bedestanlartn mimarisi hakkrnd a VaktflarDergisi'nde rnakaleler yapnlandr. Bu yaprlar sanat tarihimiz bakrmtndan da cok bnernlidir. 2. Kethiida $elrir esnafinr temsil eden bir pehir kethtidav vardg' E'snaftn meselelerini kadryla o konuqur. $ehir limancla ise ona Sehbender clenit. Osmanlt loncalart tamamryla ozerk tegkilatlardrr. fegkilatur iciarecilerini ustalar kendi aralartndan seqer. Osmanl Devleti'nde her tiirlii beceri, tegkilatrn iqinde 6flretilirdi. Mesela bir ipekti kurnag yahut gizmeci okulu yoktur. Esnaf btittin teknikleri orada Yeti- ;ip ogrenirdi. Bir hiyerarqi varcltr. Bu hi.verarqinin baernda qeyh ve kethtida bulunurdu. fegekktiltil dir-ri baqkant olarak 9e)'h varcltr. Orada qaheanlar bir din adatntna veya bir tarikata nretlsup olduklamdan, asllnda la-dini olan bu tegkilat, dini bir htiviyet kazanmrgtrr. Esnaf, fiittiwetin ahlaki esaslarlna gore gekillenmietir. Ftittiuttetndnte ilk defa Krrqehir'de clebba$lar geyhi Ahi Ewen'le ortaya qrktr. FtitilltuenlAmeler esnafin, igqilerin ahlak kitabrdrr' Mikail Ba\ryam'tn bu 21 Bkz,Halil inalcrk, "The Hub of the Citl': The Bedestan of Istat-rbtd", [Tirrkqesi iqin bkz : "lstanbul,un Incisi: Bedesten", N4ustafa Ozel (haz.), lktisat ve Dirt,lstanbul: lzyal'rncrhk, 1997' s. I l9-1361. 49

50 TALID, 3(6), 2005, H. Inalcrk-8. An konudaki gah$malarr tjnemlidir.22 Bu tegkilatta asil sorumlu kethiidadrr. Kethij - da devletle olan iligkileri, hammadde temini gibi drg iligkileri saglayan bir gorevlidir. Loncanrn gahqma adabr, igqilerin disiplini, mallann gorenege ve belli bir nizama gdre yaprlmasrndan sorurnlu olan kiei yi$itbaerdrr. Arapqa fetdy.rne ftittiwet tegkilatryla ilgilidir. Yigitler, yahut fetd, qalryan igqilerdir. Yigitbafligqilerin milmessilidir. ig disiplininden ve tiretimden o sorumludur. Kapandan malzemeyiyifitbagr temin eder, ma]larrpazarayine o gottirtir. Bu idarecileri ustalar kendi araianndan segerler, bunlar devlet tarafrndan empoze edilmez. Bu suretle esnaf, idari balarndan da ozerktir. Esnaf loncasr bunlardan dolayr devlete sadece kendi nizarnlannr korumak iqin baqr,urur. Bu sebeple devlet nezdinde her esnafin seqimle gelen kethi.idasr ve nizamlarr hem devlet kayrtlannda hem kadr sicillerinde yazrhdrr. Devlet bir gikayet ortaya qrkarsa o nizamlara gore hareket eder. lhtilaflan rjnlemek igin her seqim sonunda seqilenleri defterlere kaydeder. Argivlerde buna ait kayrtlar qoktur. Bu, devletin lonca uzerinde Osmanlt doneminde, devlet 6nern kazanmadan once kontrolde bulundufiunu gcistermez. Yukarda belirttigimiz gibi her lonca ozerktir. Buna ragmen Israilli tarihgi Baer, Osmanh devrinde loncalann tarnamen devlet kontroh.i altrnda oldu- $unu iddia eder. XIIi.-XV yiizyrl Anadolu'sunda Eehirlerde ulemd ve ahiler, haik [zerinde griqli,i ni.ifuz sahibi idiler. Halkrn qrkarlannr ve tutucu egilimini ternsil ettikleri iqin, gehre hakirn olmak isteyen beyler ve htikiimdarlar, onlarr kazanmak geregini duyarlardr. Onlarr el tistiinde tutar, dini eserler, cami, medrese ve ozellikle de zaviye ve hankahlar tesis ederlerdi. $ehrin ulemosr, ahiler "qehir a'yarll" olarak, siyasi kuwet kargtstna birlegik bir heyet olarak grkarlar ve isteklerini kabul ettirirlerdi. Beyler, gehri rakipierine kaptrrmamak iqin onlarui direktifl erini b enimserlerdi. Esnaf arasrnda Ahi Ewen ilk debbaglar geyhidir. Ahi Er,'ren geleneflini devatn ettiren debba$lardrr. Deri sanayii, Osmanh esnafi arasrnda pek qok hammaddeyi hazrrlar. Ayakkabrlar, at e$erleri, kogum rnalzemesi, hatta sofra a,ltrna serilen ortriler hep deriden yaprhrdr. Yani sanayinin ytizde elliden fazlasrnr dericiler saglarlardr. Debbafllar, Eehirde en kalabahk ve igqileri bakrmrndan en agagt seviyedeki esnaf sayrhr. Debbaglk qok pis bir igtir. gehrin drgrnda dere kenarlartna yerlegtirilirlerdi. Istanbul da sur drgrndadrr. Pis kokar; derinin rizerindeki tiiylerin doki.ilmesi iqin deriler kopek drgkrsrna yatrrrlrrdr. Kopek drqkisr toplaycrlarr vardrr. Koyden yeni gelen ve hentrz mahareti oimayan iqgiler burada qalrgrrlardr. Ahi Ewen geleneiine gore en ba$tmsrz esnaftrr. Kendi mahkemeleri ve hapishaneleri vardrr. Kadr ve devlet bunlann igine kangnaz. Bu sebepten de halk isyanlannda en bagta harekete geqerller debbaglardrr. Kanuni'ye atfedilen bir beyan vardtr:yerriqeriler edepsizlik yaprnca, Kanuni giiyle demig: "Biz askeriz, kimse bize dokunamaz demeyin. Benim lstanbulda 5000 kigilik bir ordum var, onunla sizi te'dib ederim." Kanuni'nin bu soziiyle 22My'<ail Bayram, Alti Euren ue Ali TeSkilatt'nut Kurulu,su, Konya, 1991. TiiLrk-lslam-Osmanh $ehircili$ ve Halil lnalcrk'rn Qahgmalan 51 kastettigi debbaglardrr. Biitiin Orta Dogu Eehirlerinde halk hareketleriniu bagrnda olurlar. Bunlara alylr denilir. Yafimalarda, isyanlarda bunlar baqta gelirler. Karl Marx bunlara "litmpen proletarya" der. "Her Eehirde isyan ve yagmaya hazrr bir grup var" diyor Buharin. Bunlar komiinizm literattiri.inde igqi stndintn en aga$rsrnda yer alan en talihsiz grup sayrlrr. Igte soz konusu grup, Osmanh 9ehirlerinde tabakhane esnafidtr. Son zamanlarda Bosr'vorth, Cahen ve Taeschner, lslam gehirlerindeki bu gibi gruplar hakkr'da araqtrrmalar yaptrlar' Bizde de tek ttik aragtrrma var. Bu gruplann zengin ga1'rimi.islim mahalleierinde yangrn Etkarrp ya$maya giriqtikleri bilinmektedir' Yakrn Dogu tarilri iqin bu gibi Itimpen proletarya araglrmalarr eksiktir. Bizde Evliya Qelebi Eehir tarihi iqin onemli biigi sa$lamaktadtr. Esnaf hakkrnda Eu konu trzerincle de alrlca durmak laztm: Teqkilat ve firtiivvet bakrmrndan Selquklu Anadolusu gok geligrnigtir. Osmanhlar Rumeli'yi fethedince, bu sistemi Rumeli'ye tagrdrlar. Ewenos Gazinin daha Ucbef i iken kasabalar tesis ettifini, hanlar inqa ettiflini goruyoruz' Rumeli'nde Balkan Eehirlerinin ortaya qrkmast baktmrndan Ruureli aragttrmalartnda bunu awlca belirtmek lazrm. Rumeli'de biiyiik gehirlerin teqekktilti hep Osmanh dewinde olmu$tur. Mesela Bulgaristan'rn merkezii'ralen Sofyadrr. Osmanh fethinden once Br.rlgarlarrn merkezi Trrnova idi. Osmanhlar bir kale inqa ederek Sofya'1t beylerbeylif,i rnerkezi yaptrlar. Istatrlxrl'clan Sof..'a'\'a giden yol tizerindeki Filibe' tticcann ve seferlerde orclularrrr ronakiarlift muazzam bir Eehir haline geldi. Selanik aynr qekilde geligti. Osmaniilar Selanik'e Yahudileri getirip yerleqtirdiler. Orada Yeniqeri quhasr imalathaleleri sayesinde Selanik geligti' Daha )ilv astr sonunda Aiman esir Schi-ldberger Edirne'vi en bi.if iik Eehirlerden biri olarak anar. Saraybosna kiigiik bir kasaba iken biiytik bir merkez haline geldi. Bugtin de Bosna devletinin merkezidir. Belgrad, Macarlartn elinde ufak bir kale idi.osmarrlrdevrindebrivtikbirgelrirhalinegeldi.osmanltgelrircili$ilranlart, qarqrlart, bedestant, rneydanlart, cantileri, ktiprtileri, kervattsaraylan ile tamamen Selguklu Anadolu'sundan intikal eden ileri bir sistemdir' Sanat tarihqilerimiz ewela biiti.in a1'rrntrlarryla bu sistemi tespit etmek \re sonra bu sistemin nasrl yayrldr$tnr gtistermek zorundadrrlar. Osmanlt Eehrinin sosyai yaplsl da kendine ozgti bir sistem dahilinde yaptlanmlghr. Ozel hayattn dinlere gore a1'rlldrflr mahalleler ve ortak mekanlar' lstalbul'da ktilliyeler etrafrnda bir sistem dahilinde kuruldu. Butlun iqin bugrin kiillil,s adr kullanr yor. Bu isim yanhgttr, bunun asrl adt imdrenir' Bizde gehir tarihqili$inin babasr rahmetli Osman Nuri Ergin tabiri diizeltmigtu'23 Osntanlt Intaret Sistentiadh bir kitap r,azdr. irrtaret kelinresi daha dar bir manada fakirlere yemek daf,rtan bir kurun'r olarak kl:,:.,:i:irt'. Fakat daira genig anlamda artrk yerlegmig bir tabir olarak inraret, kullivelere tekabul eder' 23 Osman Nuri Ergi1, TLirkiyefls gehirciligirt \'arihi InkiSafi, lstanbul: Currhuri-vet' 1936.

52 TALID,3{6), 2005, H. lnalcrl<_b. Arr Bu noktada kulliyelerin nastl olugtu$undan bahsetmek gerekir. Osmanh gehirleri bu gekirdekier etraftnda kuruhnu$tur. Bog bir arazide, mesela Istarrbul'da harap bolgede, Sultan yaliut bir devlet rica-linden birisi bir imdret tesis eder. Bu imdret, durumuna gdre gu birimleri ihtiva eder: Ortada cami yahut mescit, onun yantnda medrese, qocuklar iqin mektep ve yanlnda imdret bulutrur. Camiye ba$h olarak qogu kez bir krittiphane bulunur. Demek ki imaret cami, medrese t e dar anlamda imaret gibi iiq tenrel birimden olu$ur. A1'nca bazt irnaretlerde kervanlar iqin develik oh-rr. Bu ktilliyeler iki birl'tik birirnden olugur: Vakrf gartlanna gore hizmet veren cami, tneclrese, imdret ve bazen de tekkeler yaprlrr. Bu birimin idamesi ve tamirat gibi ktilliyenin devatntnt sa$layan iktisadi birimler ikinci krsmt tegkil eder. Bunlar kiilliyeye gelir temin eden birirnlerdir, Bunlarrn baernda kervansaral,, han ve hamam gelir. Flarnam Islam'tn temizlik hustrsunda koydu$u kurallar dolayrsryla btiytik onern tagrr. Osmanh gehirlerinde briyi.ik hamamlar qifte lnntanz diye antltr. Kadtti ve erkekler iqin a),tl ayrr kurulur. Hamamrn geliri gok i-vidir. Ktilliye vakftntn gelir kaynaitnt, dtikkan, harnam, qargl sa$lar. Yani ktilliye vakrf esasllla gore kurulmu$tur. Bunun da sebebi, kiilliyenin devamrnr ebediyen garanti etmek arzusuudan ileri gelir. Qtinkti vakrflar, sultan dahil liiq kimse tarafindan defigtirilemez, ilga edilemez. Bu suretle gerek ekonomik gerek idari birimler vakrf sayesiude tamamtyla devamh bir tentele oturmugtur. Osmanh gehirlerinin kurulugunda bu sistem esas ahnmrqtrr.2a Bilhassa Fatil-r Strltan Mehmed bu sistemi uyguladr. 1459 da vezirleri qa$rrdt ve onlartn her birine Istanbtrl da birer kiilliye inqa etrnelerini enretti. Qiinkii istanbul bog ve harap bir gehirdi. Bu suretle Mahrnud Paqa, Gedik Ahmed paga, Murad Paga, Hadun Ali Paga kiilliyeleri ve zarnanla etrafinda mahalleler oiugtu ve gehir bu Eekilde geligti. Bu ktilliyeler etrafinda halk gelip yerlegmek strretil4e mal-ralleler buy-rtdu. Bu sistemin merkezi, Eehrin cami-i kebindir.lstanbul'un cami-i kebiri Ayasofyadtr. Her gehirde bir Ulu Cami vardrr. (Jlu canti, qehir halkrnrn ibadet iqin toplandrsr ve siyasi, toplurnsal olaylarrn l-ralk tarafindan konuguldugu yerlerdir. Btiytik Eehirlerde nrifuzlu pagalar ktilliyeler kurar ve gehri gelietirirlerdi. $ehirlerde mahallenin merkezi mescittir. Hrristiyan ve Yahudi mahallelerinde sinagog yahut kilisedir. Bu durum, Eehirlere dini bir htiviyet kazandrnr. 3. Vakeflar Ostnanlt gehircili$inin geligmesinde ve idarnesinde ternel kurum vakrftrr. Mesela istanbril Vnkrflan Tahrir Defteri incelenmeden, istanbul'un bir Osmanlt-Ti.irk gehri olarak nasrl meydana geldifli anlagrlarnaz. Ekrem Hakkt A1'- verdi ve Barkan'ur neqretti$i bu defter incelenmeden lstanbul'un tarihi yazilamaz. Bu defter XVIL asrr ortalartnda bitiyor. Valcflann gelirleri, toplayanlara 24Bkz. Halil Inalcrk, "istanbul", Enq,clolsedio of Islanu a.mlf., "lstanbul (Tiirk Devri)". Tiirk-lslam-Osmaltr $ehirciligi ve Halil lnalcrk'rn ()h-smalan 53 ait kayrtlann tutuldugu Cabi defterleri miiftiiltik argivindedir. Yani lstanbul'un tarihi hentiz yazrlmrg degildir. BaEta Istanbul ve diger liman gehirleri lzmir; iskenderun, Antalya, Selanik, lrablusearn, Beyr-ut, Sinop, Samsun rre Trabzon'un gehir geligimi bagka faktijrlerin tesiri altrndadrr. Bunlan avnca aragtrrmak lazrmdrr. Bu konuda Qa$lar Keyder ve arkadaglannrn negrettifli liman gehirleri kitabr qrktr. Selanik hakkrnda da bazr eserler vaytnlandr. Betryut uzerinde Abdtilkerim Refik'in qahgrnalan var. Liman gehirlerinin kenditre ozgfi geligne qizgileri vardrr. F. Halil inalcrk'rn $ehir Tarihi Bibliyograffasr (Kronolojik) "Bursa $er'iye Sicillerinde Fatih Sr-rltan lvlehrned'in Fermanlar.", Belleterr, 1947, sy I I, s. 693-708. "Erzururn", lslam ArtsikloTsedisi,lg48, c. IV s. 345-357. "Bursa", Ertcyclopedia of Islant,2. Baskr, 1960, c. I, s. 1333-1336. "Bursa and the Cornmerce of the Levant", Jotmml of Ecottorttic attd Social Histotl, sj the Oriertt,1960, c. Ill, sy.2, s. l3l-147 [avnr yazr, vazann Tlrc Ottonmtt Entlsi re: Conqttest, Orgarizntion nttd Ecottotrtl, adh galrgmasr iqinde de ver almaktadrr (London: Variomnr Reprints, 1978)1. "Bursa XV. Asrr Sanavi ve Ticaret Tarihine Dair!'esikalar 1", Belleten, 1960, s)'. 24, s. 45- l0t. "Erzurun'r", EttcycltsTsedia of Islnnr,2. Baskt, i965, c. II, s.712. "E],Alet", Ettqtglsp.dia of Islant,2. Baskr, 1965, c. 11, s.721-724. "Gelibolu", Enq,clo1:eclia of Islant,2. Baskr, 1965, c. II, s. 983-987. "Tlre Rebuilding of Istanbulbl'Sultan Meirrned the Conqueror", CulturaTurcica,196T, c. lv s. 5-15. "The Policl, of Mehmed II Torvard the Gleek Population of Istanbul and the Byzantine Btrildings of the City", Dtunbartott Oaks Papers,1969-1970, s),. 23-25, s. 231-249. "lstarrbul", Ettcltslspsdia of Islant,2. Bash, 1973, c.i\i s. 138-140. "'fhe Hub of tl-re City:The Bedestan of lstanbul", Irttenrutiornl Jounnl of Turkish Studies,1979-]1980, c. I, str 1, s. 1-17. "Osmanh idare, Sosyal ve Ekonomik Tarihi lle llgili Belgeler: Bursa $er'i1's Sicillerinden Seqmeler", Belgeler, 1980, c. X, sri 14, s. 1-90. "Osrnanh ldare, Sosval ve Ekonornik Tarilri lte itgiti Belgeler: Bursa $er'iy'e Sicillerindeu Seqrneler li", Belgeler, l9bb, c. XIll, s)'. 17, s.l- 42. "Eyi.ip Sultan'daYaptltlasr Gerekettler", lslartbul,i982, sy 3, s. l48-149. "Tl're Appointment Procedure of a Guild \,Varden (Kethudd)", l,vierrcr Zeitschrift fiir die Ktnde des ltlorgenlarttles, 1986, sy. 76: Festsclu'ift Andreas Tietze, s. 135-142 Ibu yazr, The h'iiddle East atd tlte Balknrts Under tlte Oftontan Ertrptre (Bloomington: Indiana Universit]'Pres, 1993) adh eser iqerisinde de yer almaktadtr:s. 194-201]. "Fatih sultan Nlehmed Tarafindan lstanbul'un Yeniden itrgast", qer,r Fahri Unan, l9 Mayrs Uriluersitesi Eiitirrt Faktiltesi Dergisi,IgBB, s1r 3, s.205-214.

54 TALID, s(6), 2005, H. lnalcft-b. Arr "lstanbul: An Islamic City", lournal of Islamic Studies, 1990, s. 1-23 lbu yazt, yazara ait Essa-ys in Ottonmn Histoty (lstanbul: ErenYay., t99b) baghkh gahqma iqerisinde de 1'sp almaktadtr: s' 247-27I1' "Ottoman Galata, 1453-i553", Edhern Eldem (ed.), Prbntiere Recontre httenmtionale sw' I'entpire Ottomnn et la Tiu'quie nrcderne, lstanbul: I'lnstitut Fralqais d'etudes futatoliennes, 1991, s. 17-105 [bu yazt, ]tazaru ait Essays irt Ottotnan History iqinde de yer almaktadtr: s. 275-3761. "lstanbul: Bir Islarn $ehri", qeu lbrahirn Kaltn, Derghlt,lg92, stl 24, s. 14-15; s-v. 25, s. 15-17; lslant Tetkikleri Dergisi,l995, cilt 9, s.243-269. 'A Case Study of the Village Microeconomy: Villages in the Bursa Sancak, I 520-1593 ", The lt[iddle East artd tlrc Balkans Under tlrc Ottomart Entpire, Bloomington: Indiana University Press, i993, s. 161-176. "E:'trpProjesi", Eytip:D[irt/Brtgtirt,sempozytrn,ll-l2Aralk gg3,lstanbul:tarihvakfr Yurt Yay., 1994, s. 1-23. "Eytip Sultan Tarihi On fuagttrma Pro jesi", Ttilay Artan (ed.), XWil. Yilz1,tl Kafu Sicille' ri Iprgutda E),ti.p'te SosyalYasnnt,lstanbul:TarihVakfr Yurt Yay, s. l-14. AnEcorrcmicartdSocialHistoryof theottornartetnpire 1300-1600, Cambridge: Carnbridge University Press, 1994. SotLrces artd SttLdies ott tlte Ottoman Black Sea, TIrc Custortts Register of Cnffa, 1487' 1490, Cambridge: Han ard Universiry Ukrainian Research Institute, 1996. "lstanbul'un Incisi: Bedesten", ir{ustafa Ozel (haz.), Iktisat t,e Din,lstanbtrl:lzYaytncthk, 1997, s. l19-136. "E:'up Sicillerinde Toprak, Kdy ve Ko1'Iil", XWIL Ytizl,tl Kadt Sicilleri Iptguda EJ,iip'te Sosyal YaSarn, istanbul: Tarih VaKr, I998. Osmanlt Intparatorlurtu'ntut Ekonontik ue Sosysl Tarihi 1300-1600, qev. Halil Berktay, c. I, Istanbul: Eren, 2000. "lstanbul (Tiirk DevrD", DIA,200l, c. )XIII, s. 220-239. "lstanbul After the Conquest", Istanbul City and Murticipality,lstanbul: Istanbul N{etropolitan Municipalit_v Department of Cultural and Social Affairs Press, 2002, s.31-38. "Fatih, Fetih ve lstanbul'un Yeniden lngasr", (Habitat II) Diiq,67 Kenti Istanbul, Istanbul: Tarih VaKr, s. 22-37. "The Conqueror, The Conquest and the Rebuilding of Istanbul", gev. Orhan Birgin, (Haltitat II) Istanbril-l\brld Ci4r, istanbul: Tarih Vakft, s. 22-37. 'Aqrg Konferansr", L Uski"ldar Sentpozyuntu, 23-25 Mayts 2003, Bildit iler, c.i, Istanbul: Usktidar Beledivesi, 2004, s. I 1- i4. Tiirk-lslam-Osmanl $ehircili$ ve Halil lnalcrk'rn Qahqmalarr 55 Urbanism in Turkish -I slamic- O ttoman Tradition and Studies of Halil inalcrk HAIil INAICIK. Bii]CNt ARI Abstract First part of this article focuses on the researches of Halil Inalcik on urban liistory. One of the basic arcl-rival sources on this topic is Ottoman Court registers (5Uil/s of Sharia',. Prof. lnalcrk has begun his earl1, researches on these registers at Bursa. After thorough examination on these material, he published a series of articles. Besides, he discovered certain sultanic decrees of Mehrned II the Conqueror, among these registers of Bursa. After Bursa, lnalcrk intensified his studies on demographic, historical, administrative, social structure of Istanbul. Second part of this article emphasises 1. Ottoman-Turkish methods of concluest, 2. Settlements within the cities, and 3. Settlements of various religior-rs and social groups in the cities. Within this context, fronl early XI\AI' centurj onwards, Ottoman methods of conquest, and involventent of Islamic principles rarere handled. Then, the first measures, taken by the Ottomans after the conquest n ere examined. ln this regard, a physical description of lortresses and cities are given, and militaq' and administrative authorities of the cities are enlisted. Historical development of Istanbul after the conquest in 1453 is also emphasized in the article. Activities on rebuilding and repopr.rlating Istanbul, carried out by the Ottonans are explained n'ith contemporary demographic tables. Within Istanbul, researches on Eyiib, Galata, and Uskildar constitute another special focus of interest. The artizans, the guild systern, and their relationship with the state is also mentioned. The article is concluded with the characteristics and historical development of Frontier (Uc) cities. A bibliography of Halil lnalcrk on history of urbanism is given at the end of the article. Keywords: Istanbul, Bursa, Ciry Population, lnalcik. Tiirk-islam-Osmanh $ehircili$i ve Halil inalcrk'rn Qahqm alarr HAIil INALCIK - BiiICNt ARI 6zet Bu makalenin birinci bohirnii Ha-lil lnalcrk'rn pehir tarihi iizerine yaptlgl araqtlrmalara odaklanmaktadrr. $ehir tarihinin en rjnemli argiv kalmaklartndan biri, Osmanlt $er'iyye sicilleridir. Prof. lna.lcrk bu konlrdaki ilk aragtrrmalartna Bursa sicillerilde ba9- lamrg ve bu konudaki derinlemesine incelemeler sonucu bir seri makale yaytnlamtq-

56 TALID, 3(6), 2005, H. lnalcrk-8. Arr trr. Fatih Sultan Nlehrned'in bazt fermanlartnt da bu siciller arasrndan bulup yayrnlanrl$tlr. Inalcrk'ur Bursa'dan sonraki gahgmalan Istanbul'un tarihi, demografik ve sosyal yaprsr rizerine yoiunlagrr. Mlakalenin ikinci brjltinrtinde ise genel olarak, i. Osnranh - Tiirk fetih us0lleri, 2. $ehirlerde yerleeim ve 3. $ehirlerdeki gegitli dini ve sosyal gruplartn yerlegin'ri irakkrnda bilgi verilmektedir. Bu ba$larnda, XI\{ asrrdan itibaren Osmanh fetil-r rrs0llerive bu husustaki lslami ilkeler dikkate sunuluyor. Fetihten sonra, Eehirlerde ahnan ilk teclbirler orneklerle aqtklanryor. Bunun iqin de hisarlar ve qehirlerin fiziki yaplsl hakl:rnda ger-rel bir qerqeve qizildikten sorlra gehirdeki askeri, idari otoriteler srralanryor. Bunun ardurdan, makalede 1453 yrhnda fethinden sonra lstanbul'un yeniden ir-rgasr ve iskdnr iqin ytriittilen faaliyetler, qagdag ka1'naklara dayanrlarak ortaya konmaktadrr. Ardurdan, ayn bir itrceleme konusu olan Eyup, Galata ve iisktidar tizerine yaprlan qahgrnalar de$erlendirilir. Esnaf, lonca tegkilatr ve bunlann devletle olan iligkileri de bu qerqevede ele altnir. N'lakale Osmanlt Uc gehirlerinin tarihi si,rreq iqindeki gelieimi ile tanramianmaktadtr. Son boltimde Halil lnalcrk'rrr $ehirtarihibiblivografyasr eklenmigtir. Anahtar kelimeler: lstanbul, Bursa, Sehir, Niifus, lnalcrk.

Cilt3isayr6 1200s Yrffirk $mhhr Wmtrfiffi?ffi TIIRKiYE ARA$TIRMALARI O6t tntlulrathslr DHRGTSN Sunug 5-8 $ehir Tdrihi ve Tiirkiye'rle $ehir Tarihqiligi: YaklaSrtnlnr, Konnlar ve Kaynaklar Yunus UGUR 9-26 Tiirk-Islanr-Osmanh $ ehircilirti v e H alil innlcrk' m Qalrym nlarr HAIiI INAICIK-BiiLICNI ARI 27.56 Osmath Kasik Diinentitde Anadolu Kentleri Mehmet OZ 57-88 Survey of Urban History of Arab Cities in the Ottoman Period Nelly HANNA 89-102 Osnnnh Dijneni Arap $ehir Tarihi ilzerine Bir inceleme Netly HANNA 103-I16 Osmanh Ddneni Balkan $ehir Tarihi: Bosna, Macaristan ve Yutraflistan $ehirleri Fatma SELTURHAN-Ozgiir KOLqAK-IU.Ali GOKAQTI 117-150 TURKiyE AR [,$TrnMrr,An r nrruunenlrm DERGfrSfr Cilt:3'Sayr:6'2005 ' Yilda iki defa yayrnlanrr Sahibi Bilinr ve Sanat \/akfr Yazr lsleri Miidiirii Salih Pulcu Yayrn Kurulu $evket K. Akar, Yiicel Bulut, Ebubekir Ceylan, Cogkun Qakrr, Ahrnet Davuto$lu, lhsan Fazhoglu, F Sarninre Inceo$lu, Abdiilhamit Ktrnrtzt, Nlustafa Ozel, Yunus Ufur Engin Deniz Akarh, Brort,n Universitesi, t\bd Danrsrna Kurulu Cemal Kafadar, Harvord Univ'ersitesi, AB[) Gokharr Qetinsaya, lstanltul Tcknik Universitesi Nlustaf-a Kara,, Uluda! Universite si N{ehmet Geng, Bilgi Utriversitesi 'fer.fik C tiran, i stanh ul U r iv ersitesi lrlelrmet lpsirli, Fnlil [ /lirtrsitt'.sr Redaksiyon: Yiicel Bulut Kenral Karpat, l\liscorrsirr Urtiv'ersitesi,,4BD Sabri Orman, lv'[arrnnnt Unit,ersitcsi (enekli) AdresVefaCad.No.56,14l3,1 \'e[alstanbul Tel 0212,5282272 pbx Faks0212.5I332)0 e-nrail talid@bisav.org internet http://rvww.talid.org, http:/afl*v.literaturdergisi.corn AbonelikABoNET Tel O2lZ.22Z 72 06 Faks 0212.22127 l0 e-mail abonet@abonet.net internet rnvrv.abonet.net Abone Da$rtmr AKTIF DAGITII\{ Dergiye gonderilen yazrlar hakcmler tarafindan deferlendirilir. Dergide ver alan yazrlardan yazarlart sorumludur Dergiye 96nderilen yazrlar va1'rnlanstn yaynlanmastn iade edrlmez. Siyah Afrika'da Osmanh $ehirleri Tarig Mohamed NOUR 151-159 Osmanlt'iln Kent iskkm ve Denografisi (XV.-XWil. Yiizyillar) Yunus KOC 161-210 Osnrcnh Devleti'ude gehir Ekononilsi ve iage Ahmet UZLrN 211-235 O stnanh $ ehir Mekdnlan: Kalwelmn e Literatiir ii Ahmet YA$AR 237-2s6 Osmanh Belediye Tarihi Arastrrntalart ve Kaynak Malzenre Uzerine Notlar Tarkan OKTAY 257-281 Cumhuriyet Ddneninde Tiirkiye'de $ehirleptne ve Gecekondu Arasttmalart Alim ARLI 283-352 inrparatorlu$un ihtipanr Arayrynrdan Cunilruriyet'in Radikal Modenilegne Projesine: Tiirkiye'de Kentsel Planlanranm ilk t'w l'ilt Mehmet Bengii ULUENGIN - Onrer TURAN 353-436 Suraiya Faroqhi ile Tilrk $ehir Tarihi Uzerine 437-455 \lisual Sources for Urban History of the Ottoman Empire Kathryn A. EBEL 457-486 Osnanh $ehir Tarihinin Gdrsel Kaytaklart Kathrfn A. EBEL 487-515 $ehir Tarihi Q,alrynnlannda Yazma Eserlerden Nanl istifade Edilebilir? lhsanfazlioglu 517^526

TrK}}RlKnrYi ffi at-]kew ooo Tt K ]R MLAILAIR X MKTTMWKM m m lr ffi fi^ffi fi